Vooys. Jaargang 14

Anne Frank: het meisje en de mythe

Ik moet jonger dan elf jaar geweest zijn toen ik het dagboek van Anne Frank voor het eerst las. Immers, op mijn elfde begon ik met mijn eigen dagboek dat toen niet veel meer was dan een uit mateloze bewondering voortgekomen kopie. Veel begreep ik nog niet van Het Achterhuis, want Anne was toen nog een aardig stukje ouder dan ik en schreef over dingen waar ik nog nooit over na had gedacht. Toch sprak het verhaal van de twee families die opgesloten waren in een Amsterdams grachtenpand mij sterk aan. Terwijl klasgenoten hun spreekbeurt hielden over hun cavia of over voetbal, hield ik de mijne

[p. 41]

over Anne Frank. Toen ik op de middelbare school voor het eerst een ‘scriptie’ moest schrijven over een boek, koos ik voor Het Achterhuis.

Omdat ik het dagboek las en herlas en nog eens herlas, begreep ik er inmiddels heel wat meer van dan de eerste keer. Mijn eigen dagboek was toen ook al zijn eigen weg ingeslagen, maar het spontane, optimistische joodse meisje bleef mijn vriendin. Als puber herkende ik me helemaal in haar: de clowneske wervelstorm die door het huis heen doolt en tegelijk verdrietig is dat niemand ziet hoe ze echt is. Ik dacht natuurlijk ook dat ik de enige was die me zó in haar herkende en stiekem denk ik dat nog steeds een beetje.

Hoe dunner ik het aantal bladzijden in mijn rechterhand voel worden, hoe groter mijn beklemming wordt. Anne weet precies welk lot haar wacht áls ze ontdekt zou worden, en ik, de lezer, weet al dát ze ontdekt en vermoord is. Het enige wat ik dan nog kan denken is: waarom? En op die vraag valt hier geen enkel werkelijk antwoord te geven.

Ik denk dat een mens steeds overal een zin in probeert te ontdekken. Maar het lukt mij niet een zin van de Holocaust te vinden. Desondanks kan ik die natuurlijke neiging tot willen begrijpen niet onderdrukken en lees ik steeds meer over de verschrikkingen van de oorlog. Sem Dresden typeerde de lezer van oorlogsliteratuur als volgt: ‘Zo is ook de lezer van oorlogsliteratuur bekend dat romans noch verhalen er ooit in zullen slagen werkelijkheid te bieden. Maar tevens beseft hij dat alleen in deze niet te overbruggen afstand mogelijkheden verscholen liggen die hem in staat stellen zijn deelneming ten volle te betuigen en te handhaven. Het geeft hem nooit voorbijgaande onrust én hoop, hij berust in de (on)zekerheid dat de volgende dag, het volgende boek, hem toch en tegen alle waarschijnlijkheid in brengen zal wat hij onrustig zoekt en gespannen blijft verwachten.’ (Vervolging, vernietiging, literatuur, p. 247-248).

Zo zocht ook ik steeds naar begrip in het volgende boek en las alles wat ik over de oorlog in handen kreeg. Natuurlijk vond ik dat begrip niet. Wel vond ik een behoorlijk aantal boeken over Anne Frank. Een paar waardevolle boeken naast een heleboel gekonkel om de persoon van Anne. Zo verschenen eind jaren tachtig de memoires van Eva Schloss, waarin zij vertelt hoe zij als jong meisje de nazi-vervolgingen in Nederland en Auschwitz doorstond. Kennelijk dachten zij en haar uitgever dat haar relaas alleen niet indrukwekkend genoeg zou zijn. De flaptekst vertelt de lezer dat in de jaren dertig ‘Eva Anne Frank leert kennen als buurmeisje en vriendinnetje Schloss koketteert met het feit dat ze Anne gekend zou hebben.

