Vooys. Jaargang 18

Ik wil dat mensen in mijn liedjes iets herkennen. Ik wil aan hen iets geven wat ze mooi vinden.

Eind negentiende eeuw trok de Limburgse Peel vele gelukzoekers die de onontgonnen zandgronden van de streek trachtten te cultiveren. De streek oefende daarbij ook zijn aantrekkingskracht uit op verscheidene randfiguren. De eenogige Christiaan Hesen was zo'n outlaw. Hij schopte het zelfs tot legende: vele verhalen over deze ‘Ruwe Hesen’ deden de ronde. Zo zou hij door hemzelf opgegraven karkassen van dode varkens opeten, had hij altijd sporen pruimtabak langs zijn mond lopen en zou hij zelfs zo vies zijn dat hij zijn eigen drinkwaterput als latrine gebruikte. Hij waste zich nooit en dat hij slechts één oog had was te wijten aan een verwaarloosde zweer. Hesen werden daarnaast paranormale gaven toegedicht; mensen uit het dorp kwamen bij hem om bloedingen te laten stelpen en pijn en kwalen te laten ‘wegbidden’. De leden van de band Rowwen Hèze wisten aanvankelijk niet veel van het bestaan van de onaangepaste Peelbewoner. Ze kozen de naam Rowwen Hèze voor hun groep vanwege de mooie klank ervan.

De muziek van Rowwen Hèze is in zijn diversiteit even uniek als de man naar wie de groep zich noemde. De muzikale stijl van Rowwen Hèze is namelijk een amalgaam van de Amerikaanse Tex-Mex-muziek die in Texas ontstond na een kruisbestuiving tussen Oost-Europese en Mexicaanse

[p. 37]

immigrantenmuziek, Limburgse hoempa- en fanfaremuziek en Ierse folk zoals die door The Pogues gemaakt werd. In een documentaire voor de NPS, ‘Van America helemaal naar Amerika’, is te zien hoe de Limburgers op zoek gaan naar hun Amerikaanse muzikale wortels. Ze spelen met de Tex-Mex-broers Flaco en Santiago Jiminez en treden op voor afstammelingen van Duitse immigranten. Die laatsten krijgen de tranen in de ogen als Rowwen Hèzes zanger en tekstschrijver Jack Poels het lied ‘Jungen, komm bald wieder’ inzet. Deze schlager is een ongeëvenaarde tearjerker die vertaald niet zou misstaan in het oeuvre van volks- en studentenheld André Hazes. Het liedje vertelt het verhaal van een moeder die haar zoon smeekt niet te lang op zee te blijven en snel weer naar huis te komen; ze mist hem. Poels laat het er een stuk minder larmoyant aan toegaan in zijn teksten, geschreven in het Limburgse dialect. Die teksten zijn in hun melancholie geheel gespeend van enig vals schlagerssentiment.

Het dichterlijk universum van Poels wordt beheerst door een sterke verbondenheid met zijn eigen dorp America in de Peel en het thema heimwee. Doorgaans begeeft een tekstschrijver zich dan al snel op het gladde ijs van de goedkope emotie of het weeïge chauvinisme. Zo niet Poels. Poels injecteert zijn liefde voor de eigen streek eerder met de nodige ironie dan met Blut und Boden-retoriek. Het lied ‘Limburg’, bekend geworden door de uitvoering met het Metropole Orkest, bevat de frase ‘'t Is een kwestie van geduld, rustig wachten op de dag, dat heel Holland Limburgs lult.’ Dit lied wordt vaak gezien als een ondubbelzinnig pleidooi voor het vak Limburgse taal- en letterkunde op alle middelbare scholen in Nederland. Poels schreef het echter toen Rowwen Hèze nog geen nationale bekendheid genoot en het bevat veeleer een relativerend commentaar op de eigen ambities in plaats van een verheerlijking van de provincie Limburg. Het lied vertelt dat het nog een eeuwigheid zal duren voordat Rowwen Hèze door het hele land beroemd is, pas als heel Nederland Limburgs spreekt.

