Vooys. Jaargang 14

Clarissa Pinkola Estés, De ontembare vrouw als archetype in mythen en verhalen. Becht, 1994. f 50,-

Fantasieloze huismussen

Het idee dat mannen en vrouwen tegengestelde wezens zijn, met eigenschappen die elkaar uitsluiten is nog steeds populair. Met zijn recente bestseller Mannen komen van Mars, vrouwen van Venus speelt John Gray handig in op dit diepgewortelde idee. Mannen functioneren zo anders dan vrouwen dat er goed uitgedachte strategieën nodig zijn om met elkaar te communiceren, aldus Gray. De opvatting dat ‘vrouwelijkheid’ tegengesteld is aan ‘mannelijkheid’ past in een denkwijze die de wereld indeelt en begrijpt op basis van binaire opposities. Wit heeft betekenis dankzij zwart, mooi dankzij lelijk en groot dankzij klein. Deze binaire opposities lijken natuurlijk, maar zijn constructies. De hirarchie tussen de polen - de ene kant van de tegenstelling wordt over het algemeen hoger gewaardeerd dan de andere kant - is eveneens terug te voeren op een constructie. Het deconstructivisme benadrukt dat dergelijke binaire opposities door taal geconstrueerd zijn.

Feministisch cultuuronderzoek toont veel belangstelling voor de oppositie man/vrouw. Eeuwenlang hebben literatuur en beeldende kunst bepaalde eigenschappen

[p. 78]

toegeschreven aan mannen en vrouwen, waarbij de mannelijke eigenschappen uitgesloten zijn voor vrouwen. Mannen zijn rationeel, sterk, beschermend en maatschappelijk belangrijk, terwijl vrouwen een tegenovergesteld karakter krijgen toebedeeld: instinctief, zwak, hulpeloos en voornamelijk geschikt om binnenshuis te blijven. In de realiteit hebben vrouwen deze rol vaak moeten spelen, wat volgens feministische onderzoekers een gevolg is van de stereotiepe verbeelding van vrouwen. De manier waarop vrouwen gestalte krijgen in kunst, literatuur en - tegenwoordig - reclame, film en televisie, heeft volgens hen effect op vrouwen in de werkelijkheid. Cultuuruitingen gaan vooraf aan maatschappelijke verhoudingen. Dit idee bestrijdt de meer traditionele gedachte dat kunst de maatschappij weerspiegelt.

Ideeën over vrouwen zijn afkomstig uit betekenisketens die regelmatig terugkeren in kunst en cultuur. De relatie vrouw = emotioneel = prikkelbaar = wispelturig = onbetrouwbaar komt veel vaker voor dan de betekenisrelatie vrouw = rationeel = betrouwbaar = zelfverzekerd. Dankzij het deconstructivisme kan vrouwelijkheid losgekoppeld worden van een specifieke vrouwelijke identiteit. Deconstructivisten zien ‘vrouwelijkheid’ als een fictie, zij verbinden ‘het vrouwelijke’ niet meer aan een specifieke biologische groep.

Enige tijd geleden verscheen De ontembare vrouw, een vertaling van Clarissa Pinkola Estés’ Women who run with the wolves. Het is een lijvig werk waarin jungiaans therapeute Estés sprookjes, mythen en verhalen heeft verzameld die het archetype van de ‘ontembare vrouw’ verwoorden. Volgens de achterflap schuilt in iedere vrouw ‘een “wild” wezen, een natuurlijk schepsel, vol hartstochtelijke creativiteit en eeuwige wijsheid. Zij is de Ontembare Vrouw, maar ze loopt gevaar. De schat die de natuur bij haar geboorte schonk wordt geplunderd door de zielloze maatschappij die de “oervrouw” reduceert tot een angstige, fantasieloze huismus.’

De vrouw als een zuiver natuurlijk wezen: een bekend cliché dat vooral in de negentiende-eeuwse literatuur populair is. De passage op de achterflap suggereert dat moderne vrouwen, bevrijd uit dit stereotype, bange en ‘fantasieloze’ wezens zijn. Hier gaan we van het ene cliché naar het andere.

