Vooys. Jaargang 18

J.D.F. van Halsema, Dit eene brein. Opstellen over het werk en dichterschap van J.H. Leopold.
Groningen (Historische Uitgeverij) 1999. 332 blz. f 65,

Dit uitgekozen koninklijk gLoriestuk en pronkklei nood

Van Halsema's meest recente publicatie, Dit eene brein: opstellen over werk en dichterschap van J.H. Leopold, is een terugblik op zijn bestudering van Leopold tot nog toe. Een soort greatest hitsverzameling, zo men wil. In het ‘Vooraf’ (pp. 5-6) zegt Van Halsema het zelf als volgt: ‘De hier gebundelde opstellen vormen een ruime selectie uit de artikelen waarin ik sinds 1975 heb geprobeerd greep te krijgen op poëzie en dichterschap van J.H. Leopold; twee nieuwe opstellen zijn daaraan toegevoegd.’ Deze selectie wordt chronologisch gepresenteerd, aangezien Van Halsema het juist achtte om de ontwikkeling in zijn benadering van Leopold zichtbaar te laten. De bundel biedt in totaal acht opstellen, die (ondanks hun ‘eigen relatieve zelfstandigheid’) sterk met elkaar samenhangen. Ze geven inzicht in het dichtwerk van Leopold en weerspiegelen de ontwikkelingsgeschiedenis van het kritische werk van Van Halsema. Dit eene brein is daarmee een sprekend voorbeeld van een symbiose tussen een dichter en zijn interpreet.

Het resultaat van een dergelijke verhouding blijkt al meteen uit het eerste opstel, getiteld ‘Enkele bronnen van Cheops’. Leopolds schitterende poëzie geeft Van Halsema alle mogelijkheid tot uitgebreide analyses, die uitblinken in zorgvuldigheid en kennis van zaken. Bovendien zorgen zijn interpretaties ervoor dat het werk zélf nog meer gaat schitteren. Een gedicht als Cheops leent zich uitstekend voor de intertekstuele benadering die zo kenmerkend is voor Van Halsema. Deze subtiele en soms licht speculatieve, maar zeker overtuigende methode maakt het mogelijk om intertekstuele invloeden in een gedicht aan de oppervlakte te brengen. Men gaat er daarbij vanuit dat een dichter zijn eigen werk laat beïnvloeden door andere teksten. Van Halsema beschrijft Leopolds schrijfproces daarom als een ‘intuïtief herschikkend’ dichten (p. 13), als een vorm van ‘omdistilleren’ (p. 247) of als een ‘omleesproces’ (p. 248). Hij probeert, door tegelijkertijd een gedicht en de mogelijke intertekst te lezen, als het ware in het hoofd van de dichter te kruipen, om zo het schrijfproces - het al dan niet bewuste ‘herschikken’ - woord voor woord te kunnen naspeuren en te reconstrueren. Het is op basis van lexicale en semantische overeenkomsten tussen gedicht en bron namelijk mogelijk om een uitspraak te doen over de teksten die van invloed kunnen zijn geweest op het dichtproces; bovendien wordt daardoor ook de betekenis van een dergelijke intertekst voor de interpretatie van het gedicht als geheel duidelijk.

Van Halsema sluit zijn ogen niet voor de problemen die deze methode met zich meebrengt. Het is natuurlijk nooit mogelijk om met volledige zekerheid aan te

[p. 53]

geven wat Leopold tot het schrijven van een bepaald gedicht heeft bewogen. Van Halsema merkt dan ook op: ‘Ik ben mij ervan bewust dat een dergelijke veronderstelling over Leopolds werkwijze speculatief van aard is. Er zijn echter meer plaatsen in het werk van Leopold waar men kan vermoeden dat er sprake is van woorden, beelden, enzovoort, afkomstig uit enigerlei lectuur, die bij Leopold in een nieuw verband zijn ondergebracht.’ (p. 269)

