Vooys. Jaargang 18

[p. 33]

Duo
Decimo
Wat weet Els nou van het internet
(En wat weet Van den Brink van vrouwen?)

De hoofdpersoon in H.M. van den Brinks roman Hart van glas is projectontwikkelaar Erik Loeff. Deze Erik Loeff wil tussen Amsterdam en Utrecht een zeer gewaagd, want bijna geheel glazen, multifunctioneel complex bouwen in een nieuwe woonwijk, als een stad in een stad. Tussen die bedrijvigheid door valt hij voor een mysterieuze vrouw, genaamd Julia - meer weet hij niet van haar, en de lezer ook niet. Het spreekt vanzelf dat hij aan Julia vervolgens meer aandacht besteedt dan goed is voor zijn hart van glas.

Op een gegeven moment ontvangt Loeff een soort dreigbrief met de volgende boodschap: ‘HOU ERMEE OP. LAAT HAAR MET RUST VOOR ER ONGELUKKEN VAN KOMEN.’ Enige formele karakteristieken van de brief worden via de ogen van Loeff gegeven: ‘Grijze letters, uit een ouderwetse dot-matrixprinter, zoals je ze op geen kantoor meer vindt, maar soms nog wel bij mensen thuis met een bejaard model computer.’ Ook het papier wordt vanuit Loeffs optiek beschreven: het gaat om ‘een merkwaardige lichtblauwe enveloppe, zo een die je in een versierd doosje krijgt, met bijbehorend briefpapier en een lintje erom, een setje schrijfpapier voor mensen die eigenlijk nooit brieven schrijven.’ Een tijd later is er weer zo'n brief, weer ‘in de vage letters van de stippelprinter’. Deze begint met ‘REMEMBER BILL’ (bedoeld is Clinton). Onderaan de brief staat als een postscriptum: ‘ZOEK MAAR EENS OP WAT GLASWAAN IS’. Erik Loeff laat zijn bezorgde, punctuele en liefhebbende secretaresse Els de volgende dag op kantoor informatie vergaren over glaswaan: ‘Zoek eens op wat glaswaan is. Op internet of zo’. Els volgt Loeffs instructie, als altijd, stipt op: ‘Binnen twee minuten is ze terug met een antwoord, een keurig velletje, haarscherp geprint.’ Els past als personage goed in deze roman, die gesitueerd is in het huidige, overvolle, gedigitaliseerde tijdsgewricht. De informatie die Els zo snel weet te presenteren, is de volgende: ‘Glaswaan. Nerveuze aandoening waarbij de patiënt zich inbeeldt van glas te zijn en bij het stoten tegen voorwerpen of personen in scherven te zullen breken. Komt regelmatig voor in psychiatrische literatuur van vóór het midden van de negentiende eeuw. Werd beschouwd als een van de vormen van (→) melancholie, een teveel aan zwarte gal. Bekende lijders aan glaswaan waren volgens de overlevering de Franse koning (→) Karel VI en de Nederlandse dichter en geleerde Caspar (→) Barlaeus. De glaswaan wordt tegenwoordig niet meer als een zelfstandig ziektebeeld beschouwd en ook aan de juistheid van de historische gegevens bestaat gerede twijfel. In de recente Nederlandse letterkunde komt glaswaan voor bij de dichter Gerrit (→) Achterberg en de dichter en kunsthistoricus Jan (→) Emmens.’ Dankzij deze informatie voelt Loeff zich niet meer bedreigd. Wat het dreigement beduidt in de roman, is een onderwerp dat ik hier verder niet bespreek. De vraag hoe de informatie over glaswaan werkelijk verkregen werd, intrigeert me hier meer, omdat ik nog nooit eerder iets las over Achterberg als glaswaanzinnige.

Sinds kort kan ik dit soort handelingen van personages thuis on line nabootsen met een vers geïnstalleerde computer. Maar voor ik mij als een virtuele Els hoefde te vermommen, zag ik al nadere inlichtingen achterin de roman. Uit angst voor een reputatie als die van Diekstra of Van Dis wachten Nederlandse romanschrijvers (als ik mag generaliseren) zich tegenwoordig voor het citeren zonder bronvermelding; of het is in een poging geleerd te doen, dan wel twijfel te zaaien over de al dan niet fictionele aard van hun romans. Zie bijvoorbeeld De passievrucht van Karel Glastra van Loon (‘Verantwoording en woord van dank’). Ook Hart van glas bevat een ‘Verantwoording’ en daarin staat te lezen: ‘De psychiater A.J. Lameijn schreef over glaswaan het uitvoerige artikel “Wie is van glas” (in: Een psychiatrisch verleden, Utrecht, 1981).’

