Vooys. Jaargang 14

Wenen, de sfinx. Samengesteld door Marcel van den Boogert. Amsterdam, Bas Lubberhuizen, 1996. f 39,50.

‘Kaffeehausdekadenzmodernen’

Onlangs verscheen Wenen, de sfinx als vierde deel van de stedenreeks ‘Het oog in 't zeil’. De eerdere delen hadden de steden Odessa, Triëst en Lissabon als onderwerp. Voorheen was Het oog in 't zeil een tijdschrift, maar dat is enige jaren geleden ter ziele gegaan. Inmiddels is De parelduiker de opvolger hiervan.

Wenen, de sfinx bevat negentien essays van verschillende auteurs waarin het ‘literaire schaduwkabinet’ van Wenen belicht wordt. Het is samengesteld door Marcel van den Boogert. De titel van het boekje doet denken aan de enige tijd geleden verschenen publikatie Freud, de sfinx van Wenen over Freuds archeologische verzameling, maar is ontleend aan het volgende citaat van Hans Natonek:

Wien ist eine Sphinx, die die Seelen der besten Dichter und der kleinsten Feuilletonisten nicht zur Ruhe kommen läßt. Es wäre, je nachdem, eine philologische Dissertationsarbeit oder ein feiner Essay, die Literatur und alle bedeutenden Äußerungen über Wien zu untersuchen.

[p. 60]

Natonek komt in de bundel verder overigens niet voor. Met dit motto wilde de samensteller kennelijk aangeven dat de lezer van Wenen, de sfinx enkele ‘feine’ essays te lezen zal krijgen. Na deze boodschap begon ik, met het mooie Lissabon-nummer van vorig jaar nog vers in het geheugen, met hooggespannen verwachtingen aan de lectuur van deze op het eerste oog interessante en veelbelovende essaybundel. De inleiding van Martin van Amerongen voldeed niet aan deze verwachting. Wie immers geïnteresseerd is in de rol van Wenen als ‘cultuurmetropool’ zit niet te wachten op de herinneringen van Van Amerongen aan zijn ervaringen met een jeugdorkestje of het feit dat hij in het huwelijk trad. Het is jammer dat de inleiding niet de toon zet voor de rest van de bundel. Waarom als inleiding niet een informatieve, culturele beschouwing over Wenen in plaats van deze schets van Van Amerongen?

Gelukkig start de bundel met een boeiend stuk van Hans Olink over de cultuur van de koffiehuizen in Wenen. Hij zet uiteen welke belangrijke functie deze koffiehuizen hadden voor de kunstenaars en literatoren in Wenen. Niet alleen werden hier verschillende soorten koffie - Melange, Mokka, Einspänner of Schwarze - verorberd, maar deze koffiehuizen fungeerden vooral als ontmoetingsplaatsen waar gediscussieerd, geschreven, gelezen en nagedacht werd. Het beroemdste literaire café in het Wenen van de vorige eeuw was Griensteidl. De literatoren schaarden zich vooral rond Hermann Bahr, een belangrijke figuur voor de Oostenrijkse literatuur en vertegenwoordiger van ‘Jung Wien’. Aan Bahrs koffietafel zaten onder meer Arthur Schnitzler, Hugo von Hofmannsthal, Peter Altenberg en Felix Salten. Karl Kraus heeft zich nogal ironisch uitgelaten over de Weense koffiehuiscultuur en sprak wel van ‘Kaffeehausdekadenzmodernen’.

Het volgende stuk - van de samensteller Marcel van den Boogert - gaat over Leopold Andrian, ook een bezoeker van Café Griensteidl. Van den Boogert gaat vooral in op de rol van Wenen in Andrians enige roman Der Garten der Erkenntnis, die in het Wenen van die tijd veel indruk heeft gemaakt. Het is jammer dat het stuk nogal oppervlakkig is; eigenlijk komt het neer op een samenvattende parafrase van Der Garten der Erkenntnis. Albert Verwey en Stefan George hebben destijds samen een vertaling in het Nederlands gemaakt van dit literaire meesterwerkje, verschenen in De beweging. Maar bij het citeren heeft Van den Boogert geen gebruik gemaakt van deze, literair-historisch gezien belangwekkende, vertaling omdat deze volgens hem ‘verouderd’ zou zijn. Ik moet bekennen dat ik liever het origineel lees, of de vertaling van Verwey en George, dan de vertaling van Van den Boogert. Het is bovendien opmerkelijk dat Van den Boogert tot tweemaal toe schrijft dat Andrians literaire erfenis uit niets meer dan wat jeugdgedichten en Der Garten der Erkenntnis bestaat. In 1924 publiceerde Andrian bijvoorbeeld nog het sonnet ‘Dem Dichter Oesterreichs’, dat gewijd is aan Hugo von Hofmannsthal voor zijn vijftigste verjaardag (in Eranos. [München, 1924], p. 159). Dit gedicht is zeker van belang gezien de levenslange vriendschap tussen Andrian en Von Hofmannsthal, zoals blijkt uit hun briefwisseling, die in 1968 is uitgegeven door Walter H. Perl. Wanneer Van den Boogert de Nederlandse ‘Andriantraditie’ ter sprake brengt, vermeldt hij niet de vertalingen van Jan Campert en C.O. Jellema. P.C. Boutens' vertalingen van gedichten van Andrian worden wel genoemd, maar daarover is al eens

