Vooys. Jaargang 14

Armada, Tijdschrift voor wereldliteratuur/Apocalyps.
Wereldbibliotheek. Jaargang 1, nr. 1, december 1995. f 17,50 (Abonnement f 69,50, docent/studentabonnement f 55,-).

Armada bevaart 's werelds letteren. Een nieuw tijdschrift voor wereldliteratuur

Nederland heeft er weer een nieuw literair tijdschrift bij. Het heet Armada, Tijdschrift voor wereldliteratuur en het wordt uitgegeven door de Wereldbibliotheek. Het heeft de vormgeving van een boek, mooi dik papier en een glanskaft, het is 110 pagina's dik en oogt daarmee professioneel. De redactie van het vier maal per jaar verschijnende tijdschrift wordt gevormd door een aantal wetenschappelijk docenten uit verschillende vakgebieden: Hans Bertens (Engels/Amerikaans), Ton Naaijkens (Duits), leme van der Poel (Frans), Jo Radersma, Maarten Steenmeijer (Spaans), Cok van der Voort (Italiaans) en Willem G. Weststeijn (Slavisch). En onder de auteurs van de diverse essays bevindt zich ook een aantal gevestigde namen. Al met al waren mijn verwachtingen van dit nieuwe tijdschrift hooggespannen.

Het eerste nummer behandelt een paradoxaal thema voor een nieuw tijdschrift, namelijk dat van de apocalyps. Paradoxaal omdat de term apocalyps in de loop van de tijd de betekenis heeft gekregen van een voorspelling van het einde der tijden naast de originele, bijbelse betekenis van het openbaren van een verborgen werkelijkheid, zoals Hans Bertens uiteenzet in zijn bijdrage over ‘de doem die rust op kennis’. Deze bijdrage van Bertens kan gezien worden als een inleiding op de overige essays over een (literaire) apocalyps, want het tijdschrift heeft geen voorwoord dat deze functie kan vervullen. Dit nummer opent met een literair apocalyptisch fragment: Het einde van deze stammen van Jorge Ibargüengoitia, waarna het stuk van Bertens volgt.

Bertens geeft aan dat niet alleen de oorspronkelijke betekenis van het begrip apocalyps steeds meer verwaterd is geraakt en men het is gaan gebruiken om een voorspelling van het einde der tijden aan te duiden, maar dat het begrip in de moderne tijd zelfs meer en meer is gaan dienen voor de beschrijving van een samenspel van rampspoedige, onheilspellende gebeurtenissen die door hun catastrofale omvang en gevolgen de ondergang van de wereld in gedachten roepen. Daarbij kan de term gebruikt worden voor de ondergang van één specifieke ‘wereld’ terwijl andere ‘werelden’ gewoon kunnen doorbestaan. Bertens geeft aan dat de apocalyptische elementen in een aantal

[p. 52]

Amerikaanse romans die hij in zijn eigen bijdrage bespreekt evenals de apocalyptische elementen in de romans die in de meeste andere bijdragen worden besproken, opgevat moeten worden in deze modernere zin. Maar zelfs in de moderne, beperkte reikwijdte van de apocalyps ‘blijft meeklinken dat de gebeurtenissen in kwestie een onheilspellend teken zijn voor de gehele mensheid’.

Hetgeen dit eerste nummer van Armada zo aantrekkelijk maakt is de grote hoeveelheid en diversiteit aan essays dat het biedt rond eenzelfde thema; maar liefst negen bijdragen over apocalyptische elementen in de literatuur van verschillende taalgebieden (Amerikaans, Frans, Duits, Russisch, Portugees, Japans, Engels/Pools, Italiaans en Arabisch). Daarbij wordt het thema van de apocalyps vanuit allerlei verschillende vraagstellingen belicht, hetgeen het nummer nog afwisselender maakt. Wat opvalt na lezing van alle bijdragen is dat het woord apocalyps door elke essayist net weer anders wordt geïnterpreteerd en ook door de besproken auteurs steeds op een andere manier wordt behandeld. Zoals gezegd wordt het thema op een veelzijdige manier belicht door de diversiteit aan vraagstellingen. Zo schrijft Bertens bijvoorbeeld over de tweeslachtige bejegening van kennis binnen onze cultuur, hetgeen naar zijn mening niet verwonderlijk is, gezien de akelige gevolgen die al sinds mensenheugenis in verband worden gebracht met kennis. Kennis kan apocalyptisch onheil voortbrengen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het verhaal van Eva en Adam die de misstap begingen om van de vrucht te eten van de boom der kennis. Andere voorbeelden zijn het verhaal van Pandora en haar onheilsdoos en dat van Prometheus die gestraft wordt voor het schenken van kennis aan de mensheid.

