Vooys. Jaargang 14

Coen Verbraak: Over het vak. Theater Instituut Nederland, 1995. f 30,-.

Cabaret is voetbal

‘Waarom schopt een voetballer de bal nou net dáárheen? Dat vóelt-ie, hij voelt dat-ie dat in een fractie van een seconde moet doen. Terwijl de ander de bal aan zijn voet houdt en eerst nog eens rondkijkt. Vervolgens komt er een verdediger die de bal bij hem wegschopt. Dat is precies dat talent: in een fractie van een seconde moeten beslissen, terwijl je zelf het gevoel hebt over een zee van tijd te beschikken’ zegt Freek de Jonge. Youp van 't Hek verwoordt het als volgt: ‘Je kunt van alles bedenken en dan uiteindelijk tot de conclusie komen dat Overmars toch op links moet. En De Boer een beetje terug op het middenveld.’ En Herman van Veen legt uit ‘dat het eigenlijk alleen maar gaat om de manier waarop je die bal raakt. Hoe die curve is en hoe die begint.’

Zijn we getuige van de nabespreking van sterrenslag? Is Louis van Gaal buitenspel gezet? Niets van dat al. De heren van het cabaret spreken over hun eigen metier, ‘over het vak’ en zij doen dat vooral in voetbalmetaforen.

Onder die titel, Over het vak, verscheen bij het Theater Instituut Nederland een bundeling van interviews die Coen Verbraak hield met twaalf cabaretiers en twee cabaretières. Dit jaar is het namelijk een eeuw geleden dat Eduard Jacobs, de grondlegger van het Nederlandse cabaret, voor het eerst met zijn liedjes optrad in de toenmalige nieuwbouwwijk De Pijp in Amsterdam. Geld was voor Jacobs de voornaamste drijfveer voor zijn vakbeoefening. Hem was door de eigenaar van de nachtsociëteit vergund na afloop van een optreden rond te gaan met een zogeheten maainsbord (verwijzend naar bedelende, opgehouden handen).

Of de huidige generatie cabaretiers andere drijfveren heeft, was een van de vragen die in de interviews van Verbraak centraal stonden. Voorts lag het accent vooral op werkwijze en aanpak van de cabaretiers. Verbraak koos ervoor cabaretiers te interviewen die hun materiaal overwegend zelf vervaardigen, ‘want alleen in dat geval zou het mogelijk zijn om over de hele route, van “idee” tot “slotapplaus”, te kunnen praten’. Daarmee is de reden aangeven dat een cabaretière als Jasperina de Jong, die ideeën en onderwerpen zelf aandraagt, maar de uiteindelijke liedjes laat schrijven door iemand als Ivo de Wijs, niet in Over het vak voorkomt. Ik vind die strikte keuze jammer. Niet alleen zouden uitvoerende artiesten veel en misschien zelfs beter dan hun schrijvende collegae kunnen vertellen over timing (in Over het vak een gewild gespreksonderwerp), ook kan de scheiding binnen de

[p. 76]

groep cabaretiers niet zo strict gemaakt worden als Verbraak wel wil. Zou men namelijk iets willen concluderen over de werkwijze van de geïnterviewde cabaretiers, dan is het wel hetgeen Verbraak zelf al in zijn inleiding met een citaat van Wim Kan aangeeft: ‘Een conference kun je niet aan een schrijftafel maken. Je kunt ook geen tenniswedstrijd instuderen. Je moet een tegenstander hebben (publiek) en dan maar kijken hoe het afloopt.’ De meeste van de in Over het vak ondervraagde cabaretiers gaan voor het eerst de planken op met een conference in uiterst ruwe vorm. De werkelijke conference-tekst wordt pas uitgekristalliseerd tijdens try-outs en leesvoorstellingen. Een werkwijze dunkt me, die niet wezenlijk zal verschillen bij uitvoerende artiesten als Jenny Arean, Adèle Bloemendaal, Karin Bloemen en Jasperina de Jong.

Freek de Jonge, met wie Over het vak opent, is een van de cabaretiers die met zo'n conference in ruwe vorm begint, erop vertrouwend dat het materiaal zich tot iets moois zal laten omvormen. De Jonge zegt: ‘Wanneer ik begin te praten, weet ik dat er iets komt. Of ik nou ga staan, ga zitten of liggen ... er komt wat. Omdat er spanning is tussen die mensen die iets willen en jij, die iets moet.’ Hans Teeuwen, die Over het Vak mag afsluiten, heeft opvallend veel overeenkomsten in werkwijze. De cabaretier, die op dit moment geldt als ‘de grootste cabaretbelofte’, verwoordt zijn ideeën als volgt: ‘het gaat om die rust, om het vertrouwen dat er “iets” komt. Er komt namelijk altijd wel iets. Het gaat pas fout als je wilt forceren, als je in een soort paniek probeert de stiltes voor te blijven. Dat is helemaal niet nodig, want er is al iets: Jij staat daar en er zit iemand tegenover je. En komt er niks, dan zeg je: “Ja dat is best wel pijnlijk deze stilte” Dan wordt er alweer gelachen.’

