Vooys. Jaargang 14

[p. 41]

Duo
Decimo
Een onbeduidende brief uit Hoogeveen

Brieven van historische betekenis zijn er in twee soorten. Brieven die de loop van de geschiedenis een andere richting hebben gegeven en brieven die op het eerste gezicht onbeduidend van betekenis zijn, maar die wel deel uitmaken van een belangrijk historisch proces. Van het eerste soort heeft er één zelfs ongeopend het lot van het Romeinse Rijk bepaald. Had de tirannieke keizer Caracalla een brief van de prefect van Rome niet ongeopend aan het hoofd van de keizerlijke garde Macrinus gegeven, dan had niet de keizer, maar Macrinus de dood gevonden. De brief aan de zeer bijgelovige keizer berichtte van een Afrikaanse ziener die met grote zekerheid bleef volhouden dat Macrinus en zijn zoon voorbestemd waren het rijk te regeren. Macrinus besefte het gevaar voor zijn leven en liet de keizer vermoorden. Hij werd de nieuwe heerser over het Romeinse rijk.

Op het belang van dit eerste soort brieven is veel af te dingen. Hoewel reclameboodschappen dat nu bij soap-series nog veel frequenter doen, onderbrak Tolstoj op de meest ongewenste momenten de lotgevallen van de hoogadellijke cast in Oorlog en vrede met verhandelingen over de loop van de geschiedenis. Hierin betoogde hij tegen de heersende geschiedopvatting in dat de geschiedenis niet bepaald wordt door individuele handelingen. Daar is heel wat voor te zeggen, kijk naar de keizerswisseling. Keizers, hoeveel macht ze ook hebben, blijven de slaaf van tijd en omstandigheden. En Tolstoj heeft gelijk: het is overdreven te zeggen dat de wisseling van keizer een dramatische wending in het lot van het Romeinse Rijk betekend heeft. Hetzelfde geldt voor de gevolgen van de ongeopende brief. Het is de vraag of Macrinus ook zonder het bestaan van de brief de keizer niet had laten ombrengen, want de profetie had de keizerlijke oren toch wel bereikt. Een hoge positie bij een dergelijk keizer was bovendien ook zonder ongewenste profetieën een baan met een lage levensverwachting.

Het tweede soort brieven is van bescheidener aard, maar mag zich verheugen in een veel groter aantal en is voor de historische wetenschap niet van minder waarde. Soms gaat achter een brief meer geschiedenis schuil dan de inhoud doet vermoeden. Dat is ook het geval met een brief van 10 maart 1756 van Florens Caspar de Vriese, geen Romeins keizer maar de predikant van het Drentse plaatsje Hoogeveen. In de brief verzoekt De Vriese een hooggeplaatst ambtenaar in Den Haag nederig om een interventie van hogerhand en volgt daarin gestrafte lidmaten van zijn kerk.

Zijn Excell. de H Graaf van Stijrum door de bekende gecensureerden wegens de oproerigheijd in de kerk alhijr verzogt zijnde om door desselfs hoge voorspraak een versachting of matiging der voorgeschreven 3 articulen, door hun te belijden te willen besorgen en daarop wel de moeijte en goedheijd hebbende willen nemen om deswegen Haar Kon. Hoogheijd te schrijven met dat gunstig gevolg en antwoord, door Haar K.H. sig selfs wel als mediatrice zoude willen stellen tot afdoening dezer zaak, in een Kerkelijke vergadering [...]

Dezen hadden, zo blijkt uit deze hermetische zin - halve zin, want hij is twee keer zo lang - de graaf van Styrum om zijn bemoeienis gevraagd en deze zelfs verzocht de regentes in te laten grijpen. De schuldbekentenis die zij moesten afleggen opdat hun straf opgeheven zou worden vonden zij te zwaar. Ook de Vriese vraagt om verlichting en hoopt ‘dat het mij niet kwalijk geduid zal worden dat [ik] mij daar zo verre durf uit[te]laten: ja dat zelfs een voorslag en middel durf [te] opperen om hoe eer en beter die zaak ten einde te brengen.’ Hij stelt daarom voor de zaak op een landsdag of rechtsdag af te handelen en niet te wachten op de synodevergadering, die nog ver weg was.

Het verzoek van De Vriese is vreemd, want na een aanklacht van dezelfde dominee De Vriese

[p. 42]

waren viereneenhalf jaar eerder deze lidmaten door de synode van Assen veroordeeld tot een zware censuur en uitsluiting van het Heilige Avondmaal, een zware kerktuchtelijke straf vergelijkbaar met een tijdelijke excommunicatie in de katholieke kerk. Wat bracht de predikant er toe te pleiten voor strafvermindering? En waarom werd dat niet toegestaan, zoals blijkt uit eenzelfde verzoek twee jaar later?