Wat betreft de bronnen waaraan zij hun informatie ontlenen, bestaat er dus een contrast tussen het personage Els en haar auteur Van den Brink. Van den Brink weet hier heel fraai zijn fictie de schijn van realisme en actualiteit te geven. Hij laat zijn hedendaagse personages gebruik maken van

[p. 34]

illustratie Karin Schwandt

[p. 35]

moderne informatie- en communicatie-technologie; ook de gsm wordt nadrukkelijk en herhaaldelijk (en zelfs in de auto) ter hand genomen in de roman; personages spreken voice mail in en luisteren die af. Maar Van den Brink zelf, als hun auteur, heeft in ieder geval het op papier gedrukte artikel van Lameijn gelezen. Uit het feit dat hij Loeff regelmatig hetzelfde nummer op z'n gsm laat intoetsen, zou je af kunnen leiden dat Van den Brink zelf niet zo'n ding heeft, of een heel ouderwetse, nog zonder voorkeuzenummers of andere geheugenfuncties.

Aardig is het te zien dat in onze moderne literatuur het omgekeerde ook voorkomt. In de roman In Babylon van Marcel Möring komt bij mijn weten geen enkele computer voor, ook niet in de opgetaste huisraad. Maar in de ‘Verantwoording’ is een lijst opgenomen van de acht belangrijkste internetbronnen die Möring heeft gebruikt bij het schrijven van zijn roman.

Glaswaan is een verschijnsel waar de papieren naslagwerken die ik bij de hand heb, niets over zeggen (Van Dale, ENSI, de Grote Winkler Prins encyclopedie, Sesam encyclopedie, WNT). Een korte zoektocht (wel wat langer dan die van Els) op het internet, leverde mij geen gegevens over glaswaan op, laat staan die waarmee Els voor de dag kwam. De zoekmachines die ik erom vroeg, presenteerden me slechts een schier onuitputtelijke voorraad glaswanden. Ik laat in het midden of dat iets over mij of over Els zegt.

Het artikel van Lameijn is veel rijker aan gegevens. Het verscheen in 1982 onder de titel ‘Wie is van glas? Notities over de geschiedenis van een waan’ in: J.M.W. Binneveld e.a., Een psychiatrisch verleden; uit de geschiedenis van de psychiatrie (en een jaar eerder in een gestencild symposiumverslag waar Van den Brink naar verwijst). Het artikel is inderdaad uitvoerig; het beslaat bijna veertig bladzijden. Als motto fungeren enkele regels van Gerrit Achterberg. Ze zijn ontleend aan het gedicht ‘Glas’: ‘Ik ben van zoveel glas / dat elke harde stem / een steen is en een barst.’ In de opening van het artikel citeert Lameijn vervolgens een autobiografische noot uit Jan Emmens' Gedichten en aforismen: ‘7/8 mrt. Wakker geworden met bewustzijn dat ik uitsluitend uit vlees en gebroken ribben bestond. Misschien toch een vooruitgang vergeleken bij een paar jaar geleden in Spanje toen ik het gevoel had van glas te zijn en in duizend scherven te zijn gebroken.’ Dergelijke voorstellingen spelen een rol in glaswaan. Een variant is aardewerkwaan: de ervaring dat je zo breekbaar bent als aardewerk. Het gevoel van breekbaarheid is een belangrijke ervaring in glaswaan, niet de doorzichtigheid, zoals de naam glaswaan zou kunnen suggereren. Lameijn schrijft verder: ‘Vóór 1850 wemelt het van de gevallen van aardewerk- en glaswaan. Zij behoren tot de meest bekende voorbeelden uit een reeks van partiële waanzinsvormen, waarover men zich in de lange traditie van het verzamelbegrip melancholie steeds opnieuw heeft gebogen.’ Daarna volgt een uitgebreide opsomming van (veronderstelde) lijders aan aardewerk- en glaswaan, inclusief de door Els getraceerde Karel VI en Caspar Barleus. En: ‘Na 1850, wanneer de geneesheren werkelijk het krankzinnigenwezen binnendringen en hun onderzoeksstijl zo fundamenteel veranderen dat specialistische kennis noodzakelijk wordt, lezen we echter niets meer van dien aard.’