Dit verbaasde mij toen omdat ik het dagboek, waarin Anne haar goede vriendinnen uitvoerig bespreekt, immers praktisch uit mijn hoofd ken. Van deze mevrouw had ik echter nog nooit gehoord.

Voor Jacqueline van Maarsen, een vriendin van Anne die wél in het dagboek wordt beschreven, was de maat vol. Tot dan toe had zij de publiciteit geschuwd en deze weerstand alleen overwonnen om mee te werken aan het bewijzen van de authenticiteit van het dagboek. Het verschijnen van Schloss’ herinneringen dat gepaard ging met een promotie-campagne waarin de naam van Anne voortdurend viel was voor haar de druppel: ‘Het aantal mensen dat mij al heeft gezegd: “ik heb bij Anne in de klas gezeten” of “ik was een vriendin van Anne Frank”, waarvan ik zeker weet dat dat niet zo was...ik begrijp ze niet.’

De Anne Frank Stichting stond evenwel achter het verhaal van Eva Schloss, wier moeder na de oorlog hertrouwde met Annes vader (de in 1980 overleden Otto Frank), en liet haar in de hoedanigheid van ‘vriendin van’ tentoonstellingen openen. Reden temeer voor Jacqueline van Maarsen om haar publiciteitsschroom te overwinnen. Dit mondde uit in haar integere boek Anne en Jopie. Leven met Anne Frank. Het verkrijgen van historische gerechtigheid was haar inzet, maar tegelijkertijd nam ze hiermee, weliswaar met tegen-

[p. 42]

zin, deel aan de cultus rond de persoon van Anne en profileerde ook zij zich als ‘vriendin van’.

De strijd van Van Maarsen is nog relatief onschuldig. Alvin H. Rosenfeld inventariseerde in 1991 wat bewerkers en vertalers met het dagboek gedaan hebben. In 1950 verscheen het dagboek in Duitsland, waar het een groot succes werd. Hoewel het verhaal van Anne zeer confronterend moet zijn geweest, konden haar hoop en optimisme de lezers enigszins geruststellen. Anne sprak niet beschuldigend over haar vervolgers: de vertaler had het Duitse volk ontzien. Wanneer Anne op 17 november 1942 de ‘Prospectus en leidraad tot het Achterhuis’ vermeldt, staat er: ‘Toegestaan zijn alle cultuurtalen, dus geen Duits.’ De Duitse variant luidt echter: ‘Alle Kultursprachen...aber leise!!!’ Verwijzingen naar ‘de Duitsers’ zijn vervangen door ‘die besetzende Macht’ of ‘die Unterdrückung’. De lezers moesten kunnen vergeten dat de familie Frank oorspronkelijk Duits was én dat hun vervolgers Duitsers waren. Op 9 oktober 1942 beschrijft Anne wat ze over Westerbork gehoord heeft en haar vermoedens over Polen: ‘Als 't in Holland al zo erg is, hoe zullen ze dan leven in de verre en barbaarse streken waar ze heengezonden worden? Wij nemen aan dat de meesten vermoord worden. De Engelse radio spreekt van vergassing, misschien is dat wel de vlugste sterfmethode.’ Dergelijke beschrijvingen komen in de Duitse versie tot 1992 eenvoudigweg niet voor. Dan verschijnt er een nieuwe editie, een vertaling van de ‘ongecensureerde’ editie die in 1991 in Nederland uitkomt. Otto Frank had in 1947 bepaalde passages weggelaten die hij te pijnlijk vond. Ze betreffen met name ruzies met haar moeder en een beschrijving van de vrouwelijke geslachtsdelen. Anne had zelf ook delen van haar dagboek herschreven met het oog op latere publikatie.