De inleiding op het boek versterkt het ongemakkelijke gevoel dat de achterflap oproept (‘een gezonde vrouw heeft veel weg van een wolf: robuust, vol levenskracht, levenschenkend, zich bewust van haar territorium’). Wie is de ontembare vrouw? Estés lijkt uit te gaan van een universeel en tijdloos type vrouw. ‘Deze wilde vrouw is de oervrouw, ze verandert niet, ongeacht de cultuur, het tijdperk, de politiek. Ze is wat ze is en ze is volmaakt.’ De term ‘wild’ moet overigens niet begrepen worden als onbeheerst, maar als ‘een natuurlijk leven leidend’, instinctief. Estés neigt ertoe het concept van ‘de wilde vrouw’ in zweverige termen te formuleren: de wilde vrouw is de vrouwelijke ziel (‘de’ vrouwelijke ziel?), de oorsprong van het vrouwelijke, alles wat het instinct behelst. Een belangrijk aspect is de scheppende kracht van de vrouw, en dan voornamelijk haar levensbrengende kracht. Een vrouw is pas vrouw als ze zich voortplant? Daar lijkt het wel op: ‘Sommige vrouwen krijgen deze bezielende “ervaringen met het wilde” wanneer ze zwanger zijn, wanneer ze hun kleintjes zogen, wanneer ze de wonderbaarlijke verandering in zichzelf ondergaan bij het grootbrengen van een kind, wanneer ze een liefdesbetrekking onderhouden zoals je een geliefde tuin onderhoudt.’

De ontembare vrouw is een instinctief wezen dat sterk is verbonden aan de natuur en dat een belangrijke taak heeft: zich voortplanten. Dit lijkt mij een even groot dogma als alle clichés die de maatschappij als ideaal vrouwbeeld geeft, van broodmagere en gestileerde fotomodellen tot kunstmatig rondborstige, sexy Baywatch-meisjes. De - in mijn ogen - interessante vragen waar deze stereotypen vandaan komen, waarom ze zoveel invloed hebben

[p. 79]

op onze maatschappij en wat deze clichés zeggen over de cultuur waarin ze ontstaan en kunnen bestaan, zijn niet relevant voor Estés. Haar onderzoek naar het archetype van de wilde vrouw heeft een heel ander doel. Door moderne vrouwen in contact te brengen met de ‘oervrouw’, de vrouw der vrouwen, zou er een heel oude herinnering wakker worden en weer tot leven komen. ‘Het is de herinnering aan onze absolute, onloochenbare en onveranderbare verwantschap met de wilde vrouw, een relatie die misschien schimmig is geworden door verwaarlozing, door een te sterke domesticatie, verbannen door de heersende cultuur, of niet meer begrepen wordt.’ Dankzij Estés' uitleg bij de verhalen over de wilde vrouw, kunnen vrouwen die in de moderne tijd zijn verworden tot fantasieloze wezens, hun ware zelf terug vinden.

Estés verwerpt de moderne, gecultiveerde vrouw met hoge hakken, een modieuze hoed en een ingesnoerd middel. In plaats daarvan pleit zij voor een terugkeer naar een ‘universele’ en ‘tijdloze’ vrouw die louter instinct is. Hier staat cultuur tegenover natuur als een van de (geconstrueerde) binaire opposities die in het westerse denken zo belangrijk zijn. Estés verbindt de tegenstelling cultuur/natuur aan de oppositie man/vrouw met haar bewering dat de ‘fundamentele oorsprong’ van de vrouw - haar natuurlijke levenscycli en instincten - geabsorbeerd wordt door de cultuur, het intellect of het ego. Deze drie elementen zijn volgens Estés de vrouw wezensvreemd. Cultuur, ratio en ego komen dus toe aan de man - wanneer we Estés’ denkwijze volgen. Mijn bezwaar tegen deze aannames is dat Estés er niet in slaagt haar wilde vrouw te zien als een fictie; zij noemt het de fundamentele natuur van de vrouw. De wilde vrouw zou een aangeboren kracht in iedere vrouw zijn, en geen culturele constructie. In plaats van te proberen de binaire oppositie (cultuur/natuur) te overstijgen en te analyseren als verschijnsel van onze cultuur, pint Estés de vrouw vast op een van de polen, namelijk de instinctieve en natuurlijke kant. Een dogma dat overigens niet nieuw is: zoals ik hierboven al schreef is de vrouw eeuwenlang verbeeld als een zinnelijk, instinctief wezen dat uitgesloten was van rationeel denken, culturele vorming of een volwaardige plaats in de maatschappij.