[p. 61]

eerder geschreven.

De bundel bevat verder essays over bekende Oostenrijkers als Arthur Schnitzler, Ernst Mach, Karl Kraus en Joseph Roth. Het is een goed gebruik van ‘Het oog in 't zeil’ om juist ook aandacht te besteden aan minder bekende figuren. Zo zijn er essays te vinden over David Vogel, Andreas Latzko, Leo Perutz en Else Jerusalem. Van de laatste verscheen in 1909 de roman Der heilige Skarabäus. Prostituierten-Roman, die handelt over een Weens bordeel. Karin Jusek schreef hierover; voer voor wie geïnteresseerd is in gender-vraagstukken.

Verrassend vond ik het uitvoerig gedocumenteerde artikel van Marco Entrop over Theo van Doesburgs bezoek aan Wenen in 1924. Hij trad daar op uitnodiging van Friedrich Kiesler - die bij De stijl hoorde - op als gastspreker op de Internationale Ausstellung neuer Theatertechnik, een manifestatie die in het kader van het Musikund Theaterfest der Stadt Wien 1924 was georganiseerd. Van Doesburgs voordracht bestond vrijwel geheel uit een Duitse vertaling van een in mei 1924 gepubliceerde bijdrage ‘De nieuwe architectuur’ uit het Bouwkundig weekblad, ook opgenomen in De stijl. Voor Loos had Van Doesburg, wat betreft de Oostenrijkse architecten, de meeste waardering.

Wil Rouleaux schreef over Thomas Bernhards ambivalente kijk op Wenen. In het latere werk van Bernhard is de stad Wenen opvallend aanwezig. Wittgensteins Neffe (1982), Holzfällen (1984) en Alte Meister (1985) zijn in Wenen gesitueerd. Wittgensteins Neffe bevat herinneringen aan Paul Wittgenstein - de neef van de filosoof Ludwig Wittgenstein - die vaak in de beroemde Weense psychiatrische inrichting ‘Am Steinhof’ opgenomen was. Bernhard schreef over dit tweetal treffend: ‘de een vormt absoluut een hoogtepunt in de filosofie en geestesgeschiedenis, de ander absoluut een hoogtepunt in de geschiedenis van de gekte’. Over de psychiatrie in Wenen valt ook te lezen in Ron Hijmans bijdrage aan Wenen, de sfinx. Bernhards roman Alte meister - waarvan de Nederlandse vertaling bij De Slegte ligt - speelt zich af in het Kunsthistorisches Museum in Wenen.

De bundel wordt afgesloten met een essay van de hand van Irene Eichholtz over de in 1925 geboren dichter Ernst Jandl. Jandl studeerde Engels en Duits in Wenen en promoveerde op de novellen van Schnitzler. Jandl schreef vooral experimentele poëzie waarin hij regelmatig Engels en Duits integreerde. Uiteindelijk schreef Jandl louter klankgedichten. Een voorbeeld hiervan is het gedicht getiteld ‘schtzngrmm’. De klanken in dit gedicht krijgen pas betekenis als ze uitgesproken worden. Ook schreef Jandl poëzie waarin hij elementen uit de jazz verwerkte.

Al met al is Wenen, de sfinx een veelzijdige bundel. Behalve essays over literatuur van bekende en minder bekende Oostenrijkse schrijvers bevat de bundel eveneens essays over het zionisme, het muziekleven, de psychiatrie en de dood in Wenen. Helaas zijn sommige stukken nogal oppervlakkig van aard. Wie écht iets over Wenen wil weten, kan uiteindelijk toch beter terecht bij Carl Schorskes Wenen in het fin de siècle of Het Wenen van Wittgenstein van Allan Janik en Stephen Toulmin. Niettemin biedt Wenen, de sfinx een interessant, inleidend overzicht van het Weense culturele leven van de twintigste eeuw.

Marco Goud