Vooys. Jaargang 14

[p. 66]

recensies

Umberto Eco, Europa en de volmaakte taal. Vertaald uit het Italiaans door Yond Boeke en Patty Krone. Agon, 1995. f 49,90.

Een hardnekkige droom

In het tweede deel van zijn proefschrift De hof en de toren beargumenteert Peter Stillman dat het verhaal van de Hof van Eden niet alleen de val van de mens, maar ook die van de taal behelst. Voor de zondeval had God Adam bevolen de dingen om hem heen te benoemen; elk schepsel moest een eigen, unieke naam krijgen. In zijn heilige onschuld lukte het Adam inderdaad namen te verzinnen die in de kern het wezen van elk ding uitdrukten, met als resultaat dat naam en ding verwisselbaar waren. Als onderdeel van zijn straf heft God na het ‘appel-incident’ die eenheid op: ‘De namen scheiden zich van de dingen; de woorden degenereerden tot een aantal willekeurige tekens; de taal was losgeraakt van God.’ In de ogen van Stillman hebben de woorden dan ook eigenlijk twee betekenissen - een oorspronkelijke, duidelijke zonder morele bijbetekenissen van voor de erfzonde en een duistere, dubbelzinnige van daarna.

De geschiedenis van de Toren van Babel, die in de gebruikelijke lezing het begin van de spraakverwarring en het definitieve einde van de verheven status van de mens inluidt, is naar de mening van Stillman niet meer dan een herhaling van de gebeurtenissen in de hof - ‘alleen veralgemeniseerd, qua betekenis geldig gemaakt voor de hele mensheid’.

Sinds die twee ingrijpende gebeurtenissen is de wereld er alleen maar op achteruit gegaan met als tragisch dieptepunt onze eigen tijd waarin de chaos en het verval, vooral in de grote steden, alomtegenwoordig zijn. Wat Stillman nu echter ten zeerste verbaast, is dat onze woorden ondanks die in negatieve zin veranderde werkelijkheid hetzelfde zijn gebleven. Hij noemt het simpele voorbeeld van een kapotte paraplu, waarvoor wij geen nieuwe naam hebben en die wij daarom maar gewoon paraplu blijven noemen. ‘En als we een gewoon alledaags voorwerp dat we in handen hebben al niet eens meer kunnen benoemen, hoe kunnen we dan spreken over dingen die ons echt raken?’ Stillman laat het er niet bij zitten. Als de val van de mens de val van de taal met zich mee heeft gebracht, dan moet het mogelijk zijn de val ongedaan te maken door de gevolgen ervan terug te draaien, dus door de taal van de Hof van Eden te herscheppen. Hij gaat op zoek naar een volmaakte taal, een taal waar de woorden weer met de dingen corresponderen.

Hij voert voor zijn onderzoek echter verschillende nogal opmerkelijke projecten uit. Zo slentert hij weken lang door de straten van New York, raapt allerlei troep en afval op, stopt het in zijn tas en neemt het mee naar huis om het daar een nieuwe naam te geven. Eerder had hij al zijn twee jaar oude zoontje enkele jaren in een donkere kast opgesloten om te kijken of een kind dat niet met taal en andere mensen in aanraking komt, de Taal Gods leert. Het experiment leverde, afgezien van een lange gevangenisstraf, overigens niets op.

Mocht u nu denken dat deze wetenschapper er wel zeer vreemde, zelfs onethische methoden op na houdt, dan kan ik u enigszins geruststellen. Stillman is namelijk ontsproten uit de geest van Paul Auster en een van de personages in zijn City of glass - een roman waarin, als in zo veel postmoderne romans, de verhouding tussen taal en werkelijkheid centraal staat. Slaan we echter Umberto Eco's Europa en de volmaakte taal erop na, dan blijkt Stillmans zoektocht helemaal niet zo bijzonder. Eeuwen en eeuwen zijn er mensen op zoek geweest naar een heilige of volmaakte taal en dat allemaal om de doem die er sinds Babel op de mensheid rust ongedaan te maken. Het thema van de Babylonische spraakverwarring, en de poging daar een eind aan te maken door een taal te bedenken of terug te vinden die voor alle mensen gelijk is, maakt deel uit van alle culturen. Eco geeft in zijn jongste wetenschappelijke werk een overzicht van al die verschillende projecten, experimenten en

[p. 67]

onderzoeken die er in de loop der eeuwen zijn gedaan om die schrijnende historische wonde te helen. Het is werkelijk ongelooflijk om te zien wat mensen bedacht hebben in hun streven naar een utopie: zo zijn er absurde theorieën verzonnen om een oertaal te ontdekken of om mystieke boodschappen uit hiërogliefen te ontcijferen en de meest ingenieuze wiskundige modellen zijn bedacht om een kunstmatige taal te construeren.