Aan het begin van ‘Enkele bronnen van Cheops’ beschrijft Van Halsema zijn werkwijze, nu toegepast op Leopolds gedicht Cheops, als volgt: ‘De richting van dit onderzoek rondom het gedicht Cheops is geweest: van buiten de tekst naar binnen toe. Dat komt erop neer dat ik me naar aanleiding van de onderzochte mogelijke bronnen van Cheops concentreer op enkele lijnen in Cheops, waarvan ik veronderstel dat het hoofdlijnen zijn, die na vanuit het brononderzoek aangereikt te zijn ook binnen de tekst van Cheops als zodanig zichtbaar gemaakt kunnen worden.’ (p. 9) Een aanwijzing voor een eerste mogelijke bron is de hoofdpersoon van het gedicht, de Egyptische koning Cheops, bouwer van de grootste van de drie piramides bij Gizeh. De gegevens van het gedicht met de egyptologische feiten vergelijkend, komt Van Halsema echter al snel tot de volgende conclusie: ‘Men ziet dat [...] de oogst aan voor Cheops ondubbelzinnig toepasselijke gegevens, ontleend aan de egyptologie, nogal pover is.’ (p. 12) Er moet volgens Van Halsema dus een ander bronnencomplex in het spel zijn. Leopold, zo blijkt dan ook, is bij het schrijven van Cheops niet zozeer door de egyptologie, maar in de eerste plaats door het gedachtegoed van Epicurus beïnvloed. Om te beginnen wijst Van Halsema erop dat het door Cheops doorreisde universum ‘gestoffeerd [is] met vele epicureïsche elementen’ (p. 31). De argumenten die hij daarvoor aandraagt, zijn stuk voor stuk mooie voorbeelden van zijn werkwijze. Na allereerst een citaat gegeven te hebben uit een brief van Epicurus aan Pythocles, vertaald in het Duits ‘in de aan Leopold ten tijde van de publicatie van Cheops bekende vertaling van Kochalsky’ (p. 23), vat Van Halsema Epicurus' woorden als volgt samen: ‘[Epicurus geeft hier] het beeld van kiemen, die gaan vloeien, zich geleden en toenemen, waarop iets als een bevruchting volgt [...].’ (p. 23) Vervolgens wordt naast deze mogelijke bron de tekst van Cheops gelegd, in het bijzonder naast de passage waarin beschreven wordt wat de farao, in zijn ommegang door het universum, om zich heen ziet gebeuren. De overeenkomsten en invloeden lichten dan als het ware in de woorden van het gedicht op: ‘het wereldstof [...] ging vloeien in gebogen / bedding, die ijlings tot een ronden kolk, / een boezem werd, een in zich opgesloten / holte, een kom opzwellende ten boorde / en eindelijk een volle moederschoot, [...].’

Van Halsema: ‘Beide elementen uit deze voorstelling, het “Abströmen” en het beeld van de bevruchting, vinden we in de tweede strofe van Cheops terug. Het vloeien [...] wordt nader uitgewerkt in een reeks waterbeelden (bedding, kolk, boezem, kom ten boorde), het bevruchtingselement, misschien al voorbereid in “boezem”, komt duidelijk naar voren in “volle moederschoot” [...].’ (p. 23) Op dergelijke wijze toont Van Halsema, gebruikmakend van talloze passages uit Cheops, aan hoe Leopold de teksten die hem fascineerden heeft verdicht tot versregels. Zoals blijkt is het vooral de leer van Epicurus geweest die hem daartoe inspireerde.

De benadering van Leopold en zijn werk in Dit eene brein is veelzijdig en het onderzoek blijft zeker niet tot bronnenonderzoek zonder meer beperkt. In het opstel ‘In aller midden daar alleen: aantekeningen rond Kinderpartij’, probeert Van Halsema Leopolds dichtwerk in te delen in poëtologische periodes, al naar gelang ‘de aard van de teksten die de intertekstuele ruimte vormen waarbinnen Leopold zijn eigen poëzie tot ontwikkeling brengt’. (p. 48) Bronnenonderzoek met een literair-culturele toepassing dus. In het derde opstel, ‘De man en de masque: opmerkingen bij een toekomstige biografie’, leidt het (biografisch) bronnenonderzoek tot enkele richtlijnen voor een toekomstige Leopold-biografie - en op die manier geeft Van Halsema zelf natuurlijk al een aardige aanzet tot een dergelijke levensbeschrijving.