Door de nuchterheid van ‘Limburg’ hoeft Poels zich niet te generen zijn liefde voor de Peel en zijn dorp te bezingen. Hij doet dat prachtig in ‘De Peel in brand’. De ‘ik’ uit het lied vertelt hoe hij als kind in de wolken gezichten zag en uren kon dromen dat hij de allersterkste was. De ondergaande zon bood dan de illusie dat de Peel brandde, iets wat hem tegelijkertijd vrees en fascinatie inboezemde. Een brandende Peel, het avondrood, heeft iets angstwekkends, in legenden is het een magisch rood. Hij beschrijft het dubbele gevoel dat hij had als hij 's avonds uit het raam stond te kijken als volgt: ‘En 's oaves laat, de hoar nog naat, nog efkes en nar bed, de raam wiet oap, genne sloap en d'n hemel was veurroej. Mist hing op het land, 's oaves laat dan stong de peel in brand.’ Poels beschrijft het spannende kijken naar een mysterieus landschap en laat je als luisteraar terugverlangen naar de kindertijd omdat je toen inderdaad zo kon kijken. Hij zingt dat er maar een ding was waar je het echt druk mee had: groter worden. Het zalige was dat de volwassenheid en de daarmee gepaarde verantwoordelijkheden nog zo ver in het verschiet lagen, want - zo besluit ‘De Peel in brand’ - ‘wat ge ok deed, echt veul alder woorde neet.’ ‘De Peel in brand’ gaat over het voorrecht nog niet volwassen te zijn.

In het lied ‘Goud’ daarentegen wordt de Peel gezien vanuit een volwassen perspectief. Opgroeien houdt in dat de waarneming van de dingen steeds sterker beïnvloed wordt door een toenemende kennis van de wereld. De ‘ik’ vertelt hoe het soms lijkt alsof er ‘vul mier aan de hand’ is in de Peel. Hij maakt de oorzaak van deze bevreemding bovendien expliciet: hij vertelt dat het door weersverschijnselen als vorst of zomers onweer komt. Hij lijkt teveel te weten: ‘Soms keumt d'r enne regenboog, soms ruukt 't d'r verbrand, soms dan denkte bij owzelf heer is vul mier an de hand.’ Er is, alle kennis over de natuur ten spijt, echter veel meer aan de hand in dat landschap; de pointe van het lied is dat je zelfs als volwassene (gelukkig) niet alles kunt begrijpen. In Poels' woorden: ‘In 't donker schient de sterrenhemel boave 't verstand, boave 't luie land. Heer is vul mier an de hand.’ Zelfs voor een volwassene blijft er dus ruimte voor onbegrip. In ‘Goud’ wordt via een omweg verhaald over de volwassen hang naar mystiek, in dit geval de aardse mystiek van een landschap.

[p. 38]

Behalve het landschap worden de mensen van de Peel bezongen. Dit gebeurt op een manier die doet denken aan Jacques Brels beschrijvingen van personen in zijn omgeving; zowel met al dan niet milde spot als met mededogen. Een voorbeeld is het lied ‘Koning Hay’, over een gelijknamig personage dat in zijn buitenissigheid doet denken aan de naamgever van Rowwen Hèze. ‘Heej scheidt op iedereen, heej vloekt de ganse daag, goeit kilo's spek met eier en jenever in zien maag’, zingt Poels over Hay die als een vorst over zijn eigen kleine wereldje regeert. Hoewel deze figuur als zeer onaangenaam wordt geschetst, wordt zijn gedrag noch veroordeeld, noch belachelijk gemaakt. Daarentegen maakt Poels de tragiek van Hay aannemelijk. Hij vertelt dat Hay soms van de pijn naar buiten kruipt en tegen beter weten in schreeuwt dat hij geen hulp nodig heeft: ‘'t wuurd allien mar erger van dat medische geneuk’, meent Hay. De vorst loopt echter elke dag iets krommer en daarmee groeit hij steeds dichter naar de grond, naar de dood.

