Vooys. Jaargang 14

Deconstructie geen garantie voor kwaliteit

Gefascineerd ben ik door de helderheid waarmee tekstwetenschappers tegenwoordig met gebruik van deconstructie het verborgen seksisme van een tekst naar boven kunnen halen. Zelf werk ik met vrouwen, verhalen en onbewuste processen. Deconstructie is voor mij een aanvulling op meer intuïtieve methoden, waarmee ik vrouwen hun eigen verborgen waarden en normen laat ontdekken.

Dat deconstructie geen garantie is voor kwaliteit van de tekstanalyse, toonde mij de recensie van Ingrid Claassen in Vooys 1/1995 getiteld: ‘Fantasieloze huismussen’. In deze recensie gaat Claassen in op de bestseller De Ontembare Vrouw als archetype in mythen en verhalen door Clarissa Pinkola Estés (Becht 1994, vertaling van Women Who Run With the Wolves, Ballantine 1992).

Dit boek heeft een enorme impact, wat onder andere blijkt uit de miljoenen vrouwen over de hele wereld die geïnspireerd zijn door dit boek. Alleen al in Nederland zijn meer dan 16.000 exemplaren verkocht, vrouwen volgen lezingen, workshops en vormen eigen groepen rondom dit boek. Voor iemand die wel Claassens recensie, maar niet het boek zelf heeft gelezen is dit waarschijnlijk tamelijk onbegrijpelijk.

[p. 44]

Zou het kunnen dat Claassen iets gemist heeft?

Zij koos als titel voor haar stuk een zinsnede van de achterflap van de vertaalde versie van Women Who Run With the Wolves. Na een inleiding over deconstructie en binaire opposities komt zij weer met een citaat van de achterflap: ‘Volgens de achterflap schuilt er in iedere vrouw een “wild” wezen, een natuurlijk schepsel, vol hartstochtelijke creativiteit en eeuwige wijsheid. Zij is de Ontembare Vrouw, maar ze loopt gevaar. De schat die de natuur haar bij haar geboorte schonk wordt geplunderd door de zielloze maatschappij die de “oervrouw” reduceert tot een angstige, fantasieloze huismus.’

Claassen vervolgt: ‘De vrouw als een zuiver natuurlijk wezen: een bekend cliché dat vooral in de negentiende-eeuwse literatuur populair is.’ De zinsnede ‘in iedere vrouw schuilt een “wild” wezen, een natuurlijk schepsel’ wordt door Claassen gechargeerd en verwrongen tot ‘de vrouw is een zuiver natuurlijk wezen’. De tekst achterop suggereert inderdaad dat elke vrouw verstopt ‘wie ze werkelijk is’, diep van binnen zou elke vrouw een ontembare vrouw zijn. Toch is dit niet de strekking van Estés' boek. Om dit duidelijk te maken citeer ik hier de achterflap van de Amerikaanse pocket-editie van haar boek:

Within every woman there lives the Wild Woman. She is a powerful force, filled with passionate creativity and ageless knowing. The Wild Woman represents the instinctive nature of women, but she is an endangered species. Though the gifts of wildish nature belong to us at birth, society's attempts to ‘civilize’ us into rigid roles has muffled the deep lifegiving messages of our own souls.

Het is duidelijk dat de tekst op de Nederlandse achterflap gemodelleerd is naar deze Amerikaanse - maar het is geen vertaling. Introduceert het Nederlandse boek het concept ‘De Ontembare Vrouw’ met ‘Zij (het “wilde” wezen, natuurlijke schepsel) is de Ontembare Vrouw’, de originele introductie is als volgt: ‘De Ontembare Vrouw representeert de instinctieve kanten van vrouwen’. Het concept ‘De Ontembare Vrouw’ is een drijfveer, over vrouwen zegt de tekst dat zij de mogelijkheden hebben tot psyches met wilde aspecten. Zelf deelt Estés haar concept in bij de archetypen, zoals blijkt uit de ondertitel van haar boek: Myths and stories of the Wild Woman Archetype - wat in vertaling de titel werd van de Nederlandse uitgave: De Ontembare Vrouw als archetype in mythen en verhalen. Hoewel in de originele tekst gespeeld wordt met het concept van ‘De Ontembare Vrouw’, zoals in ‘ze is een bedreigde soort’, blijft voor mij steeds duidelijk wanneer over een archetype en wanneer over vrouwen geschreven wordt.

De originele tekst maakt duidelijk hoe we het concept ‘De Ontembare Vrouw’ moeten opvatten. Echter, wie de Nederlandse tekst verder leest wordt nog meer in verwarring gebracht: wordt er een archetype of een vrouw geboren? Wie of wat wordt gereduceerd tot fantasieloze huismus?