In het ‘Vooraf’ schrijft Van Halsema dat de verschillende opstellen in Dit eene brein elkaar opvolgen als was ‘het vorige opstel [...] steeds een opstap naar het volgende’. Deze samenhang en de wijze waarop Van Halsema

[p. 54]

zijn onderzoek door de jaren heen heeft uitgebreid en waar nodig gecorrigeerd, komt duidelijk naar voren in het vijfde opstel, getiteld ‘Met boven alles uitgetogen de eenzaamheid der menschenziel: voorstellingen van een God bij Leopold’. Van Halsema neemt zijn eigen periodisering van Leopolds oeuvre, zoals hij die heeft uiteengezet in ‘In aller midden daar alleen: aantekeningen rond Kinderpartij’ als uitgangspunt en probeert ‘de vraag naar de mogelijke zichtbaarheid [in deze drie perioden] van religieuze voorstellingen’ (p. 119) te beantwoorden. Zo zal de Leopold uit de eerste periode waarschijnlijk Christus als hoofdfiguur van zijn debuutreeks ‘Zes Christus-verzen’ hebben genomen omdat deze godsfiguur in de contemporaine literatuur was ‘ontchristelijkt’ en vervolgens (in het geval van de Tachtigers) getransformeerd tot ‘het beeld van de moderne dichter die in verheven afzondering zijn lijden omzet in schoonheid’ (p. 121). Gedurende de tweede periode wordt Leopolds godsbegrip filosofischer en abstracter, om uiteindelijk in de derde periode zelfs geheel aan de rede te ontsnappen. De goddelijke waarheid wordt een ‘geheimer soort waarheid’ (p. 130), die als een genadegave aan een enkeling kan worden verleend. Deze smelt dan in een soort mystieke eenheid samen met de godheid en wordt zo verlost van zijn eenzaamheid. Van Halsema nuanceert op deze wijze zijn eerdere bevindingen, terwijl hij bovendien een nieuw, theologisch aspect van Leopolds werk belicht.

‘Nu ik na jaren haar weer toespreek: de formatie van een gestorven geliefde in Leopolds vroegere poëzie’, sluit Dit eene brein af. In dit opstel tracht Van Halsema de biografische en tekstuele gegevens te achterhalen die een rol speelden bij het totstandkomen van de literaire topos van de gestorven geliefde in Leopolds dichtwerk. Aanvangspunt in het onderzoek is een invloedrijke gebeurtenis in het leven van de jonge Leopold. Enkele jaren voor zijn debuut reisde hij als gouverneur van de dertienjarige zoon van de familie De Vos van Steenwijk door Frankrijk en Italië; tijdens die reis hield hij een dagboek bij, dat later in zijn Verzameld werk werd opgenomen. Dit ‘Reisdagboek 1890’ zou dus als bron voor bepaalde gedichten gediend kunnen hebben. Van Halsema laat zien dat deze intertekst inderdaad in de richting van een dramatisch verlopen liefdesgeschiedenis wijst, die zich tijdens Leopolds verblijf in het buitenland afspeelde. In Nice blijkt de jonge dichter-gouverneur in contact te zijn gekomen met een doodziek meisje. Hoewel er in feite niets tussen de dichter en zijn geliefde voorvalt, raakt Leopold diep onder de indruk van haar. Het tragische gegeven dat hij haar nooit meer zal zien en dat zij hoogstwaarschijnlijk binnenkort alleen zal sterven, kan hij nauwelijks verdragen: hun mogelijke liefde is al bij voorbaat gedoemd te mislukken. Zo schrijft Leopold in februari in zijn dagboek: ‘25 Febr. Nice verlaten Ie coeur gonflé de larmes. Ik had haar gisteren niet vaarwel kunnen zeggen omdat ze niet aan tafel was. Van morgen toen ik uit de zijgang kwam, ging zij naar beneden Zij was mij tien twaalf treden voor, zou ik haar trachten in te halen en aanspreken om haar adieu te zeggen.’ (p. 248) Hij durft het echter niet en blijft alleen en verlaten achter.