Poels toont zich een scherp observator van zijn eigen omgeving en de mensen daarin. Hij weet deze observaties in zijn teksten uit te tillen boven het particuliere, ze blijven niet op het dorpsniveau hangen. Als we om ons heen kijken kennen we allemaal wel een opa, een oom, een buurman, een stads- of dorpsgenoot even koppig als Koning Hay. Zo'n persoon die voortdurend zijn mening geeft terwijl niemand erom vraagt. De verwijzingen naar een landschap dat de meesten niet zo ervaren zullen hebben als Poels, maken de gedachten achter ‘De Peel in brand’ en ‘Goud’ niet minder herkenbaar. Ieder denkt soms met weemoed terug aan het kind-zijn, toen eten, spelen en slapen de voornaamste zorgen waren en het gebrek aan begrip over het leven met fantasie gecompenseerd werd. Ook zal eenieder de hang naar mystiek uit ‘Goud’ herkennen. Daar hoef je geen Gerard Reve voor te heten.

Het universele van de liedjes wordt versterkt doordat Poels niet schroomt om sententies of levenswijsheden in zijn liedjes te verwerken. In ‘Heilige Anthonius’ worden door de ‘ik’ zaken opgesomd die hij in zijn leven verloren heeft: een jas bijvoorbeeld, een paar handschoenen, schoolboeken en uiteindelijk ook een persoon die zonder afscheid te nemen vertrekt. Hij richt zich in onbegrip over zoveel verloren zaken tot de Heilige Anthonius, in katholieke kringen de heilige die zich over je ontfermt als iets zoek is. Anthonius vertelt de ik-figuur niet waar hij het verlorene kan terugvinden, maar troost hem met de gedachte dat de verloren zaken ondanks het verlies ervan, altijd van waarde blijven: ‘Soms is het baeter iets moeis te verleeze, baeter verlieze dan dat ge 't noeit het gehad’. Als je dat beseft valt er eigenlijk niets meer te verliezen. ‘Heilige Anthonius’ zegt: treur niet over verloren zaken, want je hebt de kans gehad ervan te genieten. Het lied bepleit de berusting in de onafwendbaarheid van verlies. ‘De neus umhoeg’ gaat over de berusting in de dood. Met de onafwendbaarheid van het verlies van je leven dien je volgens Poels als volgt om te gaan: ‘Neet mier aan denke, 't het toch gen nut, want vanaf 't begin, zien ow kaarte geschud.’ Als mens sterf je en daar is niets aan te doen, zegt de tekst onomwonden. Het lied kende de nodige populariteit, ondanks het niet hitfähige thema. Het refrein van het lied is verraderlijk aanstekelijk: ‘Weef goan allemoal, oh oh oh, allemoal met de neus umhoeg’. Behalve aanstekelijk is het ook misleidend; bij een eerste luisterbeurt ben je geneigd te denken dat je luistert naar een carnavalslied dat gaat over het ‘dansen’ van de polonaise. De muzikale frivoliteit van het liedje mag dan een plaagstootje lijken, het weet wel degelijk te troosten, zoals ook ‘Heilige Anthonius’ weet te troosten.

Deze berusting in de onvermijdelijke loop van het leven lijkt compleet in strijd met de doodsangsten die Poels op reis uitstaat en met de eenzaamheid en melancholie die hem op de plek van bestemming overvallen. Als Poels in zijn teksten een reis beschrijft, zijn de rollen in vergelijking met de opgevoerde moeder uit de eerdergenoemde schlager omgedraaid: het is niet de moeder die haar jongen smeekt thuis te komen, de jongen smeekt zelf of hij alsjeblieft naar huis mag. Reizen bezorgt Poels namelijk angsten en stress. In de NPS-documentaire is te zien dat de leden van Rowwen Hèze, Jack Poels incluis, zeer genieten van de rondreis door hun

[p. 39]

muzikale bakermat. Het is echter ook zonneklaar dat Poels heel wat bruggen heeft moeten slechten om überhaupt zover te komen; op de plaats van bestemming kent hij bovendien momenten van grote heimwee. Het liedje ‘Hotel Houdoe’ vormt de weerslag van Poels' eenzaamste momenten in Amerika. Hij vertelt hoe hij 's nachts alleen in een veel te groot bed ligt in een land waar sowieso alles veel te groot is. De ‘net niks te zeen seks op pay TV’ stemt hem niet bepaald vrolijker: ‘lucky them, lonesome me, witte bille, broene bien en bij elk nij standje bin ik wir allien.’ Hij wil weg uit het veel te grote hotel in een land waar alles in zijn ogen net zo fake is als de seks op televisie. Hij wil weg uit het grote Amerika omdat hij zo verlangt naar het kleine Limburgse America.

