Vooys. Jaargang 14

[p. 26]

Duo
Decimo
Brief uit Merseburg

De Oostenrijkse schrijver Joseph Roth (1894-1939) was in het midden van de jaren twintig op het hoogtepunt van zijn journalistieke loopbaan. In opdracht van kranten als de Frankfurter Allgemeine reisde hij door geheel Europa.

Er zijn verschillende foto's uit die voor de schrijver zo gelukkige periode. Op een zonnige voorjaarsdag zit een tengere man, in zichzelf gekeerd, op een koffer een sigaret te roken. De plaats: een spoorwegemplacement. Op de achtergrond een goederenwagon. Je ziet hem van opzij, zijn hoed houdt het bovenste gedeelte van zijn gezicht verborgen. Hij heeft opvallend lange, slanke handen.

Hij ziet er uit als een loner die van stad tot stad reist en vermoedelijk overal mensen ontmoet met wie hij in het café korte of langere tijd kan doorbrengen. Zo was het ook wel. Uit foto's, tien jaar later gemaakt, zie je dat de alcohol, in al die plaatsen gedronken, zijn uiterlijk heeft ondermijnd. Schwammig is het woord dat de Duitsers voor het resultaat van dit proces gebruiken. Zijn verslaving schaadde hem op den duur ook als schrijver. Hij ontkende dit uiteraard. Toch moet het zelfs de grootste liefhebber van zijn werk opvallen dat hij de leeuweriken wat vaak laat kwinkeleren. Je moet echter, heeft Gerard van het Reve gezegd, een schrijver naar zijn beste bladzijden beoordelen.

Merseburg 1930

Roth was, net als zijn oudere tijdgenoot Karl Kraus, een meester in het optekenen van de ‘kleinen Tatsachen des Lebens’. Zijn reisverslagen, geadresseerd aan een fictieve Lieber Freund, waren reisbrieven. Zijn reisbrieven, hoewel gepubliceerd om door een groot publiek te worden gelezen, hadden de intimiteit van epistels die vrienden of gelieven elkaar plegen te schrijven. Roths brieven stemmen je soms wat treurig omdat het vaak precies zo gegaan is als hij voorspelde. Al in de jaren twintig wist hij dat het hakenkruis de grootste rampen over de mensheid zou brengen.

Op reis in Thüringen, ooit de bakermat van de Duitse romantiek, merkte hij tot zijn verbijstering dat zich een stille ramp aan het voltrekken was waaraan zijn collega's, gefixeerd op de grote politiek van alledag, voorbij waren gegaan. De Leuna Werke, een chemische reus, slokten mens en dier in de wijde omgeving op, ploegden uit naam van de vooruitgang zelfs de grafzerken van een heel kerkhof onder de grond. De stoffelijke resten werden elders ‘gedeponeerd’.

In Merseburg stinkt het naar gifgas, schrijft Roth. Het is inderdaad een koud kunstje om de stof waaruit de Leuna Werke kunstmest produceren in gifgas te veranderen... ‘Zoudt U hier stoppen en uit de trein stappen, kunt U met eigen ogen zien hoe ontzettend de strijd is die de techniek tegen het land voert.’ In wedloop met de jeugdige chemie heeft de oude natuur de ene nederlaag na de andere geleden... De wereldeconomie maakt ook met de doden korte metten. ‘Sie geht über Leichen und verschafft ihnen dann neue Quartiere. Sie zieht Christi Kreuz aus der Erde und fabriziert Gelbkreuze unter dem Schutz von Hakenkreuzen. Weg ist weg! Ab mit Schaden! Gegen die Technik kommt keiner an!... Es war ein Generalangriff der Schlote, immer enger wird ihr Halbkreis, immer dichter schließt sich ihr fürchterlicher Bogen. Und ich stand da, wissend wie ein Mensch und ohnmachtig wie jene blökende Kuh und ich begriff, dafß wir zueinandergehörten, sie und ich. Leidensgefährten waren wir, Todesgefährten. Entschuldigen Sie, lieber Freund, diesen trostlosen Brief Ihrem ergebenen Joseph Roth.’ Deze brief werd op eerste kerstdag 1930 in de Frankfurter Zeitung gepubliceerd.

Merseburg augustus 1993

In de zomer van 1993 verliet ik in de vroege avond het desolate Halle, waar ik geen onderdak had kunnen vinden, en reed richting Merseburg. Vóór ik de stad bereikte viel mijn oog op een stompe kolos: Thüringer Gaststätte. Met

[p. 27]

tegenzin staat een voormalige medewerker van de Leuna Werke op uit zijn zetel en wijst mij de weg naar één van de kamers op de bovenste verdieping. De hotelgast heeft een schitterend uitzicht op het concern dat de strijd tegen de natuur inderdaad glansrijk heeft gewonnen en de hele omgeving heeft herschapen in een monsterlijk, spookachtig verlicht, verlaten Lunapark waaruit af en toe wat rookpluimen opstijgen. Je hoort heel zwak het geluid van een trein, maar voor de rest is het doodstil. Ik heb het gevoel dat zich met mij elk moment een ramp zou kunnen voltrekken. Ik buig uit het raam, kijk recht naar beneden in een onmetelijke diepte waar ik op het restant van een fabrieksvloer een onttakelde vrachtwagen zie naast twee abgewrackte Trabbi's. Angstig en snel sluit ik het raam en dwing mijzelf niet meer in de diepte te kijken.

Merseburg zelf, gegroepeerd rond het slot alsof het een gewone Duitse stad is, bewaart ook na veertig jaar communisme nog de herinnering aan een net, burgerlijk verleden. Op een zuil zie ik de afbeelding van twee in een soort Tiroler dracht geklede vrolijke mannen van middelbare leeftijd die zich de Wildecker Herzbuben noemen. ‘Das tut gut’ heeft een bewonderaar er nog bij geschreven.

In één van de paviljoens in het park is een fototentoonstelling ingericht waaruit de fysionomie van een stad vier jaar na de Wende oprijst. Apotheker, Gymnasialprofessor, Direktor en Putzfrau hebben serieuze statieportretten van zich laten vervaardigen, voorzien van een korte, begeleidende tekst waaruit vertrouwen in de toekomst spreekt. Hoe hoger op de maatschappelijke ladder, hoe anpassungsfreudiger, doodsbang als men immers is de baan te verliezen wanneer de nieuwe Westduitse meesters ernst maken met de koude sanering. Alleen de Vietnamese sigarettenverkoper, die in de tijd van de DDR als vertegenwoordiger van een revolutionair broedervolk naar Merseburg is geëmigreerd, kijkt lachend in de camera. Ich habe Angst luidt het onderschrift bij zijn foto.

Rob de Ruig