De reden waarom de betrokken lidmaten van Hoogeveen deze zware straf gekregen hadden was een oproer in de Hoogeveense kerk. Uit een verslag van de kerkenraad en het verhoor van vijf getuigen door de schout bleek dat de kerkdienst van zondag 15 augustus 1751 het toneel was van een religieuze opwekking. Deze voltrok zich in de vorm van hevige emotionele uitingen gepaard met stuiptrekkende bewegingen naar het model van een opwekkingsbeweging die eind 1749 te Nijkerk ontstaan was en ook tot in Drenthe was doorgedrongen. Dominee De Vriese had tegenover zijn gemeente al eerder duidelijk laten weten geen voorstander te zijn van deze ‘uiterlijke dingen alsof zulks het werke der wederbaringe Gods was’. Had hij het tumult in de ochtenddienst van 15 augustus weten te bedwingen, tijdens de middagdienst voelde de predikant zich gedwongen een van de meest ‘driftige voorstanders’ ervan, Harm Moes, persoonlijk aan te spreken: ‘Harm gij Harmen Moes zijt de voortplanter van het werk.’ Het effect was averechts en het ‘getier’ nam toe. Harm Moes liep naar het preekgestoelte toe en vroeg de dominee brutaal wat volgens hem de betekenis van het opwekkingswerk wel was als het niet van God kwam. Hierdoor werd de predikant, wiens wanhoop tijdens de dienst steeds meer toegenomen moet zijn, in twijfel gebracht. Kon hij er maar beter het zwijgen toedoen of moest hij Harm Moes van repliek dienen? Hij koos voor het laatste en antwoordde diplomatiek dat hij het voor een werk van Gods hand tot een zware bezoeking hield. Met dit antwoord was Harm Moes niet tevreden en vroeg hoe God dan wel te werk ging als het zo niet ging. Op het antwoord van de predikant riep Harm Moes uit: ‘Dat is mis. Dat is mis! Daar heb je het al!’ Een deel van de roerige kerkgangers had inmiddels de kerk verlaten. Een ander gedeelte was naar voren gedrongen. Nog steeds erg ontevreden over de woorden van de predikant zette Harm Moes zijn woorden kracht bij door de arme De Vriese bij zijn mantel te vatten en probeerde hem van het preekgestoelte af te trekken. Schoolmeester Okkens sloeg intussen driftig op de leuning van de stoel voor hem en schreeuwde: ‘Dat kan geen christenmens verdragen! Wij hebben geen predikant om te kijven maar te prediken!’ Later zou hij verklaren niet uit woede, maar uit verbazing op de leuning te hebben geslagen.

De predikant en kerkenraad stuurden een klacht naar de drost en ook werd het voorval in de classis, de regionale kerkenvergadering, besproken. Deze achtte de kwestie te zwaar om zelf over de verstoorders te oordelen. Hierop sprak de synode, de gewestelijke kerkvergadering onder voorzitterschap van de graaf van Styrum, die de net overleden stadhouder vertegenwoordigde, de censuur uit over Harm Moes, schoolmeester Okkens en enkele anderen van de voornaamste oproerkraaiers.

De zwaarte van de straf is op zich niet opmerkelijk, want zulk gedrag kon in de kerk niet getolereerd worden. Vreemder is het feit dat het juist de belaagde predikant is die vijf jaar later pleit voor een grotere clementie tegenover de bestraften. Blijkbaar ging het de kerkvergadering en de wereldlijke overheid die tot de straf hadden besloten om meer dan enkel het herstel van de huisvrede in Hoogeveen. Ook al waren de schuldigen volgens de predikant wel genoeg gestraft, van hogerhand bleef men onbuigzaam. Wat was dan het belang van Meppel, Assen en Den Haag om de straf niet te verminderen en de rust in Hoogeveen weer terug te brengen? De brief uit het kleine Hoogeveen over het conflict tussen de predikant en enkele individuen in Hoogeveen wordt pas

[p. 43]

begrijpelijk als het conflict in een landelijke context geplaatst wordt.

Wat was nu het geval: het Hoogeveense kerkconflict was verre van een geïsoleerde lokale affaire. Aan de zaak werd landelijk veel aandacht gegeven in een aantal pamfletten, die de gebeurtenissen op 15 augustus 1751 in de Hoogeveense kerk in verband brachten met de bovengenoemde Nijkerkse opwekkingsbeweging, beter bekend als de ‘Nijkerkse beroeringen’. Vanaf begin 1750, dus meer dan een jaar voor het incident in de Hoogeveense kerk, woedde een pamflettenstrijd over de Nijkerkse opwekkingsbeweging. Het overgrote deel van de pamfletschrijvers stelde zich uitermate negatief op tegenover ‘het werk Gods’ te Nijkerk. Volgens de critici was het volstrekt onmogelijk dat eenvoudige mensen (het overgrote deel van het ‘beroerde’ volk behoorde tot de onderlaag van de bevolking) na een korte maar hevige zielenstrijd de Heilige Geest over zich konden krijgen. Uit deze pamfletten sprak een grote neerbuigendheid tegenover ‘het grauw’. Dat zou niet in staat zijn tot kritisch denken en zich alleen maar kunnen laten meeslepen door ‘geestesdrijvers en demagogen’. Bovendien speelden een aantal pamfletten in op de angst van vele predikanten het gezag over hun kerkgemeente te verliezen aan lieden die na ‘beroerd’ te zijn geweest de autoriteit van de predikant afdeden met de woorden: ‘Hij is nog niet bekeerd, en ik wel.’ Van de ontkenning van het kerkelijk gezag was het nog maar een kleine stap naar het verwerpen van het wereldse gezag, een nachtmerrie voor de overheid in een tijd met veel sociale onrust.

Van het kerkconflict te Hoogeveen kan gezegd worden dat het precies op het juiste, of op het verkeerde moment plaatsvond. Overal in het land, ook in Nijkerk, werden religieuze bijeenkomsten strak aan banden gelegd. Hoogeveen diende daarbij als voorbeeld om de argumenten kracht bij te zetten. De rust in de Hoogeveense kerk moest nog even wachten - de ‘godsdienstverstoorders’ ondergingen hun straf weinig lijdzaam - in het belang van het hele land. Het schandelijke gedrag van de kerkgangers te Hoogeveen moest eens en temeer aantonen dat zich onder de vromen meer kaf dan koren bevond.

Alexander van der Haven

De stukken over het conflict te Hoogeveen bevinden zich in het Rijksarchief te Assen, de pamfletten over de Nijkerker beroering bevinden zich in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en in de universiteitsbibliotheken van Leiden en Utrecht.