Vooys. Jaargang 14

[p. 22]

Wie leest, die bestaat
Jan Vorstenbosch

‘De blauwe maandag dat ik filosofie studeerde, is door deze slagzin niet helemaal voor niets geweest’, moet de reclamemaker gedacht hebben, toen ie de zin neerschreef die ons, forensische literaten, de laatste maanden op alle stations aanspreekt. Wie schrijft, die blijft. Wie leest, die bestaat. Het doet denken aan Nijhoffs: ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’. Ten onrechte bekend, want per saldo een vrijbrief voor ouwehoeren. Maar vooral lijkt het te verwijzen naar de ongetwijfeld meest bekende filosofische redenering uit de geschiedenis: Descartes' ‘cogito ergo sum’, ik denk dus ik besta. Helaas dan wel met het modern-existentiële ondertoontje, dat steeds meer de holle kern van de reclame is geworden. Zorg dat je iemand bént, met sportschoenen van Nike, een pet van de Chicago Bulls en condooms van Durex. En zo moet de goegemeente dus nu blijkbaar ook tot lezen worden gepord. Omdat je dan iemand bent. No way, man.

Maar de ironie wil dat onze reclamemaker die eerder wellicht goede zaken had kunnen doen met ‘Wie leent, die bestaat’, ‘Wie fietst, die bestaat’ en ‘Wie eet, die bestaat’, in dit geval precies een activiteit, misschien wel de enige activiteit - lezen - getroffen heeft waarvoor Descartes' denkfiguur nu juist niet opgaat. ‘Wie haat, die bestaat’; ‘wie praat die bestaat’, het zou nog wat interessante spin-off voor gefilosofeer op een feestje kunnen opleveren. Maar wie leest, die bestaat nou net niet.

Ik zal u zeggen waarom niet en ik kan voor mijn bewijsvoering terecht bij .... precies: Descartes. Zijn ‘denken = bestaan’ werd immers voorafgegaan door een onmisbare premisse. Wie twijfelt, die denkt. Nu zult u mij niet horen zeggen dat wie leest, niet denkt. Maar dat je denkt was voor Descartes ook al geen doorslaggevend argument voor bestaan. We denken immers ook min of meer in onze dromen: het is dus mogelijk dat we (alleen maar) denken dat we denken en dat ons bestaan een lange droom is. Nee, de kern zit hem in de twijfel. Maar wie leest, die twijfelt niet, al moet ik hier de strekking van mijn beweringen terugschroeven naar de literatuur. Wie echt leest, ‘meegesleept’ wordt door een boek, die twijfelt niet aan de betekenis en de waarheid van het boek. Die denkt niet: ‘het is maar een boek’, die twijfelt niet of Odysseus wel echt bestaan heeft. Die ‘gaat op’ in zijn boek. En dat is meteen afgelopen wanneer, zoals iedereen wel eens overkomt, de ban wordt

[p. 23]

gebroken door een verkeerd gekozen woord, een onwaarschijnlijke interne ontwikkeling, een knak in de verhaallijn. Of het lezen is niet eens begonnen, wanneer zoals ook wel eens gebeurd, de eerste zin je al tegenstaat als ongeloofwaardig, wanneer achter zo'n mislukte, geforceerde, gewilde zin, ineens de schrijver opduikt met zijn ambities en zijn beperktheden en je je als lezer van je lezer-zijn bewust wordt. Wanneer je beseft dát je leest en de tekst zelf uit het centrum van je bewustzijn schuift naar de periferie en het centrum wordt ingenomen door het besef dat de schrijver niet kan schrijven volgens jou, dan besta je weer. Maar je bent opgehouden met lezen.

Maar als hij niet twijfelt, dan twijfelt de lezer zolang hij leest zeker niet aan zijn eigen bestaan. Het is op dit punt dat een merkwaardige omkering van Descartes' redenering optreedt. Want als iemand pas bestaat in en door zijn twijfel, dan bestaat iemand die niet twijfelt eigenlijk niet. En als de lezer niet twijfelt, dan bestaat hij dus niet zolang hij leest. Hoewel het dus niet zo hoeft te zijn dat als iemand niet twijfelt, hij niet denkt, is het wel zo dat wie niet twijfelt, niet bestaat. Dat er bij het lezen geen plaats is voor twijfel wordt bevestigd door alledaagse uitdrukkingen als ‘Hij gaat op in zijn boek’ en ‘Zij was al lezende de tijd vergeten’. Trouwens voor schrijven schijnt het niet anders te zijn. J.J. Voskuil zei onlangs in een interview: ‘Ik kan zes uur achtereen schrijven. Dan ben ik helemaal weg.’

En zo is het dus dat wie leest, niet bestaat en precies in dat niet-bestaan een toestand realiseert die in de westerse filosofie dan wel niet wordt gezien als de hoogste, maar die in elk geval wel tot het erfgoed van idealen dat de mensheid koestert behoort: de toestand van nietzijn, van Nirwana, van subject-loosheid, van onttrokkenheid aan tijd en ruimte. Voorzover het lezen dan ook nog eens een keer geen leegheid is, maar juist toegang verschaft tot de volheid van een andere en rijk(er) gestoffeerde wereld is het ongetwijfeld de ideale activiteit voor de postmoderne mens die zichzelf te veel is. Maar ja, zet dat maar eens op een reclamezuil waar een week tevoren nog de H & M-posters hingen. Ik snap dat de boodschap kort moet zijn. Misschien: ‘Wie leest, die bestaat niet’. Toegegeven, niet erg wervend. Maar het zet wel aan het denken, of aan het twijfelen.