Dat de apocalyps niet alleen iets is dat in de christelijke cultuur leeft, blijkt uit de bijdrage van Wim Raven; in de Koran staat de dag des oordeels eveneens centraal, hoewel een eindtijd, zoals die voorkomt in de christelijke traditie, ontbreekt. Raven vindt het verwonderlijk dat er in de Koran zo weinig gedaan wordt met de eindtijd, terwijl de Koran volgens hem wel kan putten uit een rijk eindtijdrepertoire. Hij vraagt zich heel gewaagd af of het feit dat er zo weinig aandacht aan besteed wordt misschien te wijten valt aan het succes van de Arabieren in de begintijd van de islam, want ‘apocalyptiek is immers iets voor underdogs’. Vervolgens geeft Raven een verslag van de huidige situatie van elementen van de eindtijd in de islamitische wereld en literatuur. Zijn essay heeft bij mij een aantal vragen en soms zelfs weerstand opgeroepen. Door zijn manier van verkondigen van algemeenheden en door het grote beroep dat hij steeds doet op de kennis van de lezer, worden mijn nieuwsgierigheid en leergierigheid voortdurend geprikkeld. Maar, en daarmee kom ik meteen aan bij mijn grootste kritiekpunt op Ravens essay, hij biedt slechts een beperkte literatuurlijst (twee titels), die bij lange na niet zijn prikkelende stellingen kunnen dekken. Dus hij onthoudt de lezer de bron van zijn kennis en de mogelijkheid zijn beweringen gemakkelijk na te zoeken. Deze wijze van essayistiek bedrijven spreekt mij daarom niet zo aan en stimuleert mij dan ook niet om meer van dit voor mij onbekende taalgebied te weten te komen.

Het essay van Harrie Lemmens over de Portugees Padre António Vieira sprak mij inhoudelijk minder aan dan de bijdrage van leme van der Poel. De geestelijke António Vieira heeft preken geschreven, waarin hij de hele menselijke geschiedenis onder de loep heeft genomen, steeds gerelateerd aan profetische uitspraken en eveneens verbonden met wapenfeiten van de Portugese ontdekkingsreizigers. Zijn werk kent dus geen apocalyptische kenmerken of heeft geen apocalyptische gebeurtenis als onderwerp, maar behandelt daarentegen de apocalyptiek als thema. De bijdrage van leme van der Poel behandelt de manier waarop de beschrijvingen van Amerika in de Franse literatuur de laatste twee eeuwen veranderd zijn. Dit is overigens het enige essay waarin een beschrijving door

[p. 53]

de tijd heen wordt gegeven van (interpretaties van) een bepaald apocalyptisch verschijnsel of element. Ze vertelt dat Amerika eerst als symbool van de vooruitgang werd gezien door de Franse schrijvers, maar dat het in de negentiende eeuw door schrijvers als Huysmans en Baudrillard juist gezien wordt als de ondergang van de westerse beschaving. Van der Poel bekritiseert deze negentiende-eeuwse schrijvers, omdat zij werken met clichébeelden (Amerika zou een culturele woestenij zijn, er zou geen moraal bestaan en niets heeft er diepgang of betekenis). En dan te weten dat een schrijver als Huysmans zelf nooit in Amerika is geweest en hij zijn beelden puur baseerde op verbeelding. Daarnaast meent Van der Poel kenmerken in de werken van deze schrijvers aan te treffen die wijzen op een angst voor vrouwenemancipatie en een verdwijning van de patriarchale maatschappij die veroorzaakt zouden worden door Amerika. Wat Van der Poel doet door een weg langs verschillende illustratieve Franse schrijvers te bewandelen, is een schets geven van de beeldvorming in de Franse literatuur rond Amerika als apocalypsveroorzaker.

