Vooys. Jaargang 18

[p. 59]

Elsschot leest voor. De briefwisseling tussen Willem Elsschot en Jan C. Villerius. (Met cd.) Bezorgd door Wieneke 't Hoen en Vic van de Reijt.
Amsterdam (Uitgeverij Querido) 1999. 199 blz. f 34,90.

De echo zendt mij alles weer

‘Uw brief heeft mij ten zeerste verheugd omdat hij zo sterk contrasteert met de meeste brieven die ik ontvang van sympathiserende lezers, meestal leerlingen hogere klassen H.B.S. of Gymnasium, of hogeschoolstudenten en studentinnen. Uw schrijven geeft mij de zekerheid dat u mijn stijl volkomen begrijpt en dat u niet door een tekst heendraaft omdat uw tijd zo kostbaar is, doch dat u integendeel leest met een symbolische doch sterke lens, speurend naar zwakheden. Welnu, zulke lezers - die helaas zeldzaam zijn, stel ik op prijs.’ (brief 2) Aldus Willem Elsschot in zijn eerste brief aan zijn jonge bewonderaar Jan Villerius. Het is Elsschots antwoord op een brief die hij vijf dagen eerder had ontvangen van een - hem nog onbekende - man uit Rotterdam, die het was opgevallen dat de door hem zo bewonderde auteur een deel van het gedicht ‘Spijt’ in Tsjip (1934) had opgenomen. (Hij komt er later achter dat hij hiermee ‘de prettigste blunder ooit’ maakt, want het citaat is niet in Tsjip, maar in het vervolg erop - De leeuwentemmer (1940) - terug te vinden.) Villerius besloot de auteur zélf om opheldering te vragen. ‘Het gaat hier om’, leidt hij zijn vraag in, ‘in Tsjip, hoofdstuk XII, lees ik: “Wat helpt ons klagen, wat ons roepen, wat ons vragen? Wat ik bulder, wat ik zweer? De echo zendt mij alles weer”, en in het gedicht “Spijt”: “Wat helpt mijn klagen? / Wat mijn roepen, wat mijn vragen? / Wat ik bulder, wat ik zweer? / De echo zendt mij alles weer.” Nu ben ik benieuwd te weten welke van de passages de oudste is [...]. Ik ben ook zeer benieuwd te weten in hoeverre de ontlening bewust of onbewust plaats vond.’ (brief 1)

Villerius is - zo blijkt - de ‘eerste en enige’ in zestien jaar die dit ontdekt. Voor Elsschot is deze blijk van oplettendheid een goede reden om de briefschrijver serieus te nemen. Hij antwoordt Villerius dat bij het schrijven van de bewuste passage de woorden als vanzelf uit zijn pen vloeiden: ‘Daarop viel mijn hand stil en ik dacht “dat rijmt als twee versregels”. Toen hoorde ik een wanhopige man “bulderen”. En opeens stond het hele gedicht mij weer voor de geest. Ik dacht “iets beters dan die vier regels vind ik zeer zeker niet om uit te drukken wat mij hier op het hart ligt. Ik laat ze dus staan en het zal mij benieuwen of ooit een lezer voldoende aandacht aan mijn proza en verzen besteedt om het te ontdekken.”’ (brief 2) Hiermee is het fundament gelegd voor een intensieve briefwisseling die letterlijk tot op de dag van Elsschots dood zou duren.

Zes jaar na de brieveneditie van Vic van de Reijt en Lidewijde Paris (Willem Elsschot, Brieven (1993)) waarin brieven van en aan Elsschot staan, is nu een afzonderlijke publicatie verschenen, waarin de briefwisseling tussen Villerius en Elsschot bijeengebracht is door Vic van de Reijt en Wieneke 't Hoen. ‘In Elsschot leest voor is nu voor het eerst de volledige briefwisseling tussen Elsschot en Villerius vastgelegd’, belooft de tekst op de achterkant van het omslag. Door de manier waarop de brieven zijn weergegeven - telkens een enkele brief met het antwoord er meestal direct achter -, is het prettig lezen en merkje hoe de beide brievenschrijvers op elkaar reageren, en op eerdere brieven of persoonlijke ontmoetingen terugkomen. De in het ‘Hitler- en Kaas-jaar geboren’ (voor de volledigheid: het jaar 1933 wordt bedoeld) Villerius doet gewag van zijn dagelijkse bezigheden - hij volgt MO-A Nederlands en gaat vervolgens Nederlands onderwijzen op scholen in Goes, Breda en Rotterdam - en vertelt over zijn hobby en grote interesse: het proza en de poëzie van Willem Elsschot. Villerius schrijft wat hij van Elsschots werk vindt, met name van Het dwaallicht (1946), en hij reageert op critici van zijn favoriete schrijver; hij is het vaak niet eens met de journalisten die over Elsschots boeken schrijven. Villerius beklaagt zich er - terecht - over dat veel critici blijven hangen op het autobiografische niveau: deze willen het proza en de poëzie van Elsschot uitleggen aan de hand van Alfons De Ridders leven en werk. Villerius daarentegen wil ‘Elsschot uit Elsschot’ verklaren door de teksten te bestuderen en veel minder dan zijn collega-critici de relatie te zoeken met de man achter het werk. Villerius maakt zijn mening hierover niet alleen kenbaar in brieven aan de schrijver, maar ook in artikelen die hij onder meer in

