Vooys. Jaargang 14

[p. 54]

Een synthese tussen beschouwen en deelnemen
Fenny Brandsma
Over Late zwemmer van Ed
Leeflang

In het licht van de Nacht van de Poëzie verschijnt deze jaargang in Vooys een aantal artikelen over werk van dichters en dichteressen die in de Nacht van 1996 optreden. In deze aflevering staat de poëzie van Ed Leeflang centraal. Fenny Brandsma geeft aan de hand van Leeflangs laatstverschenen bundel Late zwemmer (1992) een karakteristiek van zijn werk.

Ed Leeflang (1929) debuteerde ‘pas’ in 1979 met de bundel De hazen en andere gedichten. Zijn zesde en tot nu toe laatste bundel, Late zwemmer, verscheen in 1992. Daarnaast publiceerde hij in tijdschriften als Tirade en Dietsche Warande en Belfort. Naast dichter is Leeflang ook de samensteller van een aantal verhalenboeken voor middelbare scholieren.

Leeflang wordt vaak in een adem genoemd met de dichter Jan Eijkelboom (1926). Beiden debuteerden zo goed als tegelijkertijd en werden door hun uitgever voorzien van het predikaat ‘echte vijftigers’. De eerste reden daarvoor ligt voor de hand: de leeftijd van beide nieuwkomers. Daarnaast wilde de uitgever duidelijk maken dat de periode van De Vijftigers, met hun poëzie vol gebroken syntaxis, gecompliceerde metaforen en taalexperimenten, nu definitief voorbij was. Deze wijze van promoten riep weerstand op, bijvoorbeeld bij Ad Zuiderent. Hij schreef erover in De Tijd (31 oktober 1980) dat het hem een ‘onnodige commerciële polarisering’ leek, waarvoor hij de poëzie ‘aan beide zijden te goed’ achtte.

In dit artikel schets ik een beeld van het werk van Ed Leeflang door de bundel Late zwemmer voor het voetlicht te brengen. Aan de orde komen onder andere thematiek, stijl en meer technische aspecten. Het werk van Leeflang is vrij constant qua vorm en inhoud. Late zwemmer kan dan ook in zekere zin als een representant van Leeflangs gehele oeuvre beschouwd worden.

De gedichten in Late zwemmer staan vol alledaagse dingen. Ze gaan over hemden, heggescharen, vorken, tuinen, afwas, eksters et cetera. Nooit echter gaat het bij het beschrijven daarvan puur om een weergave. Altijd weer wordt het voorwerp of de plaats gekoppeld aan wat en hoe de ik-figuur iets beleeft in relatie daartoe. Zo dient het gefladder van een nachtuiltje in ‘Ganglicht’ ertoe om te beschrijven hoe ‘iemand’ zich een plaats lijkt te willen veroveren in de gedachten en het geheugen van de ik-figuur:

Een nachtuil achter de gordijnen
fladdert mij wakker. Iemand probeert
een leven in het mijne. Ik maak de kier
en steek het ganglicht aan.
Dan hoop ik voort, verloren moet zij
nog niet gaan. Zij zal desnoods
uit mijn geheugen kort verdwijnen,
als het weer tijd is met de vleugels te slaan.

Het gaat niet zozeer om de verschijningsvorm van het nachtuiltje op zich, maar om het beeld dat het is van een relatie tussen de ik-figuur en een ‘iemand’, of beter: hoe de ik-figuur het contact met ‘iemand’ ziet. Het gedicht laat ook diverse aspecten van Leeflangs techniek zien. Zo is dit gedicht exemplarisch voor de wijze waarop Leeflang enjambementen gebruikt; zij geven de zinnen in het gedicht vaart. Leeflang maakt hier in de bundel veelvuldig gebruik van. Eveneens typerend is de wijze waarop de dichter hier het rijm hanteert. Er rijmen weliswaar slechts vier van de acht

[p. 55]

regels, maar toch wekt het gedicht de indruk dat rijm een samenbindende factor in dit vers is. Dat komt door de geraffineerde manier waarop de dichter gebruik maakt van de combinatie van binnen- en eindrijm: ‘gordijnen’ (r. 1), ‘mijne’ (halverwege r. 3) en ‘verdwijnen’ (r. 7), of de verbinding van ‘aan’ (r. 4), ‘gaan’ (halverwege r. 6) en ‘slaan’ (r. 8). Ook in andere gedichten heeft Leeflang dit toegepast, bijvoorbeeld in ‘De tuinen’:

Er fluit nog niemand. Lathyrus klom flink,
de bolbegonia's, gezond en dik, gloeiden
uit forse potten. Bastaardwederik,
ook maar een mens, moest weg, entweder
jij of ik

Het veelzeggende van het alledaagse lijkt bijna het motto van de dichter. Veel gedichten in Late zwemmer zijn er een verbeelding van. Zo wordt bijvoorbeeld in ‘De oppas’ een kamer beschreven waaruit de bewoonster is weggegaan. De wijze waarop in het gedicht zoiets gewoons als een stoel in die kamer wordt beschreven, verwoordt heel ingehouden de eenzaamheid die er kan zijn als iemand weg is:

Van haar staande dingen
wacht de groene stoel al het meest.

Ook ‘Licht’ heeft iets alledaags als thema: de ik-figuur beschrijft hierin welk licht in de ogen hij een vrouw-figuur gunt, die hem heeft verlaten. Eerst noemt hij de soorten licht die hij de vrouw niet toewenst (onder andere ‘langdurig avondrood’, ‘klaterlicht in bioscopen’, ‘voetlicht’), kortom: vormen van licht met een plezierige connotatie. Daarna verwoordt hij het licht dat hij haar liever zag zien:

Maar licht, normaal verkrijgbaar
daglicht voor de ogen; licht
dat de honden hebben en veel
stoplichtlicht

Al het licht van de wereld
waarin men stofzuigt; sok
en zakdoek langzaam drogen.

Het enige licht in de ogen dat de dichter de ‘haar’ gunt, is het alledaagse licht dat er ook is voor de honden, het licht van een stoplicht waarvoor je moet wachten en het licht waarin de was hangt te drogen. De wijze waarop de dichter het thema van dit gewone uitwerkt, is een treffend beeld voor de rancune die de ‘ik-figuur’ voelt.

De natuur is in Late zwemmer een grote plaats toebedeeld. Waar Leeflang dicht over de natuur gaat het altijd om ‘natuur dichtbij’, een tuin bijvoorbeeld, of om details uit de natuur, bepaalde plekken, bloemen of vogels, dus niet om het weidse, het grootse. Dat de dichter niet van veel ruimte gecharmeerd is blijkt ook uit de allerlaatste regels van de bundel, die ongetwijfeld niet voor niets de allerlaatste zijn. Bovendien zijn het ook de laatste regels van het titelgedicht, wat de uitspraak nog extra waarde meegeeft. Het gedicht beschrijft een zwempartij waarin de ik-figuur iets van het weidse, het oneindige beleeft, maar blijkbaar wordt hij daar niet echt gelukkig van:

Ver van mijn kleren aan het land gekomen
Ik trek ze aan. Narillend van te veel heelal.

De natuur wordt door de dichter steeds weer gebruikt als ‘motor en katalysator van zielsgewaarwordingen’, zoals Rob Schouten schrijft in een recensie van Late zwemmer in Vrij Nederland (16 januari 1993). Een voorbeeld daarvan is ‘Blauw’: doordat de ik-figuur in dit gedicht bijna een pol ereprijs vertrapt, wordt hij herinnerd aan hoe hij tegenover de je-figuur in het verleden tekortgeschoten is.:

Met kalmte van een nuttig mens
keek ik naar wolken en vertrapte haast
de stralend blauwe pol, de ereprijs
waar je die niet vermoedt, tegen
het stenen trapje aan de voet
van een nog kale winderige dijk.

Ik mocht je zo, de zin
die ik aan mijn verleden geef
hangt af van energie en van
toevalligs dat ik zie.

En daar grijpt midden op de dag
een blauw mij aan, als wij het niet
meer kunnen vinden, in een late schrik.
Ik had het vroeger voor je moeten stelen,
tegen je wil, tot elke prijs, ergens vandaan.

In alle gedichten is een ‘ik’ onmiskenbaar aanwezig. Er zijn geen gedichten met een zeer algemene strekking of met een waarheid die als voor velen geldig weerge-

[p. 56]

geven wordt. Integendeel, steeds weer staat de beleving van de ik-figuur centraal.