In de overige essayistische bijdragen in dit nummer van Armada worden om verschillende redenen en vanuit verschillende gezichtspunten boeken van bekende en minder bekende schrijvers besproken. Ton Naaijkens bespreekt naast Huelsenbecks roman Doctor Billig am Ende ook het werk van de schilder Grosz. De twee Duitse kunstenaars hebben hun werk tot stand gebracht tussen de wereldoorlogen en dienen dan ook als illustratie voor Naaijkens stelling: ‘Kunstenaars en schrijvers zijn de fijngevoelige seismografen voor apocalyptische gevoelens, en de eerste decennia van deze eeuw zijn in dit opzicht inderdaad karakteristiek.’

Hoewel in alle overige bijdragen ook een of meerdere boeken worden besproken lijken ze qua benadering nauwelijks op elkaar. Het enige dat hen bindt is de apocalyptische thematiek en zelfs dit kan niet van alle bijdragen even stellig beweerd worden. In het essay van Cok van der Voort over Italo Svevo's Bekentenissen van Zeno komt het apocalyptische aspect namelijk niet goed uit de verf. Ze haalt de slotpassage van genoemd boek aan waarin sprake is van een onhoorbare explosie, die de lezer voor een aantal raadsels plaatst, waardoor er ook tal van interpretaties zijn ontstaan. Deze onhoorbare ontploffing wordt wel Zeno's en daarmee ook Svevo's apocalyps genoemd, maar voor mij gaat het wat ver om daarvoor de term apocalyps te gebruiken. Desalniettemin heb ik met genoegen Van der Voorts bijdrage gelezen omdat zij op heldere en inspirerende wijze weet te berichten over Zeno en Svevo.

Willem G. Weststeijn bezit hetzelfde talent om helder en boeiend te vertellen over een schrijver en zijn werk. Overigens is de goede leesbaarheid kenmerkend voor het hele nummer; door de essayistische opzet worden de onderwerpen op een heldere, verhalende en daardoor goed te begrijpen wijze gebracht. Weststeijn roert in zijn bijdrage het debat aan dat in Rusland over literatuur gaande is tussen voorstanders van een nieuwe literatuur en hen die de grote Russische traditie van de vorige eeuw ook in deze eeuw willen handhaven. Deze extreme standpuntbepaling is geen verschijnsel dat samen met de democratie is opgekomen, maar is volgens Weststeijn karakteristiek voor de Russische volksaard. Het is ook typerend dat waar de schemerzone tussen de twee uiterste posities ontbreekt, het nieuwe niet gezien wordt als voortzetting maar altijd als een totale breuk met het verleden. Dus het apocalyptische is ingebakken in het Russische denken. Weststeijn bespreekt twee werken, Roman en Norma, van de schrijver Sorokin, die gezien kan worden als een nieuwlichter in de Russische literatuur. Zijn werk is zo afwijkend dat hij als een ‘apocalyptisch’ schrijver kan worden aangemerkt. Niet alleen omdat zijn werk als een totale breuk met het verleden geïnterpreteerd wordt, maar ook omdat zijn romans Roman en Norma over het einde en over het einde van de roman

[p. 54]

gaan zoals Weststeijn zeer duidelijk uiteenzet.

Tot slot bevat dit nummer nog twee essays over boeken die een genocide als uitgangspunt hebben. Ivo Smits bespreekt Ibuses Zwarte regen. Ibuse is een Japanse schrijver die in Zwarte regen slachtoffers van de atoombom op Hiroshima portretteert. Volgens Smits heeft een auteur die het op zich neemt iets over Hiroshima te zeggen, een probleem. Hij moet iets dat onbeschrijfelijk is beschrijven. Toch vindt hij dat Ibuse goed geslaagd is in zijn opzet; zijn roman is het toonbeeld van beheersing. De opvatting van Graa Boomstra, de laatste nog onbesproken essayist, over een ware apocalyptische vertelling zou dan ook zeer goed op (buses Zwarte regen van toepassing zijn. Boomstra beweert namelijk dat een ware apocalyptische vertelling een verborgen werkelijkheid openbaart, een profetie over het einde der tijden is en een visioen vormt vol zinnebeelden over pest, honger, oorlog en dood.