In het licht der geschiedenis blijken ook Stillmans experimenten minder oorspronkelijk en bizar dan ze op het eerste gezicht lijken. Zo citeert Eco Herodotus die vertelt dat Psammetichos twee kinderen liet afzonderen en een herder de opdracht meegaf ervoor te hoeden dat niemand met hen zou spreken. Na een jaar, als de koning gaat kijken, blijken de kinderen wonder boven wonder een taal geleerd te hebben. Hun eerste woord zou volgens de overlevering ‘bekos’ geweest zijn, het Frygische woord voor brood. Eco noemt een soortgelijk experiment van Frederik II die de ‘natuurlijke taal’ van de mensen wilde ontdekken, maar zijn moeite was tevergeefs, want de kinderen stierven tijdens het project.

Voor alle duidelijkheid: Eco's omvangrijke boek is geen opsomming van het werk van dit soort zonderlinge taalgekken, alhoewel hij opmerkt dat de meeste door hem beschreven personen wel aan een of andere gekte leden. Hij concentreert zich in zijn betoog echter op de meer waarachtige taalprojecten, maar ook daarover hebben wetenschappers vanaf de middeleeuwen zoveel geschreven dat Eco alsnog genoodzaakt werd zijn onderwerp sterk in te perken. Zo laat hij buiteneuropese beschavingen buiten beschouwing en kiest hij voor een thematische opzet, waarbij hij zich beperkt tot de uiteenzetting van enkele serieuze, exemplarische taalprojecten.

Die laatste keuze was geen gelukkige, want hierin schuilt namelijk meteen de belangrijkste onvolkomenheid van een zeker niet volmaakt boek. Eco kondigt in zijn twee inleidende hoofdstukken nadrukkelijk aan zijn overzicht in de vorm van een geschiedenis, een verhaal te presenteren en hij begint veelbelovend: ‘Onze geschiedenis heeft op vele andere geschiedenissen voor dat ze kan beginnen bij het Begin.’ Maar als Eco in het volgende deel aan de bespreking en analyse van de projecten begint is het verhaal uit. Hij stort zich vol overtuiging op de technische analyse van de verschillende projecten, werkt er in een te kort bestek teveel uit en trakteert de lezer daarbij op zo'n enorme berg gegevens, feiten en technische details dat sommige delen alleen voor de ingewijde semiotici nog enigszins verteerbaar zijn. De geïnteresseerde leek, voor wie het boek toch eigenlijk bedoeld is, heeft het dan allang terzijde gelegd. Eco verzuimt na het veelbelovende begin zijn verhaal verder te vertellen en komt zijn belofte om een ideeëngeschiedenis op te dissen, waarin hij zich zou beperken tot de verschillende hoofdlijnen in het denken over de volmaakte taal, niet na. Dat wil overigens niet zeggen dat de volhouder bij Eco niets over de cultuurhistorische achtergronden, de verschillende ontwikkelingen in het denken en de uiteenlopende motieven van al die geleerden komt te weten, alleen zal hij wel zelf de lijnen moeten trekken.

In de middeleeuwen dient het thema van de volmaakte taal zich voor het eerst in Europa aan: de Toren van Babel wordt een belangrijk terugkerend thema in de kunst en er worden voor het eerst theoretische beschouwingen aan gewijd. Men lijdt klaarblijkelijk onder de verspreiding van volkstalen en dialecten en gaat op zoek naar de taal die Adam met God gesproken moet hebben. Daarvoor kende men de taalproblematiek uiteraard ook, maar zo meent Eco ‘het is één ding te weten dat er veel talen bestaan; menen dat deze wonde geheeld moet worden door een volmaakte taal te vinden is een tweede. Het zoeken naar een volmaakte taal vooronderstelt de gedachte dat de eigen taal dat niet is.’ En die gedachte treft hij pas vanaf de zevende eeuw in Europa aan.