Het bewonderenswaardige aan Van Halsema's bronnenonderzoek in dit geval, is dat hij behendig weet te reconstrueren hoe Leopold in de jaren na 1890 de bovenstaande feiten uit zijn dagboek ‘omdistilleert’ tot poëzie, zonder daarbij te vervallen in simpel biografisme. Met de korte aantekening uit het dagboek is Van Halsema in staat om Leopolds poëzie te verduidelijken, terwijl hij tegelijkertijd de lezer inzicht geeft in de totstandkoming ervan. In een van Leopolds gedichten, ‘Laat het niet lang zijn, liefste, liefste mijn’ (p. 251), kan men namelijk een verbale echo van de summiere gegevens uit ‘Reisdagboek 1890’ herkennen: ‘Laat het niet lang zijn, liefste, liefste mijn, / het weggaan! Ai, maak mij het hart met zwaar / door tranen! O ons laatste samenwezen / laat het niet lang zijn! // Een kort adieu - en langen tijd daarna / denkt dan mijn ziel, uitschreiend, hoeveel liefs / en hoeveel teers er werd bedwongen in / een kort adieu.’ Van Halsema legt de relaties tussen beide teksten als volgt bloot: ‘Het “weggaan” correspondeert met de situatie op 25 februari: “Nice verlaten”; [...]. De oproep van de “ik” in het gedicht “Maak mij het hart niet zwaar door tranen” is een vrijwel regelrechte vertaling van het “le coeur gonflé de larmes” uit het dagboek [...]. Het ‘kort adieu’ uit de tweede strofe is als mini-project terug te vinden in het dagboek; Leopold overweegt daar om het meisje, dat hem tien, twaalf treden voor

[p. 55]

is, in te halen om haar “adieu te zeggen”. (Dat “adieu” zou er, net als de Franse woorden in dagboektekst, op kunnen wijzen dat het om een Frans meisje ging, of in elk geval om een meisje met wie Leopold Frans sprak.)’ (p. 251) Het is fascinerend om te zien hoe Leopold de gegevens uit zijn leven als ruw materiaal voor zijn poëzie gebruikt. Van Halsema toont zich hier wederom een meester in het toepassen van zijn methode.

De opstellen uit Dit eene brein zijn stuk voor stuk klassiekers. Van Halsema is enorm belezen (de bibliografie is immens en strekt van H.C. Andersen tot Oscar Wilde) en hij heeft alles uitvoerig gedocumenteerd. Hij heeft aandacht voor elke versregel, elk woord, en laat bijna geen enkele mogelijke bron of betekenis onbesproken. Van Halsema's stijl is afwisselend poëtisch (zo noemt hij Leopolds latere werk ‘de delta van onvoltooid werk waarin het oeuvre uitloopt’ [p. 43] en stelt hij dat het meisje uit het gedicht Kinderpartij ‘habituee is van haar eigen innerlijk theater’ [p. 59]), maar soms ook aangenaam prozaïsch, op het droge af (zo gebruikt hij bijvoorbeeld een kopje als: ‘Feitelijke achtergronden bij het sterfgeval’ [p. 242]).

Erudiet, geduldig en nauwkeurig; en toch getuigend van een grote bescheidenheid en terughoudendheid in presentatie van de resultaten, zoals blijkt uit de vele formuleringen als: ‘Het lijkt mij dat na de al genoemde overeenkomsten [...] het verband [...] overtuigend aanwezig geacht kan worden.’ (p. 21); of: ‘Op basis van de convergentie van tekstclusters [...] acht ik het aannemelijk dat [...].’ (p. 232) En de vormgeving van Dit eene brein is al net zo bewonderenswaardig: ruim driehonderd ingebonden, licht bedrukte pagina's, met een zwarte, harde kaft waarop trots in gouden letters de titel van het werk en de naam van de auteur prijken en tot slot een elegant rood leeslint. Niets dan lof, kortom.