De Amerikanen Frances Goodrich en Albert Hackett bewerkten in 1955 het dagboek tot een zeer succesvol toneelstuk. Anne werd verbeeld als een jong, onschuldig, levendig meisje dat ondanks alles altijd even optimistisch bleef. Dagboekpassages waaruit bleek dat Anne heel goed wist wat er zich afspeelde met joden die niet onderdoken, kwamen niet in het toneelstuk terecht. De specifiek joodse aspecten van haar verhaal verdwenen naar de achtergrond zodat het dagboek een universeel symbool zou vormen van menselijk lijden. Grote nadruk werd op Annes optimisme gelegd door haar slotzin: ‘Ondanks alles blijf ik geloven in de innerlijke goedheid van de mens.’ De zin wordt nog eens herhaald, waarna de enige overlevende, Otto Frank, zegt: ‘Ze brengt me tot schaamte.’ Toen het stuk voor het eerst in Israël werd opgevoerd was zijn zin gewijzigd in: ‘Ik weet het niet, ik weet het niet.’ In de Nederlandse bewerking uit 1984 van Mies Bouhuys, die vorig jaar weer te zien was, eindigt het stuk met de arrestatie van de onderduikers, waarna iedere acteur nog even in een fel licht naar voren treedt en kort vertelt hoe het met de betreffende onderduiker is afgelopen.

De zin die Goodrich en Hackett als Annes slotzin namen, is hier bepaald uit zijn context gerukt en wordt verder zo vaak aangehaald dat ik het gevoel krijg dat men haar tot één zin wil reduceren. Ik kan echter niet vergeten dat ze dit opschreef vóór ze Auschwitz en Bergen-Belsen zag. Goodrich en Hackett leken daar anders tegenaan te kijken. De verbeelding van de Amerikaanse bewerkers vertegenwoordigde een algemene visie. Na de oorlog had men behoefte aan optimisme, men wilde geloven dat de mens eigenlijk goed was, ondanks Auschwitz. Anne Frank, één van de slachtoffers van hen die Auschwitz maakten, werd gebruikt om dit te illustreren. Deze Anne Frank ging volgens Storm Jameson, de schrijver van het voorwoord bij de Britse editie, haar dood in Bergen-Belsen tegemoet met ‘a profound smile ... of happiness and faith’. De echte Anne Frank en haar levensverhaal waren niet te verenigen met het symbool van hoop en menselijke goedheid en zijn dat nog niet. Eind jaren

[p. 43]

tachtig weigert de Anne Frank Stichting mee te werken aan Willy Lindwers documentaire De laatste zeven maanden van Anne Frank. De directeur van de stichting verklaart dat het laten sterven van Anne niet strookt met het levend houden van het symbool.

Annes dagboek is meer dan de erfenis van een jong, vrolijk, optimistisch joods meisje. Wie zich na het lezen van Het Achterhuis gerustgesteld voelt, heeft niet goed gelezen. Niet alleen haar hoop en levenslust zijn terug te vinden, ook haar angsten en haar bewustzijn van de Holocaust. Dat weten ook haar vijanden: neonazi's die de authenticiteit van het dagboek tevergeefs aanvechten en het beeldje van Anne op het Janskerkhof in Utrecht van tijd tot tijd molesteren.

Inmiddels groeit de mythe van Anne Frank gestaag verder: iedere onderdrukte groep kan zich in haar herkennen en anderen zien wel brood in haar levensverhaal. Mirjam Pressler schreef in 1992 een ‘biografie’, Daar verlang ik zo naar, waarin ze de getuigenissen van de helpers als subjectief en door emotie gekleurd van de hand wees, maar haar eigen, zeer gekleurde, visie als objectieve waarheid onthult. De Anne Frank Stichting zat het televisie-programma Reporter onlangs in de haren over een filmfragment waarop Anne even te zien is. En binnenkort kunnen we een Japanse tekenfilm verwachten...

Voor de lezer van nu wil ik één ding toevoegen: lees gewoon Het Achterhuis, onvertaald, het liefst in de ‘ongecensureerde’ editie van 1991 en sluit je geheel af voor dit commerciële circus.

Karin Smeets