Die eerste projecten gaan allemaal uit van de zogenaamde

[p. 68]

monogenetische hypothese, de veronderstelling dat alle talen van een enkele moedertaal zijn afgeleid, en in de middeleeuwen is dat in bijna alle gevallen het Hebreeuws. Eco bespreekt in dit kader bijvoorbeeld de joodse kabbalistiek, ‘een stroming die gebaseerd is op het denkbeeld dat de schepping van de wereld een linguïstisch fenomeen is: de kabbala’. De kabbalisten gaan er net als veel van hun tijdgenoten vanuit dat we de Heilige Taal, het Hebreeuws, door de zonde van Adam zijn vergeten. Zij menen echter dat onder het geschreven woord van de tora de absolute waarheid aanwezig is, de ‘eeuwige tora’, ‘die reeds voor de schepping bestond en door God aan de engelen in bewaring is gegeven’. Door de Heilige Schrift te bestuderen en te interpreteren hoopt men iets van die verborgen betekenissen bloot te kunnen leggen.

In het daaropvolgende hoofdstuk behandelt Eco Dante, die het Hebreeuws eveneens als de oorspronkelijke linguïstische vorm beschouwt, maar er een onverwacht moderne draai aan geeft. God zou Adam niet direct een taal geleerd hebben, maar hem alleen begiftigd hebben met een taalvermogen, een aantal principes waarmee een taal geleerd kan worden. Deze werkte Adam uit met het volmaakte Hebreeuws als resultaat. Met de val van Babel verloren ze echter hun volmaaktheid en sindsdien is het Hebreeuws voor de mens dan ook een onbereikbaar ideaal. Dante ziet mogelijkheden de leemte te dichten en probeert uit verschillende Italiaanse dialecten alsnog een volmaakte poëtische taal te destilleren. Belangrijker is misschien wel dat hem als een van de eersten het idee van een universele grammatica voor ogen stond, die ‘in wezen een en dezelfde is in alle talen, ook al varieert deze aan de oppervlakte’, en die overeenkomt met de opvattingen van de moderne taalkundigen uit de school van Chomsky. Eco wijst door zijn hele boek heen op die vroegste beginselen van het moderne denken en stelt dat veel van de theorieën die in de moderne taalkunde worden toegepast neveneffecten zijn van al die mislukte zoektochten naar de volmaakte taal. Dit is misschien wel de belangrijkste rode draad in het boek: de zoektochten op zich mogen tevergeefs geweest zijn, bijna altijd hebben ze wel belangwekkende neveneffecten opgeleverd, in het bijzonder voor de taalwetenschappen.

Interessant om te zien is dat door de geschiedenis heen steeds verschillende motieven aan al die dromen ten grondslag hebben gelegen. Volgens Eco steken ze bijna altijd de kop op als reactie op religieuze en politieke verdeeldheid of moeizame economische betrekkingen. Er zijn, als we de behandelde projecten overzien, grofweg drie richtingen te onderscheiden. Opnieuw geldt overigens dat de lezer zelf deze ordening moet aanbrengen.

In de middeleeuwen zijn het vaak religieuze idealen die een belangrijke rol spelen. Raymundus Lullus meende bijvoorbeeld dat met zijn filosofisch taalsysteem heidenen bekeerd konden worden. Hij droomde, net als Guillaume Postel dat eeuwen later zou doen, van de wereldvrede. Bij de radicale en later zelfs gek verklaarde Postel, die het Hebreeuws als enige taal in ere wilde herstellen, speelden echter ook nationalistische motieven een rol; de universele eendracht zag hij het liefst verwezenlijkt onder het bewind van de Franse koning, die in zijn ogen een afstammeling van Noach was.

Zulke nationalistische achtergronden vormen vooral in de zeventiende en achttiende eeuw de basis voor de verschillende projecten. Het Hebreeuws mag dan in den beginne de oertaal zijn geweest, na Babel is de volmaaktheid overgegaan op andere talen. Met allerlei etymologieën meent Goropius Becanus bijvoorbeeld te kunnen bewijzen dat het Nederlands ‘alle andere talen overtreft in rijkheid aan klanken’ en deze stelling wordt nog tot in de negentiende eeuw gehoord.

We zien dat het Hebreeuws langzaamaan meer en meer zijn aura van heiligheid verliest en dat men meer oog krijgt voor de gemeenschappelijke grammatica

[p. 69]

en afstamming van talen, voor de willekeur van het tekensysteem en voor de natuurlijke ontwikkeling van talen. De monogenetische hypothese krijgt in termen van Eco concurrentie van biologisch-materialistische en polygenetische theorieën.