[p. 60]

Nieuwe Rotterdamse Courant, Het Vrije Volk en De nieuwe taalgids publiceert. In Elsschot leest voor zijn deze artikelen - na alle brieven - opgenomen. En terecht, want de samenhang tussen de brieven en de artikelen is groot. Villerius vraagt regelmatig of Elsschot de door hem geschreven artikelen wel goed vindt en of hij ze wil corrigeren: ‘Hierbij het interview waarover ik in mijn vorige brief sprak. Ik vroeg U toen, of U even kritisch wilde nagaan, of ik Uw woorden wel juist heb weergegeven. Voor alle andere op- en aanmerkingen houd ik me natuurlijk ook hartelijk aanbevolen.’ (brief 56) Over zijn eigen werkwijze is Villerius niet echt tevreden, zoals blijkt uit: ‘Er staat nog meer op stapel, maar ik werk helaas afschuwelijk langzaam.’ (brief 55) Hij verwijst in de artikelen regelmatig naar brieven van en aan Elsschot. Nu beide in één boek zijn samengebracht, heeft de lezer dus alles bij de hand. Elsschot hielp Villerius overigens ook op een andere manier met de artikelen: hij zond regelmatig artikelen over zijn eigen werk en handschriften van reeds in druk verschenen boeken naar Rotterdam, zodat Villerius die kon bestuderen en gebruiken voor nieuwe kritieken. Dergelijke zendingen gingen bijvoorbeeld vergezeld van een opmerking als: ‘Kunt u critieken over mijn werk gebruiken? Ik kan er u bezorgen van Greshoff, Menno ter Braak, Vestdijk en van talrijke dag- en weekbladen.’ (brief 10) Ook Elsschots oudste zoon Walter De Ridder, die Elsschots archief beheerde, zond stukken en handschriften aan Villerius.

Net als in de brieven komt Villerius in de artikelen naar voren als een groot liefhebber en nauwkeurig lezer van Elsschots werk. Villerius bewondert de Vlaamse auteur openlijk en vraagt steeds om erkenning en goedkeuring voor de artikelen die hij over Elsschot schrijft. En Elsschot ziet in Villerius de ideale lezer: hij leest zorgvuldig, merkt de subtiele verwijzingen in Elsschots proza naar diens poëzie op, en ziet de kleinste wijzigingen die Elsschot in de verschillende drukken van eenzelfde werk al dan niet intentioneel heeft aangebracht. In brief 22 bijvoorbeeld vraagt Villerius waarom in de tijdschriftpublicatie van Lijmen de zakenman eerst Bohrman heette en later toen Lijmen (1924) in druk verscheen, Boorman, want ‘[mjocht hij soms geen “volle neef” zijn van Grünewald?’ En over Het dwaallicht vraagt hij zich af: ‘Ik meen eens gelezen te hebben dat het telefoonnummer van het politiebureau overeenstemt met het werkelijke: 70304. Waarom is dat in het Verzameld Werk gewijzigd in 370304?’ (brief 88) Elsschot kan niet alleen deze nauwkeurige leeswijze zeer waarderen, maar vindt in Villerius ook een aangename persoonlijkheid, wat bijvoorbeeld blijkt uit brief 66: ‘Uw laatste brief heeft mij warmte bijgebracht, dus goed gedaan. Uw gevoelens jegens mij zijn mij trouwens bekend sedert het begin van onze kennismaking en voor de ongeëvenaarde geestdrift waarmede u mijn werk hebt ontgonnen sta ik versteld. Ontvankelijk als ik ben is dat alles bij mij in goede aarde gevallen en heeft er stevige wortels geschoten. Ik hoop maar dat de geestelijke band tussen ons stevig genoeg zal blijken om stand te houden tot mijn tijd gekomen zal zijn.’ Na lezing van de brieven lijken de artikelen al veel bekende elementen te bevatten. Dit spreekt voor zich, want Villerius publiceerde vrijwel nooit iets zonder daarover eerst met zijn Vlaamse leermeester van gedachten gewisseld te hebben. Maar storen doet het niet om zoveel bekende ideeën en opvattingen nog een keer te lezen. Het is juist fascinerend om eerst te lezen hoe Villerius in zijn brieven voorzichtig zijn ideeën probeert te formuleren en daarna te zien hoe diezelfde gedachten - verder uitgekristalliseerd - na verloop van tijd in een artikel hun plaats hebben gekregen.