Hoewel Lameijn zijn betoog plaatst onder een motto dat is ontleend aan Achterberg, rept hij verder in het geheel niet over deze dichter, laat staan dat hij suggereert dat deze aan glaswaan zou hebben geleden. Achterbergs dichterlijke referentie aan ervaringen die lijken op die van de glaswaanzinnige, is volgens mij ook van een ander kaliber dan (auto)biografische aantekeningen zoals die van Emmens. Achterbergs gedicht handelt niet echt over zijn psychische toestand. Het gedicht beschrijft een metaforische toestand van een ik-figuur die volledig in dienst staat van het reproduceren van zijn verloren geliefde: ‘Ik moet u spiegelen’, luidt de regel volgend op het door Lameijn geciteerde fragment.

Het is Els, die - naar ik aanneem op gezag van Van den Brink - onder het lemma ‘glaswaan’ een encyclopedie-achtig artikel gecompileerd heeft uit materiaal dat ze als het ware binnen twee minuten cursorisch lezen tegenkwam in Lameijns artikel. Els - en niet Lameijn - rekent Achterberg zo tot de glaswaanlijders uit de laatste tijd. Els - en niet Van den

[p. 36]

Brink - loopt het gevaar in de voetsporen van Van Dis te treden.

Arme Els, ze komt in deze roman toch al niet zo indrukwekkend uit de verf. Ik vermoed dan ook dat dat aftandse matrixprintertje van haar is, net als dat sullige briefpapier. Het contrast tussen de haarscherpe uitdraai op het werk en de grijzige tekst uit haar huisprinter is te groot om toevallig te zijn. Arme Els, die wel een beetje verliefd is op haar baas; die zijn huisadres kent en dus de ongeadresseerde dreigbrieven persoonlijk kan hebben afgeleverd. Arme Els, die geen achternaam heeft, en die waarschijnlijk jaloers is op de ranke Julia. Maar wat heeft zij Loeff te bieden? Arme Els, die tot Loeffs verrassing Nescio blijkt te lezen (‘Sinds wanneer lees jij Nescio?’), maar dan wel ‘Met de boekenclub’, door Loeff ‘leesclub’ genoemd. Els wordt zeer stereotiep neergezet: een goede maar uiteindelijk wat domme secretaresse, ‘een stevige vrouw. Niet dik, maar lang en stevig.’

Haar rivale wordt overigens zo mogelijk nog clichématiger ge(re)presenteerd. Julia is geheimzinnig, heeft ook al geen achternaam, zit strak in haar lichaam. (Het staat er echt, bij de beschrijving van het ‘Moeiteloos’ paren op de chauffeurszetel van nota bene een sportauto: ‘Ze trekt hem over zich heen en hij heeft niet eens tijd om zich voor zijn dikke buik te schamen die op haar strakke lichaam neerdaalt, want dan is hij al bij haar binnen.’ In De passievrucht van Karel Glastra van Loon gebeurt het, ook origineel, in een Renaultje 5, zij het op de passagiersstoel.) Het lijkt of Julia ‘een klein beetje boven de grond zweeft terwijl ze loopt’, ze is donkerharig (inclusief het oriëntalistische vooroordeel: ‘een van haar grootouders of overgrootouders zou Indisch geweest kunnen zijn’), ze scheurt onverantwoord hard rond in een ‘laag model auto, iets sportiefs met te veel achterlichten’, en ze is enigszins onbereikbaar (Loeff bestaat het zich als een Romeo voor te stellen wanneer hij haar balkon zoekt aan het flatgebouw) en onberekenbaar. Wanneer ze zegt: ‘Je kunt niet meer komen’, vraagt Loeff zich een bladzij verder af: ‘Verhoogt ze de inzet of [...] is het nu echt afgelopen?’ Welnee, nog geen twintig pagina's later belt hij Julia weer, ‘Die gewoon opneemt. Die doet of er niets gebeurd is’ en later beleven ze nog enkele zalige dagen in Barcelona waar hij haar alle cultuurschatten laat zien en oesters leert eten.

Van den Brink maakt het wel bont met zijn vrouwelijke personages. Ik denk dat Julia even weinig van het internet weet als Els. En arme Els is voor haar internetbedrog overgeleverd aan de ICT kennis van haar auteur: de weergave van de doorverwijzingen in haar uitdraai over glaswaan zou internetter zijn geweest in de vorm van hyperlinks, dus niet ‘een van de vormen van (→) melancholie’, maar: ‘een van de vormen van melancholie’, het laatste woord liefst in een ander kleurtje, minder grijs.

Fabian R. W Stolk