Vooys. Jaargang 14

[p. 62]

Tijdschrift voor Literatuurwetenschap. Amsterdam University Press. Redactie: Odile Heynders, Sophie Levie, Jan van Luxemburg, Wardy Poelstra, Frans Ruiter en Dick Schram. Jaargang 1, nummer 1, maart 1996. f 25,- (verschijnt vier maal per jaar; abonnement f 80,-, studentabonnement f 70,-).

Spanningsveld of eilandenrijk

Sinds dit voorjaar wordt de kleine wereld van de Nederlandse letterkundestudies bevolkt door drie nieuwe tijdschriften: Nederlandse letterkunde; Armada, tijdschrift voor wereldliteratuur en het Tijdschrift voor Literatuurwetenschap (TvL). Een herverdeling van geld en krachten, waardoor enkele bestaande periodieken het veld moesten ruimen, heeft aan deze drievoudige oprichting ten grondslag gelegen.

Het TvL kan worden beschouwd als de vernieuwde opvolger van het reeds lang tanende Forum der Letteren. Richtte dit laatste tijdschrift zich op zowel letter- als taalkundigen, het TvL beperkt zich tot de ontwikkelingen op het gebied van de literatuurwetenschap. In de praktijk betekent dit dat de bijdragen vooral zullen komen van academici en dat ook het geïnteresseerde publiek in die hoek moet worden gezocht. In elk geval is er de redactie alles aan gelegen een aantrekkelijk klimaat te scheppen waarin Nederlandse en Vlaamse literatuurwetenschappers van verschillende universiteiten zich op de hoogte kunnen stellen van elkaars bevindingen en met elkaar kunnen polemiseren.

Het is om twee redenen opmerkelijk dat het TvL is opgericht in een periode waarin de literatuurwetenschap als zelfstandig vakgebied in een moeilijke positie verkeert. Ten eerste zijn daar de steeds vervelender wordende politieke en financiële omstandigheden. De humaniora staan zware tijden te wachten, zo vernemen wij maandelijks van verschillende faculteitsraden. Van alle kanten wordt geknaagd aan personeelsbezetting en onderzoeksgelden. Hoog tijd dus om de krachten te bundelen voor het te laat is. En zo hebben de literatuurwetenschappers na een landelijke onderzoekschool ook een eigen blad weten te verwerven. Ten tweede ziet het vakgebied van de literatuurwetenschap zich geconfronteerd met een diepgaand probleem inzake de grenzen van de discipline, die de eenheid mogelijk al in de nabije toekomst zal ondermijnen. Want, waar gáát het eigenlijk over in die literatuurwetenschap? Waaraan ontleent het vakgebied zijn bestaansrecht? Wat bindt literatuurwetenschappers samen?

De redactie heeft de koe bij de horens gevat en de identiteitscrisis waarin de discipline verkeert in het eerste nummer tot het hoofdthema verklaard. Onder de titel ‘literatuurwetenschap als spanningsveld’ heeft een aantal gerenommeerde wetenschappers in een zevental artikelen de gelegenheid te baat genomen hun verschillende en meest uiteenlopende visies op het vak uiteen te zetten.

Waar iedereen het wel over eens lijkt te zijn, is dat het in de literatuurwetenschap gaat over interpretatie. De visies op het object van interpretatie, alsmede op de te volgen methodologie lopen echter zeer sterk uiteen. Wat het object aangaat, zo legt Ann Rigney in haar bijdrage uit, zijn er twee extreme posities te onderscheiden: de isolationistische en de imperialistische. Terwijl de eerste alleen datgene wil onderzoeken waarin ‘het literaire’ anders is dan alle andere sociale en culturele uitingen, wil de laatste het onderscheid tussen literatuur en nietliteratuur laten varen door ook aanpalende discoursen en andere media tot het onderzoeksveld te rekenen. De imperialistische visie is gestoeld op het inzicht dat iedere cultuuruiting (literaire teksten, films, muziek, graffiti, videoclips, et cetera) wordt gevormd door tekens en symbolen die om een interpretatie vragen. Het besef dat geen enkel medium een onpartijdig doorgeefluik naar de werkelijkheid is, maar zich altijd bedient van een op conventies gebaseerde ‘taal’, leidt tot de conclusie dat interpretatietheorieën kunnen wor-

[p. 63]

den losgelaten op een veelvoud aan culturele verschijnselen. De auteurs van twee bijdragen aan het eerste nummer van het TvL, Maaike Meijer en Helga Geyer-Ryan, zijn aanhangers van deze visie. Het verbrede onderzoeksobject kan belangrijke gevolgen hebben voor de institutionele organisatie binnen de universiteit. Wellicht zal de literatuurwetenschap als zelfstandige discipline geen lang leven meer beschoren zijn en opgaan in een algemene vorm van ‘culturele studies’. Wanneer deze trend doorzet, zou ook de opzet van het zojuist opgerichte tijdschrift achterhaald zijn, maar zover is het nog lang niet.