Mede hierdoor is Elsschot leest voor méér dan een aanvulling op de Brieven uit 1993. De andere reden is, dat in de tussentijd het dossier van Villerius (met daarin doorslagen van brieven aan Elsschot, brieven van Elsschot en artikelen over deze auteur in kladversies) is teruggevonden, en ook omdat al eerder bekende brieven - die in Brieven slechts genoemd werden in een van de registers, maar niet werden afgedrukt - nu wel geplaatst zijn. Ondanks het feit dat deze bundeling een aanzienlijke en waardevolle uitbreiding van de Elsschot-correspondentie vormt, valt er op de presentatie van de brieven in Elsschot leest voor wel het een en ander aan te merken. De notatiewijze voor de brieven die in 1993 al wel bekend waren, maar niet in Brieven zijn opgenomen, is bijvoorbeeld verwarrend. Zo is brief 68 niet opgenomen in de verzameling van 1993. In het briefhoofd staat daarom:

[p. 61]

‘In Brieven niet opgenomen brief 133’. Sla Brieven erop na, en men vindt daar inderdaad een lijst met brieven die destijds dus al wel bekend waren, maar niet in de editie zijn opgenomen. Verder blijft het onduidelijk waarom bepaalde brieven in 1993 niet interessant genoeg waren om op te nemen en dat nu wel zijn. Opmerkelijk is brief 96 - de laatste in de rij - die geen brief is, maar de overlijdensadvertentie van Alfons De Ridder en zijn vrouw (zij stierven een dag na elkaar). Men kan zich toch moeilijk voorstellen dat deze overlijdensadvertentie deel heeft uitgemaakt van de briefwisseling? Dat deze hier is afgedrukt, is op z'n zachtst gezegd wat ongelukkig, en het feit dat er nu vierkante haken om het nummer van de ‘brief’ staan, doet daar niets aan af. Overigens werd deze in Brieven ook al ter afsluiting gebruikt. Ten slotte is de titel die deze bundeling heeft meegekregen niet helemaal op zijn plaats. Elsschot leest voor kan alleen op de bijgevoegde cd slaan en dekt noch de lading van de briefwisseling, noch die van Villerius' artikelen. Bovendien doet het storende ‘Elsschot leest voor’ wel erg veel denken aan ‘Opa leest voor’ of ‘Klaas Vaak vertelt’, een associatie die bij deze auteur onterecht is.

In het boek zijn enkele zeer tot de verbeelding sprekende illustraties opgenomen, waarvan een van de aardigste het plattegrondje van Antwerpen is dat Elsschot voor Villerius tekende toen deze de schrijver kwam opzoeken. Maar het leukste aan dit boek is toch wel de ruim een uur durende cd die erbij zit, met opnamen van onder andere een literaire avond in 1957 in de Rotterdamse Bijenkorf. Het is geweldig om Elsschot enkele hoofdstukken uit Kaas, het gedicht ‘Spijt’ en de eerste twee hoofdstukken uit Tsjip te horen voorlezen; na het beluisteren van die cd is het dan ook niet meer mogelijk om werk van Elsschot te lezen zonder zijn karakteristieke stem te horen. En dit is te danken aan Villerius, die op 24 april 1957 de avond op band opnam, maar niet zonder uitdrukkelijk de toestemming te vragen van de auteur: ‘Zoudt U er bezwaar tegen hebben wanneer ik Uw voorlezing uit De Leeuwentemmer op een geluidsband vast zou leggen? [...] Ik zou er veel prijs op stellen Uw intonatie en accentuering bij herhaling te kunnen beluisteren [...]’ (brief 12) Op de cd is tevens een vraaggesprek met Garmt Stuiveling en een inleiding op Elsschots werk door Simon Carmiggelt te beluisteren.

Voor iedere Elsschot-liefhebber is dit boek, kortom, een must. De kleine anekdotes en de verhalen over de vriendschap tussen Villerius en Elsschot mogen dan al bekend zijn, de wijze van presenteren van deze brieven in Elsschot leest voor - in combinatie met de artikelen van Villerius - biedt zeer zeker een meerwaarde aan de al bekende feiten en weetjes. En de prachtige cd met een voorlezende Elsschot vormt daarbij een welkome bonus.

Sonja van Stek