Als hij zich al thuis voelt in den vreemde is het op een plek die hem doet denken aan iets wat hij van thuis kent. In de documentaire is te zien hoe Rowwen Hèze het café Moon River bezoekt; een café dat weggeplukt lijkt uit een roadmovie. Poels geeft te kennen dat hij zich er thuis voelt, het café doet hem denken aan het café Boëms Jeu in America. Hij zegt verder zo van zijn dorp te houden omdat de wereld er overzichtelijk is. Toen hij als jongere op stap ging, voelde hij zich nogal onwennig in de Duitse ‘discofabrieken’ vlak over de grens. Hij prefereerde het eigen dorp, waar hij de mensen kende en waar hij wist wat hij aan die mensen had. Van enige fernweh heeft Poels dus nooit veel last gehad. Het moge duidelijk zijn dat het tegenovergestelde hem meer parten speelt.

‘Als ik mien oege sloet, zeen ik elke daag wat mier, de werlt is groet, in mien durp aan de rivier’, zingt Poels in ‘Auto, Vliegtuug’. Andere (lied)dichters laten het vertrouwde voor wat het is, omdat elders dat ‘meer’ te zien is. Poels daarentegen vertoeft het allerliefst in zijn eigen dorp aan de rivier. Bij het schrijven van zijn teksten vormt de geborgenheid die hij daar vindt, geen overtollige ballast, integendeel. Zijn verknochtheid aan de eigen streek durft hij zonder valse schaamte te verwoorden en zoals ik al zei: zonder vals sentiment. Sentiment zou ook niet gepast zijn voor een rauwgevooisde zanger als Poels, die zich in zijn teksten een volbloed romanticus betoont. Ik waardeer zijn liedteksten juist vanwege deze romantiek. Ze zijn een zeer welkome afwisseling op de modernste poëzie die - enkele uitzonderingen daargelaten - ofwel behendig tongue in cheek, ofwel belachelijk hip en vol aanstelleritis, ofwel hermetisch en dus onbegrijpelijk, maar bijna nooit eens ‘eenvoudig’ ontroerend of romantisch is.

Echt fair is deze vergelijking met de poëzie natuurlijk niet, Poels maakt immers zijn teksten om ze vervolgens glansrijk te vertolken met zijn band. Liedteksten uit de popmuziek, maar ook de kleinkunst sluiten de luisteraar doorgaans niet buiten, ze zijn niet wars van effect: Poels' teksten gaan weliswaar altijd over zijn eigen heimwee, angsten en verlangens, maar richten zich paradoxaal genoeg ook steeds tot de luisteraar, die bewust getroost en ontroerd wordt. Ze zijn op hetzelfde moment zowel de allerindividueelste expressie van Poels' individuele emoties als een pleister op de wonden van iedere luisteraar die bereid is zich in te leven in zijn gedachtestroom.

Poels weet juist door zijn zeer persoonlijke visie op het leven het publiek aan zich te binden. ‘Blieve Loepe’ is daar een mooi - laatste - voorbeeld van. De ‘ik’ vertelt hoe hij ziet dat sommigen succes hebben, anderen de boot missen, weer anderen zich te druk maken en dat er ook mensen zijn die het allemaal niet zo veel kan schelen. Het lied bevat de existentiële eenzaamheid gezien door een ruwe bolster uit de Peel, met een doekje voor het bloeden op de koop toe: ‘Woar ge ook loopt een wat ge ook bint, niemand die zet ow wat good is of slecht, niemand die wet wie verluust of wie wint, ge komt op het end bij ow zelf terecht.’ J.-P. Sartre maakte er heel wat meer woorden aan vuil.

Harold Konickx