Vooys. Jaargang 14

[p. 55]

recensies

Ernst van Alphen e.a., Op poëtische wijze. Handleiding voor het lezen van poëzie, Coutinho/Open Universiteit, 1996. f 34,50.

Ambacht of talent?

Is het lezen en begrijpen van poëzie een vaardigheid die praktisch iedereen zich eigen kan maken of is het een eigenschap die zich in de genen bevindt (‘je moet het in je hebben’)? Dat laatste lijkt dan weinigen gegeven - althans, als men de statistieken van afgelopen voorjaar over het lezen van poëzie mag geloven. De meningen erover lopen uiteen. Bloem bijvoorbeeld heeft het als volgt onder woorden gebracht:

Wat het werkelijk verstaan van poëzie echter vereischt is die eigenschap, die den lezer of hoorder van gedichten doet beseffen, dat de op zichzelf irrelevante inhoud ervan alleen daaraan zijn waarde ontleent, dat hij in dien bijzonderen vorm is uitgesproken, een eigenschap, die men nu eenmaal heeft, of niet heeft, die ongetwijfeld te ontwikkelen is - dat geldt zelfs voor den besten poëziekenner - maar die, wat men daar ook tegen mag zeggen, naar mijn onwrikbare overtuiging niet aan te leren is. (Poëtica, p. 23-24)

De auteurs van Op poëtische wijze. Handleiding voor het lezen van poëzie, kiezen voor de eerste optie, zo lijkt het. ‘Deze handleiding leert u zelfstandig te denken over en te werken met poëzie’, aldus de inleiding. Dat klinkt net zo optimistisch als de Amerikaanse boeken die de lezer willen leren hoe hij gelukkig, gezond of miljonair kan worden.

Bij mijn weten is dit boek de eerste handleiding voor het lezen van poëzie. Tot nu toe moesten poëzielezers zich tevreden stellen met lexicons waarin literaire termen worden uitgelegd, literatuurgeschiedenissen waarin karakteristieken van poëzie-stromingen worden aangegeven, theoretische beschouwingen en poëtica's. Een instrumentarium waarmee men systematisch gedichten kan trachten te interpreteren ontbrak. In die leemte hebben Ernst van Alphen c.s. voorzien met dit boek:

[...] wat poëzie is en wat zij betekent kan niet los gezien worden van de communicatiesituatie waarbinnen zij functioneert. Het poëtische kan dus niet worden vastgelegd in wezenskenmerken of objectieve teksteigenschappen: teksten worden al lezende tot poëzie gemaakt, als poëzie gelezen, in een specifiek taalspel dat zijn eigen regels kent.

Analoog aan dit uitgangspunt is in Op poëtische wijze de focus dan ook gericht op enerzijds de lezer van een gedicht en anderzijds de woordvoerder in een gedicht. Degene die poëzie leest, neemt daarmee een poëtische leeshouding aan. Een poëtische leeshouding wil zeggen dat de lezer accepteert dat poëtische teksten extra betekenis creëren. Bij dat laatste spelen vormen van herhaling, rijm, metrum, klankeffecten et cetera een grote rol. Kennis daarvan en van de wijze waarop zij een tekst tot een poëtische tekst maken, zijn dus onontbeerlijk voor de lezer van poëzie. Als aspecten van de poëtische leeshouding komen in Op poëtische wijze vanzelfsprekend technische termen als versvoeten, metra, topen en gestandaardiseerde versvormen aan de orde. Verder worden in dat kader enkele theorieën besproken, ondermeer die van Veronica Forrest-Thomson en Northrop Frye. Een overmaat aan wetenschappelijk taalgebruik is hier wellicht iets te grondig vermeden: het theoretisch laagje is vrij dun.

Naast de poëzielezer staat ook de partij daartegenover, namelijk de woordvoerder in het gedicht, centraal. Aandacht aan het lyrisch subject geven de auteurs in de vorm van hun theorie over de functie van de apostrof. Het lyrisch subject ‘spreekt in die theorie via de gepassioneerde uitroep “o” een geliefde dan wel een ding of natuurelement aan, die [sic!] in de aanroep gepersonifieerd wordt’. Als voorbeeld volgen dan enkele regels van Nijhoff: ‘O zoontje in me, / o woord ongeschreven / o vleeschloze, o kon ik u baren.’

Degene die in het gedicht aan het woord is, creëert dus een

[p. 56]

directe ik-jij relatie met iets of iemand, maar niet de lezer. De laatste krijgt slechts ‘toevallig’ het verhaal te horen. Voor deze typerende situatie in een poëtische tekst, achten de auteurs met name de apostrof verantwoordelijk.

Ook als er in een poëtische tekst niet expliciet sprake is van een apostrof, dan nog is er sprake van een ‘taalsituatie van het gedicht [die] toch mede bepaald wordt door een effect dat met de apostrof expliciet wordt nagestreefd’, namelijk het richten van de aandacht op de aangesprokene in de tekst en niet op degene die de tekst leest. Hierbij blijft de lezer een toevallige hoorder. Voor de auteurs van de handleiding rechtvaardigt deze taalsituatie de ongewoon grote plaats die in Op poëtische wijze voor de apostrof is ingeruimd. Ongewoon, omdat tot nu in literatuur over poëzie-analyse de apostrof hooguit zijdelings ter sprake kwam. Bronzwaer laat de term in zijn gedegen Lessen in lyriek (waarin hij aan de hand van ondermeer de theorie van Jakobson uitlegt hoe poëtische taal werkt) zelfs niet eens vallen.