Op zich dus niet verwonderlijk dat Claassen door de achterflap van de vertaling op het verkeerde been is gezet. Ook haar associaties met ‘negentiende-eeuwse literatuur’ doen mij niet vreemd aan: de vertaling gebruikt veel jargon uit de negentiende eeuw, zoals ‘een natuurlijk schepsel dat schuilt in elke vrouw’, ‘de schat die de natuur haar schonk’ en ‘vrouwen die geplunderd worden’. Zou Estés zelf reacties in de stijl van Claassen hebben ontvangen? In ieder geval eist ze tegenwoordig toezicht op teksten en foto's die op de omslag van haar vertaalde boeken komen... Overigens wekt ook de vertaling van het boek zelf bij mij negentiende-eeuwse associaties, die nergens door de originele tekst gewekt worden.

De vraag is nu of de recensent zich heeft weten te bevrijden van de indruk die zij op grond van dit stukje tekst heeft gekregen. Ik geef een paar citaten uit de recensie: ‘De inleiding op het boek versterkt het ongemakkelijke gevoel

[p. 45]

dat de achterflap oproept.’ Blijkbaar leest zij nog steeds vanuit dat ongemakkelijke gevoel. ‘Wie is de ontembare vrouw?’ Merk op dat Claassen naar ‘De Ontembare Vrouw’ refereert als ‘wie’ en de hoofdletters weglaat. Naar een archetype refereert onze taal met ‘wat’. ‘Een belangrijk aspect is de scheppende kracht van de vrouw, en dan voornamelijk haar levensbrengende kracht. Een vrouw is pas vrouw als ze zich voortplant?’ Hier doet Claassen een suggestie die nergens door het boek gerechtvaardigd wordt. Estés' standpunt is dat vrouwen werk moeten maken van hun creativiteit, en dat hierdoor vrouwen nieuwe energie krijgen en vorm zullen geven aan veranderingen in de wereld. Estés wijdt er twee hoofdstukken aan om dit standpunt uit te werken, namelijk hoofdstuk 8, ‘Zelfbeeld’, en hoofdstuk 10, ‘Het Creatieve Leven Voeden’.

Twee voorbeelden: ‘Het bekendste gevolg van vervuiling in het creatieve leven van de vrouw is het verlies van vitaliteit. Daarmee verdwijnt het vermogen van een vrouw om “daarbuiten” in de wereld te handelen en dingen tot stand te brengen.’ (p. 326) ‘De meeste depressies, lusteloosheid en willekeurige verwarringen van een vrouw worden veroorzaakt door een sterk beperkt zieleleven waarin vernieuwing, impulsiviteit en iets tot stand brengen beperkt of verboden zijn. Vrouwen krijgen een enorme impuls om te handelen vanuit de creatieve kracht. (p. 339)^*

Claassens suggestie ‘een vrouw is pas vrouw als ze zich voortplant’ wordt dus niet door Estés' tekst gesteund - maar wel door Claassens eigen negentiende-eeuwse beeld van het boek. Zelfs als zij in verwarring komt door haar eigen aannames stelt Claassen zichzelf in haar recensie geen vragen: ‘Met instinct bedoelt Estés hier “vrouwelijke” nieuwsgierigheid en de drang tot kennis. Dit is verwarrend omdat zij in de inleiding de indruk wekte dat de instinctieve vrouw eerder onbewust leeft [...]’ (mijn cursivering).

Claassen laat haar verwarring voortbestaan; daarmee legt ze de verantwoordelijkheid voor deze verwarring bij Estés (‘zij [wekte] in de inleiding de indruk’). Door niet te proberen deze verwarring op te helderen, heeft Claassen een kans gemist om alsnog buiten het kader van de achterflap te kijken. Voor mij zijn de overige conclusies uit haar recensie daardoor onbetrouwbaar geworden.

Aan het begin heb ik de vraag gesteld: ‘zou het kunnen dat Claassen iets gemist heeft?’ Ik hoop aannemelijk gemaakt te hebben dat dit inderdaad het geval is - en hoop vrouwen geprikkeld te hebben om voor zichzelf te ontdekken wat De Ontembare Vrouw bij hen in beweging brengt.

In de recensie ‘Fantasieloze huismussen’ is gebruik gemaakt van deconstructie, en het bovenstaande is misschien een waarschuwing voor anderen: deconstructie is een prachtig middel, maar gebruik ervan is nog geen garantie voor kwaliteit. Pas wanneer de recensent tenminste zelf actief blijft om naar haar eigen vooroordelen, kaders en eerste indrukken te kijken wordt deconstructie tot een betrouwbare analyse.

Klara Adalena

Klara Adalena heeft met haar promotie-onderzoek in de theoretische fysica als basis verbindingen gelegd tussen de traditionele westerse wetenschap en de kunst van het ervaren. Haar huidige werk omvat het geven van lezingen en begeleiden van workshops rondom De Ontembare Vrouw van Clarissa Pinkola Estés. Zij is oprichtster van ‘Intuïtief Dialoog’, een organisatie die transformaties begeleidt met behulp van rituelen, mythen en symbolen.

* Ik heb de woorden ‘scheppen’ en ‘scheppende’ uit de vertaling verandert in ‘iets tot stand brengen’ en ‘creatieve’, om zo dichter bij de sfeer van de originele tekst te blijven, waar ‘create’ en ‘creative’ stond.