Boomstra herenigt hiermee overigens de oudere, originele betekenis met de moderne, zoals ze door Bertens geïntroduceerd zijn, in één formule. Boomstra acht deze bewering over een apocalyptische vertelling van toepassing op Joseph Conrads Heart of Darkness. Boomstra plaatst deze novelle van Conrad in zijn eigen tijdgeest en constateert dat het werk niet in zijn tijd past omdat de vooruitgang die in die tijd juist zo verheven werd bevonden, hier ter discussie wordt gesteld. Het gedrag van de hoofdpersoon Kurtz symboliseert namelijk de omkering van de idee van vooruitgang en zelfs de terugkeer van de mens naar barbarij en anarchie. De voortschrijdende tijd is geen garantie voor een steeds steviger wordende beschaving. En dat dit maar al te waar is leert ons de geschiedenis, want niet alleen ging de koloniale uitbuiting van onder andere Afrika gepaard met massamoord, genocide komt nu nog steeds voor.

Het thematische gedeelte wordt afgesloten met een bizar stukje cyclisch proza van Edgar Neville, getiteld ‘Einde’, waarin het einde overgaat in het begin. De enorme thematische compactheid en het thematische evenwicht wordt daarmee op een mooie manier afgerond, eindigend met het begin, letterlijk en figuurlijk, want het nummer opende eveneens met een stukje proza. Alsof dit alles nog niet bevredigend genoeg is geweest, biedt dit tijdschrift nog meer. Het heeft een aantal vaste rubrieken zoals ‘onvertaalbaarheid’, waarin dit keer August Willemsen en Piet Meeuse vertellen over hun problemen bij het vertalen van haast onvertaalbare werken, te weten respectievelijk Diepe wildernis: de wegen van João Guimarães Rosa en een lipogram van Georges Perec waarin de letter e niet voorkomt. Leuk om te lezen, ook als je niet zelf bezig bent met het vak.

Een andere rubriek is ‘de dolksteek’. Zoals de naam al zegt, wordt hier iemand een dolksteek in figuurlijke zin gegeven. Dit keer hekelt Barber van de Pol het werk van John Berger. Zij ergert zich aan het ‘boerisme’ in zijn nieuwe trilogie en met name in het eerste deel, Het varken aarde. Persoonlijk houd ik niet van dit soort afkraakpraktijken, in ieder geval niet van het lezen ervan, maar misschien dat het schrijven van zo'n ‘dolksteek’ wel leuk is. De namen van de overige drie rubrieken ‘ontmoeting’, ‘schrijvers over schrijvers’ en ‘ongehoord’ spreken ook min of meer voor zich en zijn wel aardig om te lezen. In het persbericht worden nog drie andere rubrieken aangekondigd met de titels ‘duel en discussie’, ‘van deze tijd’ en ‘over de grens’.

Het volgende nummer van Armada is voor mij een nummer om naar uit te kijken. Het zal in het teken staan van de postkoloniale literatuur met bijdragen over Abel

[p. 55]

Posse, Surinaamse literatuur, schrijvers uit het Caribische gebied, Indonesische literatuur, Edward Said en nog veel meer. Ook als de thema's niet direct binnen je interessegebied vallen, kan het lezen van Armada een plezierige en verrijkende ervaring zijn. Getuige dit eerste nummer streeft de redactie ernaar een thema zo afwisselend mogelijk vanuit vele verschillende vakgebieden en perspectieven te belichten. Er worden niet alleen wereldthema's behandeld, ze worden ook vanuit een breed, werelds perspectief benaderd. Dit, in combinatie met de essayistische opzet, is waarin Armada zich onderscheidt van andere literaire tijdschriften. Het is natuurlijk nog afwachten of deze tendens zich doorzet in de nog komende nummers. Als het volgende nummer thematisch net zo goed in elkaar zit als het eerste en even helder en aangenaam is om te lezen, dan zal ook dit nummer bij mij éénzelfde verzadigd en inspirerend gevoel achter laten. Het zal in februari of maart verschijnen en de verwachting is weer even hoog gespannen als bij dit eerste nummer. Armada is geen teleurstelling geworden. Integendeel!

Jacandra van den Broek