Estés vertelt een groot aantal sprookjes en mythen na en becommentarieert de positie van de vrouw in de verhalen. Zij verwacht dat haar lezeressen hun instinctieve oerkrachten terug zullen vinden. Dit is een interessante verwachting die ogenschijnlijk past in het poststructuralistische idee dat - grof gezegd - de cultuur ‘de werkelijkheid’ schept. In dergelijke opvattingen brengt taal de werkelijkheid tot stand, en geeft taal betekenis aan de realiteit. Het woord vrouw bijvoorbeeld, verwijst niet naar een echte, lichamelijke vrouw, maar naar een netwerk van betekenissen dat in allerlei teksten en cultuuruitingen aan het woord vrouw is gehecht. Taal representeert geen ‘werkelijkheid’, maar brengt ‘de maatschappelijke realiteit’ tot stand. Ons idee van wat een vrouw is, wordt sterk beïnvloed door de (beelden)taal die in onze maatschappij is verbonden aan het concept ‘vrouw’. Ik gebruikte het woord ogenschijnlijk omdat Estés uiteindelijk iets heel anders bedoelt. Het ‘wildevrouw-gevoel’ wordt volgens haar niet in de taal gecreëerd. Voor Estés is taal een middel om de weg terug te vinden naar de vergeten werkelijkheid, de oorspronkelijke leefwijze van verre voorouders. Zij zal het niet eens zijn met de poststructuralistische bewering dat culturele uitingen voorafgaan aan ‘de werkelijkheid’.

Het is niet zinvol om Estés te verwijten dat zij een bepaalde opvatting niet aanhangt. Interessanter vind ik de vraag hoe De wilde vrouw gewaardeerd zal worden door een feministe, die het boek door een poststructuralistische bril bekijkt.

Deze feministe zal weinig waarde hechten aan Estés' pretentie dat vrouwen een soort universele en tijdloze oerkracht terugkrijgen wanneer zij zich de archetypische vrouwbeelden eigen maken. De sprookjes en mythen brengen

[p. 80]

tenslotte ook maar een verhaal, een verhaal dat vele eeuwen lang invloed heeft gehad, dat wel, maar dat daarom nog niet fundamenteel en ‘natuurlijk’ is. Estés lijkt aan te nemen dat de verhalen gebaseerd zijn op bestaande vrouwen, alsof onze verre voorouders echte ‘wilde vrouwen’ waren. Ook het feit dat Estés de verhalen navertelt, omdat ze in haar ogen door de westerse cultuur verwrongen zijn, maakt haar universele pretenties ongeloofwaardig. Estés beweert dat zij, dankzij haar studie van volksverhalen uit allerlei culturen, een grondpatroon heeft gevonden en daarom de verhalen die in onze cultuur zwerven - bijvoorbeeld verteld door de gebroeders Grimm - weer tot hun ‘ware’ gedaante heeft kunnen terugbrengen. Ook hier is de vraag legitiem: over wier waarheid gaat het eigenlijk? Ik denk dat het die van Estés zelf betreft, niet die van ‘de’ vrouw.

Ondanks haar te bekritiseren uitgangspunten, weet Estés op boeiende wijze sprookjes als ‘Blauwbaard’, ‘Het meisje met de zwavelstokjes’ en ‘De rode schoentjes’ te analyseren. Zij benadrukt hoe lezeressen kunnen leren over seks, liefde, het huwelijk, geboorte, enzovoort. Estés leest de verhalen in de eerste plaats als een verslag van subject-wording van vrouwen. Het woord subject wordt hier gebruikt in de betekenis van de ‘wilde vrouw’: een instinctief levende vrouw. Deze invulling verschilt enigszins van het feministische begrip ‘subjectiviteit’, dat duidt op een cultureel bepaalde positionering in de maatschappij. Een subject krijgt de mogelijkheid bewust te kijken, te spreken en te handelen: ze kan een verschil uitmaken in het maatschappelijk leven. Literaire vrouwen zijn vaak object: zij worden bekeken, er wordt over hen gesproken en er wordt voor hen gehandeld.

Estés ziet alle elementen en personages in de verhalen als een onderdeel van de psyche van de vrouw. Binnen dit perspectief doet Estés interessante observaties. Het blijft echter een manier om de verhalen te lezen. Een nadeel vind ik dat begrippen als ‘vrouwelijk’ en ‘mannelijk’ niet gerelativeerd worden. Een voorbeeld: wanneer een hulpeloos meisje of een kwetsbare vrouw in een gevaarlijke positie is gebracht, snelt er vaak mannelijke hulp toe. Estés interpreteert deze reddende personages als een innerlijke kracht van de vrouw, als haar potentie om voor zichzelf op te komen. Maar waarom wordt die reddende kracht altijd als man afgeschilderd, en welke consequenties heeft dit voor het zelfbeeld van een vrouw? Bijvoorbeeld voor de vrouw die met Estés' boek in de hand probeert haar vrouwelijke oerkrachten terug te vinden. Wanneer de reddende krachten zonder kritiek aan mannelijkheid worden gekoppeld, dan blijven de stereotypen bestaan, en, erger nog, worden ze misschien gezien als natuurlijk, universeel en tijdloos.