In de renaissance wordt ook veel onderzoek verricht naar de mystieke kant van talen: de kabbala, geheimschriften, en Egyptische hiërogliefen oefenen veel aantrekkingskracht uit, maar de meer rationalistische richting zal de zoektocht blijven domineren. Ten tijde van de Verlichting zien we dan ook dat niet religieuze en nationalistische, maar vooral praktische commerciële en educatieve motieven de eigenlijke drijfveer achter de uiteenlopende onderzoeken worden. Veel geleerden trachten nu een artificiële taal te creëren en proberen al onze kennis van het universum terug te voeren op enkele centrale ‘basisprimitieven’ om die vervolgens te classificeren en te rubriceren. Door daarna aan elke categorie een eigen teken of karakter toe te kennen worden woorden gevormd die niet alleen iets zeggen over de aard van elk ding, maar die idealiter ook voor elke wereldburger logisch afleidbaar zijn.

Deze kunsttalen, waaraan overigens vaak nog een vereenvoudigde grammatica wordt toegevoegd, hebben met alle eerdere projecten gemeen dat ze tot mislukken gedoemd zijn. De fouten die in de constructies van bijvoorbeeld Dalgarno, Wilkins en Lodwick gemaakt worden, lijken representatief voor alle door Eco behandelde zoektochten. Hij wijst er ondermeer op dat men geneigd is teveel van het eigen westerse wereldbeeld uit te gaan. Een overzicht en classificatie van het universum zou er bij willekeurig welke andere cultuur natuurlijk heel anders uitzien. Daarnaast zijn de woorden die verzonnen worden vaak onuitspreekbaar en moeilijk of onmogelijk om te onthouden (Nnk/pot, grug/praf/emp) en blijken voor hetzelfde begrip vaak verschillende woorden mogelijk. Een fundamenteler probleem vinden we terug bij de verschillende Internationale Hulptalen uit de twintigste eeuw, waarvan het Esperanto wel de bekendste is. De hoop op een ultieme classificatie van alle kennis heeft men inmiddels opgegeven en in plaats van een kunstmatige, geheel nieuwe (a priori) taal te ontwerpen, probeert men nu een taal te construeren die haar wortels vindt in de natuurlijke talen en daar een soort synthese van is (a posteriori). In een tijd waarin de internationalisering zo'n enorme vaart neemt, zouden mensen over de hele wereld kunnen communiceren in een taal die voor iedereen iets herkenbaars heeft.

Toch falen ook deze minder groots opgezette hulptalen en dat komt doordat zij net als die eerder besproken projecten een te hoge mate van perfectie en eenduidigheid nastreven. De verzonnen talen zijn uitsluitend gericht op informatie-overdracht en daarom zo formeel en star-wetenschappelijk dat elke natuurlijke vorm van communicatie tussen mensen onmogelijk wordt. De subtiliteit van natuurlijke talen, waarmee we om de dingen heen kunnen praten, de waarheid kunnen verdoezelen of gewoon in holle frasen kunnen spreken om elkaar te vriend te houden, ontbreekt ten enenmale. De boodschap bevat in ons dagelijkse sociale verkeer vaak meer dan alleen informatie, maar die extra betekenis valt niet in formules vast te leggen, laat staan dat ze voor vreemden verstaanbaar is. Eco gaat in het laatste hoofdstuk maar kort op deze wat algemenere problematiek in. Zijn taak zit er immers op: de projecten zijn grondig bestudeerd, geanalyseerd en becommentarieerd. Het blijft jammer dat Eco er niet in geslaagd is zijn onderwerp overzichtelijk en met wat meer charme aan te bieden en dat hij verzuimd heeft de projecten in een wat breder kader te plaatsen. Europa en de volmaakte taal is mede daarom niet tot een volmaakte ideeëngeschiedenis uitgegroeid. Dat wil niet zeggen dat er in dit boek voor de doorzetters niet een schat aan wetenswaardigheden, nieuwe informatie en aardige anekdotes te vinden is over een wel heel opmerkelijke, hardnekkige droom. En of die droom ooit werkelijkheid

[p. 70]

wordt? Eco laat zich er niet direct over uit, maar laat wel doorschemeren dat de zoektocht in zijn ogen tevergeefs is en dat we in wezen niet eens zoveel baat hebben bij een universele, volmaakte taal. En Stillman? We raken zijn spoor bijster als de verteller in City of glass, Quinn, hem uit het oog verliest. Later blijkt de geleerde zelfmoord gepleegd te hebben. Quinn zet min of meer toevallig de zoektocht voort en het heeft er alle schijn van dat hij aan het eind van zijn leven een glimp van het eeuwige licht opvangt, maar het verhaal is daar allerminst duidelijk over. En misschien is dat ook wel niet zo belangrijk en gaat het uiteindelijk niet zozeer om het doel als wel om de droom, de zoektocht en het streven zelf.

Pieter Jeroense