Andere vakgenoten bakenen hun object namelijk af rond de als literair te kenschetsen tekst. Hierbij wordt door allen een essentialistische definitie van het begrip literatuur uiteraard zorgvuldig vermeden. De tijd dat men literatuur probeerde te omschrijven aan de hand van bepaalde wezenlijke tekstuele kenmerken ligt ver achter ons. Daarentegen stuurt ieder op eigen wijze aan op een functionalistische invulling van de literatuurstudie. Zo concentreert Wouter de Nooy zich op de beeldvorming van literaire fictie door de interpretaties in kaart te brengen van contemporaine en historische literaire professionals: literaire critici, essayisten en literatuurhistorici. Daarmee presenteert De Nooy zich als een getrouw adept van de op de sociologie geïnspireerde ‘Tilburgse school’. Deze richting heeft zich tot taak gesteld om via enquêtes met personen en grootscheepse inventarisaties van bronnenmateriaal een statistisch verantwoord overzicht te krijgen over de ideeën en conventies van ‘de deelnemers aan het literaire veld’. De consequentie van dat uitgangspunt is wel dat de rol van de wetenschapper wordt beperkt tot die van een koele, cijfermatige waarnemer. Het interpreteren van teksten zelf valt buiten het taakgebied.

De meeste literatuurwetenschappers willen de interpretatie van teksten echter niet geheel, of zelfs in het geheel niet laten vallen. Odile Heynders bijvoorbeeld, ook uit Tilburg maar van een andere vakgroep, stelt in haar bijdrage juist voor om zich zoveel mogelijk op teksten te richten. Haar idee is dat, door literatuur aan haar maatschappelijke en historische banden te onttrekken, men kan komen tot een onderlinge confrontatie van heel verschillende teksten. Op die manier zou ruimte worden geschapen voor een geheel nieuwe context voor interpretatie en betekenis. Haar prikkelende stuk moet vooral worden gezien als een waarschuwing tegen het gevaar van overcontextualisering bij het interpreteren van teksten, waarvan zij met name ‘politiek-correcte’ feministische en andere poststructuralistische critici beschuldigt. Deze zouden volgens haar nogal eens de neiging vertonen om bij een literaire discussie de tekst te laten verdwijnen achter een debat over normen en waarden in het algemeen.

Ann Rigney volgt in haar essay wel de lijn van contextualisering en stelt voor te kijken naar de aard en de diverse functies van het tekstuele medium in de contemporaine en historische maatschappij. Aan de hand van het voorbeeld van de daadwerkelijk in Schotland opgerichte grafzerk voor Edie Ochiltree, een fictief personage uit een roman van Sir Walter Scott, probeert zij te laten zien hoezeer toenmalige lezers betrokken waren bij hun romanhelden (zo zelfs dat zij gezamenlijk een grafmonument bij elkaar spaarden) en hoezeer die romans dus bijdroegen aan de saamhorigheid en identiteit van de lokale bevolking.

Kortom: de literatuurwetenschappelijke discipline lijkt zowat evenveel invullingen te kennen als er wetenschappers zijn. In het tachtig bladzijden tellende eerste nummer worden voorstellen voor stevig empirisch onderzoek voorafgegaan door pleidooien voor historisch bronnenonderzoek en gevolgd door de haast a-historische aanpak van een intertekstuele tekstinterpretatie. Deze onderling zeer verschillende onderzoeksvisies, die tenminste nog gemeen hebben dat ze iets literairs als studie-object nemen, worden afgewisseld met het idee dat interpretatietheorieën kunnen worden

[p. 64]

losgelaten op een veelvoud aan culturele verschijnselen en dat ‘culturele studies’ een adequatere term voor het vakgebied is dan het als te benauwd ervaren ‘literatuurwetenschap’.

De redactie van het TvL raakt niet in paniek van dit methodisch pluralisme en wenst de literatuurwetenschap dus te zien als ‘een spanningsveld’, dat wil zeggen als een veld waarin confrontatie en wederzijdse aanscherping aan de orde van de dag zijn. En inderdaad, binnen de kaften van het tijdschrift waarin de auteurs hun polemische opdracht serieus hebben opgevat, is dat spanningsveld wel zichtbaar gemaakt. De vraag is nu hoe het vakgebied zich in de academische werkelijkheid zal ontwikkelen. Zal het een spanningsveld blijven, fragmenteren in een paar dolende eilandjes of opgeslokt worden door een groter veld?

De tijd zal het leren. Hoe het de literatuurwetenschap ook vergaat, het is in elk geval een groot winstpunt dat er met het TvL een getuige van de ontwikkelingen is gekomen. En ook: de kans op polemiek, confrontatie en inspiratie is groter dan wanneer de afzonderlijke sociologische, deconstructivistische, cultuurhistorische of systeemtheoretische sub-clubs zich hadden verschanst in gestencilde nieuwsbrieven voor eigen parochie.

Nanske Wilholt