Hoeveel invloed een bepaalde invalshoek heeft op de waardering van een verhaal, blijkt wanneer ik Estés' lezing van ‘Blauwbaard’ vergelijk met de feministische interpretatie van Rosi Braidotti en Anneke Smelik (in Tijdschrift voor vrouwenstudies 38 (1989), p. 183-205). In beide lezingen staat de positie van de vrouw centraal. In het beroemde sprookje trouwt een jong meisje met Blauwbaard. Zij leidt een luxe leven in een kasteel. Wanneer Blauwbaard een paar dagen weg moet, geeft hij zijn vrouw de sleutels van alle kamers in het kasteel, met de boodschap dat ze de kamer waarop het kleinste sleuteltje past, niet mag openen. Gedreven door nieuwsgierigheid opent ze de kamer toch - in Estés' lezing zetten haar twee oudere zussen de vrouw ertoe aan de kamer te openen - en ziet ze de beenderen van Blauwbaards vorige vrouwen. Het sleuteltje begint te bloeden. Als Blauwbaard weer thuiskomt heeft de vrouw het sleuteltje verstopt, maar Blauwbaard ontdekt haar ongehoorzaamheid toch. Hij dreigt haar net als zijn vorige vrouwen te vermoorden. De vrouw weet een kwartier uitstel te bedingen, en roept naar haar zusters of zij hun broers al aan zien komen. De broers redden de vrouw net op tijd van een gewisse dood.

Estés interpreteert dit verhaal als een initiatierite. Blauwbaard

[p. 81]

staat voor de ‘overweldiger, de donkere man die zich in de psyche van iedere vrouw bevindt, de ingeschapen roofvijand’. De vrouw kan die roofvijand alleen beheersen wanneer ze over al haar instinctieve krachten beschikt. In onze cultuur worden meisjes echter zo opgevoed, dat ze vooral aardig gevonden willen worden; ze leren niet naar hun instincten te luisteren of deze te ontwikkelen. Het sleuteltje interpreteert Estés als een mogelijkheid kennis en bewustzijn te verwerven. Kijkend in de kamer ontdekt de vrouw de ware natuur van Blauwbaard, de ‘ingeschapen roofvijand’. Vrouwen die deze stap zetten ‘komen meestal tot de bevinding dat ze hun belangrijkste dromen, doelen en hoopvolle verwachtingen hebben laten vernietigen’. Als het meisje toegeeft aan haar nieuwsgierigheid, haar onderzoekende geest, dan zet zij de eerste stap op de weg van ‘wilde vrouw-wording’. Het bloedende sleuteltje, dat de vrouw in haar zak stopt waarna bloedvlekken op haar kleding verschijnen, is voor Estés geen symbool van menstruatie- of ontmaagdingsbloed, wat bij een initiatierite voor de hand zou liggen. Zij ziet dit als het ‘slagaderlijk bloed van de ziel’. Nadat de vrouw is betrapt volgt ze haar instinct en vraagt ze uitstel. Zij wacht op haar broers - ‘de meer gespierde, van nature agressievere, stuwende krachten van de psyche’. Deze krachten komen van ver: ‘de bedreigende aspecten van de psyche bevinden zich aanvankelijk niet zo dicht bij het bewustzijn als noodzakelijk is. Bij vele vrouwen liggen de snelle reactie en hun vechtlustige natuur te ver van het bewustzijn af om echt efficiënt te zijn.’ Wanneer de vrouw echter haar naïviteit overwint, kan zij een innerlijke mannelijke kracht aan zich verbinden. Zo kan zij de ‘donkere krachten’ overwinnen, en subject worden.