Tientallen parallellen (en even zovele verschillen) zijn er tussen de werkwijzen van de cabaretiers te ontdekken. Martine Bijl en Hans Dorrestijn zeggen 's middags hun gehele programma voor zichzelf op, terwijl Paul de Leeuw en Toon Hermans overdag nauwelijks stilstaan bij het feit dat zij 's avonds moeten optreden. Brigitte Kaandorp houdt een zakboekje bij met invallen en Bert Visscher zweert bij zijn doos met ‘snippertjes, bierviltjes en papiertjes met ideeën’. Toon Hermans gelooft niet in Visschers aanpak: ‘Je komt nooit tot een zekere allure als je mopjes gaat verzamelen alsof het goudstukken zijn. Mopjes zijn geen goudstukken, ze zijn vervangbaar.’

De lezer van Over het vak moet zelf alle parallellen ontdekken, Verbraak heeft zijn interviews als op zichzelf staande portretten afgedrukt. Hij interpreteert nergens. En trekt nergens vergelijkingen tussen de geïnterviewde cabaretiers. Had Verbraak zijn energie maar in deze dankbare taak gestoken, al was het maar om hem af te houden van het werk waarmee hij zich nu heeft beziggehouden: het te pas en vooral te onpas toevoegen van sfeertekeningen. Verbraak vertelt wat Martine Bijl tijdens het interview drinkt (‘Vinnig scheurt ze een nieuw cappuccinozakje open. Rátsj!’), wat Brigitte Kaandorp eet (‘Kaandorp zwijgt, breekt gedachteloos een stukje chocola af.’) en wat Paul van Vliet rookt (‘Hij praat op kousevoeten. Bedachtzaam, gedempt. Met een stem vol craquelé, gebronsd door ontelbare Caballero's zonder filter.’)

Helemaal gortig wordt het wanneer Hans Dorrestijn wordt

[p. 77]

geportretteerd: ‘Ernstige ogen achter een opzichtig wit brilmontuur met glazen als vlindervleugels. Monotone stem, loepzuiver formulerend. Zinnen als cadeautjes, in pakpapier van somberheid.’ En als Dorrestijn nadenkt, doet hij dat nota bene ‘afwezig roerend in zijn koud geworden koffie’.

Blijkbaar wil Verbraak met zijn impressionistisch geoudehoer de lezer in de waan brengen, bij het gesprek aanwezig te zijn. Die bedoeling heeft echter een averechtse uitwerking: de cabaretier wordt door de hinderlijke tussenkomst van Verbraak het woord ontnomen, de aandacht van de lezer afgeleid. Ikzelf ga in elk geval onrustig zitten draaien op m'n stoel, wanneer ik lees dat Toon Hermans zijn handen heft ‘als geaderde vraagtekens’.

Gelukkig valt er ook veel te genieten in Over het vak, vooral wanneer Verbraak liedjesschrijvers aan het woord en aan het werk laat. Zo mag de lezer op de andere schouder zitten (de muze zit al op de ene) van onder andere Harrie Jekkers en Hans Dorrestijn. Deze laatste beschrijft (als was hij Vestdijk in St. Michielsgestel) regel na regel het ontstaan van zijn succesnummer: ‘Ik moest een schaap een tongzoen geven’.

Een ander aspect dat mij zeer aansprak, was de eer die Toon Hermans keer op keer in Over het vak te beurt valt. Elk van de cabaretiers die over timing komt te spreken, wijst Hermans als schoolvoorbeeld aan. Hermans zelf weet echter niet duidelijk aan te geven (of is het bescheidenheid?) waarin zijn kunnen schuilt: ‘In feite heeft het publiek veel van mijn grappen gemaakt. Zeker 60% is op het toneel ontstaan ... Als je ergens in gezelschap iets zegt waar om gelachen wordt dan ga je ab-so-luut betere dingen zeggen. Er wordt iets in je opgewekt. Voetballers spelen zonder publiek minder goed. Terwijl het publiek zelf niet aan de bal komt. Die supporters hebben echt nog nooit een doelpunt gemaakt. Maar de mensen scoren op een andere manier, doordat ze je bijstaan en stimuleren. Ze maken iets in je los. Dat is een van de diepste dingen in het theater.’

Wat is dat, begint Toon Hermans nu ook al? Leg neer die bal!

Maarten Kuipers