Al in het eerste hoofdstuk verschijnt de apostrof ten tonele. Zoals gezegd richt de apostrof de aandacht op de aangesprokene. Dat kan op verschillende manieren. Zo kan de apostrof een uiting van passie zijn. Ook kan hij gebruikt worden als manipulator van het universum, zoals in de regels van Staring: ‘Toon ons uw luister, o zilveren maan! / Rijs uit het meer. / Lach de zwervende scheepling aan. / Straal, op 's wandelaars donkere baan, / in uw lieflijkheid neer.’ Door de apostrof in deze regels wordt de maan voorgesteld als een ‘machtige instantie die kan reageren als een menselijk subject’ en die niet meer afhankelijk is van de wetten van het universum.

Een derde functie is het richten van een schijnwerper op de dichter. Dit is bijvoorbeeld het geval in het eerste gedicht van Perks sonnettencyclus Mathilde: ‘Klinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten, / Gij, kinderen van de rustige gedachte! / De ware vrijheid luistert naar de wetten: / Hij stelt de wet die uwe wetten achtte:’

Ten vierde kan de apostrof volgens de auteurs een wezenlijk aspect van het poëtische weergeven, namelijk dat poëzie het spreken of schrijven van het heden is en niet, zoals ‘men nogal eens aantreft [dat] poëzie [...] het tijdelijke in het eeuwige [zou] omzetten, of het leven in kunst’. In al deze voorbeelden richt de woordvoerder zich tot een object in het gedicht en nooit tot de lezer. De laatste speelt slechts en passant een rol.

Als voorbeeld van hoe een gedicht zonder expliciete apostrof toch bepaald wordt door de taalsituatie die de apostrof creëert, komt het gedicht ‘Mist in october’ van Chris van Geel aan de orde: ‘Bomen schudden regen uit / bladeren, op blad dat viel. / Waar de wind zijn voet neerzet / proeft de grond hoe nat het is.’ Ondanks de afwezigheid van een apostrof zal de lezer toch geneigd zijn het in deze regels beschreven bos niet te beschouwen als een werkelijk bos, maar als een bos dat in het gedicht bestaat, dus door woorden wordt gevormd. De lezer is zich dus bewust van de specifieke taalsituatie, waarvoor de auteurs de apostrof verantwoordelijk houden. Mij lijkt echter dat ook zonder de constructie van een ‘afwezige apostrof’ de taalsituatie - namelijk dat het bos niet een bestaand bos hoeft te zijn - voor de lezer duidelijk is. Wat precies de meerwaarde is van iets toevoegen wat er niet is, terwijl mijns inziens het begrip van de situatie gelijk blijft, ontgaat mij.

Na de apostrof is het tijd voor de poëtische leeshouding. In dat kader is een hoofdstuk gewijd aan herhaling (op diverse niveaus) en een volgend aan afwijkingen van een patroon en conflicten tussen het linguïstische en poëtische systeem.

Topen en gestandaardiseerde versvormen vindt de lezer in

[p. 57]

hoofdstuk vier, waarna een gedeelte volgt over tropen en tekens. De handleiding besluit met de interpretatie van twee gedichten, waarbij de in het boek uitgezette lijn wordt gevolgd. Benadrukt wordt voortdurend dat er geen sprake kan zijn van één juiste interpretatie.

Het boek is bedoeld voor letterenstudenten en voor geïnteresseerde poëzielezers. Voor de beginnende poëzielezer is het zeker bijzonder waardevol: op een systematische wijze wordt deze de wereld van de poëzie binnengeleid en wordt hem geleerd hoe hij er de weg kan vinden. Ieder hoofdstuk bevat theorie, opgaven en een zelftoets en wordt afgesloten met een lijst met belangrijke termen en een overzicht van literatuurverwijzingen. Precies zoals een studieboek voor de Open Universiteit, want dat is het, betaamt. De tekst is helder geschreven en de oefeningen lijken me zinvol. De meer geoefende lezer die nog weer eens een term geëxpliceerd wil zien, kan eveneens met deze uitgave zijn voordeel doen. Voor wie zich echter verdiepen wil in het specifieke van de poëzie biedt dit boek onvoldoende stof. Die lezer raad ik aan boeken van de literatuurlijst achteraan ieder hoofdstuk zelf ter hand te nemen.

Het lijkt erop dat de auteurs van het boek hun theorie van de apostrof kracht bij hebben willen zetten door de lezer regelmatig expliciet met ‘u’ aan te spreken, bijvoorbeeld in de eerste alinea van het laatste hoofdstuk:

In de voorafgaande leereenheden heeft u al vele gedichten en poëziefragmenten zien langskomen, aan de hand waarvan u stukjes poëzie-theorie kreeg gedemonstreerd. Allemaal mooi en wel zult u zeggen, maar hoe werkt nu een hele interpretatie van een heel gedicht? En kunt u het nu ook zelf? Wat dit betreft is nu het uur der waarheid aangebroken!

Ik zal u als lezer van deze recensie niet vermoeien met de irritatie die een dergelijke aanspreekstijl bij mij oproept, maar het is niet het enige voorbeeld van de soms vrij paternalistische toonzetting van dit boek.

Poëzie-lezen kun je leren, lijkt Op poëtische wijze duidelijk te willen maken. Was Bloem nog in leven geweest, dan zou hij ongetwijfeld hierover de discussie zijn aangegaan met de auteurs.

Fenny Brandsma