Volgens Estés is ‘Blauwbaard’ een verhaal voor jonge vrouwen, wier geest nog onrijp is. Het verhaal gaat over psychische naïviteit, over de krachtige overtreding van het verbod om te ‘kijken’ en over het overwinnen en veranderen van de ‘natuurlijke roofvijand van de psyche’. Door haar instincten te koesteren, staat een vrouw minder machteloos. Met instinct bedoelt Estés hier ‘vrouwelijke’ nieuwsgierigheid en de drang tot kennis. Dit is verwarrend omdat zij in de inleiding de indruk wekt dat de instinctieve vrouw eerder onbewust leeft, onaangetast door cultuur en kennis (de ‘mannelijke’ eigenschappen).

Braidotti en Smelik bespreken het sprookje ‘Blauwbaard’ vanuit het perspectief ‘metaforen van geweld, geweld van metaforen’; zij lezen het verhaal als een uiting van het verzet van ‘een patriarchale cultuur [...] tegen vrouwelijke subjectiviteit en hoe die weerstand gewelddadig van karakter is’. Braidotti en Smelik gebruiken het woord subjectiviteit in feministische zin, zoals hierboven kort uitgelegd. Zij tonen aan dat de vrouw in het verhaal stap voor stap subjectiviteit verwerft: zij wordt subject van handelen wanneer zij de kamer opent, subject van zien wanneer zij de vermoorde vrouwen ontdekt en subject van spreken wanneer Blauwbaard haar ondervraagt over het sleuteltje. Subjectiviteit beschermt de vrouw echter niet tegen Blauwbaards woede en wraak, maar roept deze juist op. De vrouw heeft de haar toegewezen positie (=object) overschreden, en dat is bedreigend. Pas op het laatste moment in de tekst wordt de vrouw gered. Braidotti en Smelik interpreteren Blauwbaard als het symbool van mannelijke intimidatie ten opzichte van vrouwen. Vrouwelijke subjectiviteit wordt beheersbaar en tot metafoor gemaakt. In teksten zijn vrouwen het object van verlangen, zij mogen zelf geen verlangen voelen. ‘Blauwbaard’ is een voorbeeld van extreme objectivering van een vrouwelijk subject. De man ontkent het bestaan van de ander (de vrouw), door haar te verslinden. Het verlangen van de vrouw de verboden kamer te openen, symboliseert haar verlangen naar subjectiviteit, identiteit en een ruimte voor zichzelf.

In beide lezingen staat het bewustwordingsproces van een vrouw centraal. Estés waardeert het verhaal vanwege de symbolise-

[p. 82]

ring van dit proces en de uiteindelijke overwinning van het vrouwelijk subject. Braidotti en Smelik laten de manier waarop het verhaal de vrouwelijke subjectwording tegenwerkt zwaarder wegen. Volgens hen toont het sprookje de logica van een machtssysteem dat een eenzijdige cultuur in stand houdt: een cultuur van één sekse, waarin vrouwelijke subjectiviteit een bedreiging vormt en daarom beheerst moet worden. Hier wordt het nuanceverschil tussen Estés' subjectiviteitsbegrip en dat van Braidotti en Smelik wat duidelijker. Estés meent dat een vrouw subjectiviteit kan verwerven door naar haar instincten te luisteren. Zij ziet subjectiviteit als iets dat vrouwen zelf kunnen bereiken, als ze zich bewust worden van hun instinctieve krachten. De lezing van Braidotti en Smelik is ingebed in feministisch cultuuronderzoek, waarin het begrip subjectiviteit sterk samenhangt met representatie. Subject en object zijn posities in een tekst of andere culturele uitingen. Het is niet zozeer interessant of vrouwen zich subject voelen als ze naar hun instincten luisteren. Belangrijker is dat vrouwen in de kunst, literatuur en media niet voortdurend als object worden gezien, maar ook subjectiviteitsposities gaan bezetten. In verhalen zoals ‘Blauwbaard’ heeft een vrouw weliswaar behoefte aan subjectiviteit, maar het sprookje laat vooral zien hoe dit verlangen wordt tegengewerkt, hoe machtig de gebruikelijke objectivering van vrouwen is.

Vanuit een feministisch perspectief gezien mist Estés' werk een relativerende blik op de positie van vrouwen en de constructie van begrippen als ‘vrouwelijk’ en ‘mannelijk’. Ik vind de verzameling mythen en verhalen hierdoor niet minder interessant, maar wat mij betreft had Estés haar commentaar meer mogen nuanceren. Of flink mogen reduceren. Haar verwachting dat vrouwen zich dankzij haar boek zullen ontwikkelen tot meer instinctieve wezens is hopelijk ongegrond. De eeuwenlange stereotiepe representatie van vrouwen zou dan effectief geweest zijn.

Ingrid Claassen