Maar toch. Al lezend in Dit eene brein dringt de vraag zich op waar deze uitgave, het resultaat van zoveel geleerdheid en vakmanschap, eigenlijk voor dient. Op Van Halsema's onderzoek an sich valt niets aan te merken, integendeel. Maar in de vorm van Dit een brein krijgt zijn Leopoldonderzoek wel een erg specialistisch karakter. Deze verzameling opstellen lijkt in eerste instantie vooral voor de Leopold-kenners bedoeld; Van Halsema heeft met Dit eene brein zeker geen makkelijk toegankelijke studie over Leopolds werk uitgegeven. Zo zijn ten eerste de langere gedichten, zoals Cheops en ‘Kinderpartij’, niet in Dit eene brein opgenomen. Daarmee wordt verondersteld dat de lezer het Verzameld werk al tot zijn beschikking heeft en met de gedichten vertrouwd is. Verder leidt dit ertoe dat hij, al lezende, voortdurend heen en weer moet pendelen tussen Dit> eene brein en Leopolds primaire werk, indien hij Van Halsema's analyses en Leopolds gedichten de aandachtige lezing wil geven die zij beide verdienen. Het opnemen zou niet alleen de lees- en studeerbaarheid van het boek hebben verhoogd, maar tevens tot een mooiere uitgave hebben geleid. Ten tweede legt de opzet van Dit eene brein erg veel nadruk op de ontwikkeling die Van Halsema's secundaire werk heeft doorgemaakt, in plaats van op de ontwikkelingen die Leopolds poëzie vertoont. Als gevolg hiervan begint men zich na een tijdje af te vragen of het boek nu als een monument voor Leopold is bedoeld of eerder als een eerbetoon aan Van Halsema (en, in het verlengde daarvan, van wie dat ‘eene brein’ uit de titel dan eigenlijk is). Een inleiding, of een meer ‘reflecterend’ opstel (al dan niet door Van Halsema zelf geschreven), met daarin een overzicht van het Leopold-onderzoek in het algemeen en Van Halsema's positie daarin, had dit kunnen voorkomen.

Dit eene brein is, kortom, een monumentaal boek. Het geeft een respectabele stand van zaken van Van Halsema's speurtocht door het werk en de wereld van Leopold. De publicatie van Dit eene brein is dan ook een mijlpaal, zowel in de geschiedenis van de Leopold-studie als in de geschiedenis van het intertekstualiteitsonderzoek. Maar wel een die uitsluitend door specialisten en trouwe Van Halsema-lezers opgemerkt zal worden. En dat is jammer, want wat Dit eene brein zeker duidelijk maakt, is dat Van Halsema's werkwijze een algemenere toepassing en een grotere bekendheid verdient.

‘Zoo dit groot monument, dit uitgekozen / koninklijk gloriestuk en pronkkleinood, / de rijke rotsklomp, kantig en behouwen / als een gekloofd juweel [...]’ (rr. 136-139), zo beschrijft Leopold de piramide van Cheops. Regels waar

[p. 56]

men een uitspraak over het kunstwerk in het algemeen zou kunnen lezen, volgens Van Halsema. Echter, in een bepaald opzicht zijn deze regels ook op Dit eene brein van toepassing: dit boek is een ‘gloriestuk’ voor een dichter en zijn werk, maar tegelijkertijd ook een ‘kleinood’, want te beperkt in zijn toepassing en te zeer pronkend met zijn specialisme. Van Halsema vat Cheops' mening over de kunst als volgt samen: ‘van monument naar sierstukje, een kwestie van optiek’ (p. 41). Indien men dit oordeel tevens voor Dit eene brein zou willen laten opgaan, had hij het dan ook niet beter kunnen zeggen.