De poëzie in Late zwemmer wekt niet de indruk dat zij geschreven is met een publiek voor ogen, aan wie iets meegedeeld moet worden. De lezers lezen veeleer toevallig over de schrijversschouder mee. Leeflang bevestigt in interviews het zeer persoonlijke karakter van zijn gedichten: ‘Schrijven geeft je de mogelijkheid jezelf beter te begrijpen, jezelf te ontdekken. Het is een middel om je gevoelsleven nader te komen. Om de ontroeringen vast te houden. Ik ervaar het als een activiteit waarbij het leven zich meer verhevigt, intenser wordt. Schrijven is een soort erotiek van de geest.’ (Hervormd Nederland, 17 augustus 1985).

Bij het karakteriseren van Leeflangs werk kan zijn typische stijl niet onbesproken blijven. Leeflang bevrijdt gewone uitdrukkingen van hun ingesleten betekenis en geeft alledaagse gebeurtenissen of toestanden door zijn woordkeus extra lading. Een treffend voorbeeld daarvan is de wijze waarop Leeflang de uitdrukking ‘de schrik in de benen’ herschrijft:

Blijven we samengaan. Ik bedoel
zit schrik niet in je benen

Had de dichter hier geschreven ‘zit de schrik je niet in de benen’, dan had de tweede regel minder ‘zwaar’, minder doordringend geklonken. Door het veralgemeniserende ‘de’ weg te laten en ‘je’ een andere plaats te geven, krijgt een gewone uitdrukking iets heel persoonlijks. Opvallende stilistische verschijnselen zijn daarnaast zinsnedes als ‘drang zich dood te bloeien’, of een gewaagde combinatie als ‘ijsmuts van papaver’, beide in ‘Tekenaar II’. In zijn recensie zegt Rob Schouten dan ook terecht over Leeflangs stijl: ‘[...] zijn taal heeft ook voortdurend iets prikkelends. Geen Leeflang-zin of er steekt wel een woord of constructie uit.’

Tekenend is verder dat de dichter zijn verzen regelmatig koppelt aan verdriet. Verdriet om iemand die wordt gemist, maar ook verdriet om tekortschieten en om wat niet meer is wat het geweest is. De teneur van de meeste gedichten in de bundel is overwegend melancholisch, berustend, licht in mineur, maar nooit zwartgallig. Er wordt meermalen gedroogd in deze bundel, hetzij vanwege de regen, hetzij vanwege tranen. Dat drogen zou geduid kunnen worden als beeld voor ‘toch maar weer de schouders onder het leven zetten’, want ‘ondanks alles is het toch zo erg nog niet’. Dat is bijvoorbeeld vormgegeven in één expliciet programmatisch gedicht, ‘Van niemands hand’. De eerste strofe ervan luidt:

Het overkomt mij in een vers
dat mijn blauw hemd, traag drogend
op een stoel, vlak bij de kers,
de schouders zet onder verdriet.
Ik wil niet. Maar bedoel.

Het is een van de zeldzame momenten waarop de dichter in de bundel refereert aan het feit dat hij gedichten maakt, en dan nog doet hij het hier impliciet. In een gedicht zet de dichter, zo schrijft hij hier, ondanks zichzelf toch zijn schouders onder verdriet. De dichter drukt in dit gedicht in iets alledaags, een blauw hemd dat hangt te drogen, iets van zijn gevoel uit. Zoals het hemd hangt te drogen, tracht de dichter zijn tranen te drogen. Om te drogen/dichten moet er dus werk verzet worden, of de dichter wil of niet, zo suggereert de vijfde regel. De ik-figuur presenteert zich als een dichter tegen wil en dank. Het is opvallend dat een van de weinige programmatische momenten in het werk overduidelijk gekoppeld wordt aan momenten van verdriet, wat een bevestiging lijkt van de strekking van de gedichten in deze bundel, namelijk ‘de schouders eronder zetten’. De opmerking van Jaap Goedegebuure in een recensie van Leeflangs bundel Bezoek aan het vrachtschip (1985) dat de ‘ware kunst is die van het falen zonder op te geven’ zou ook in een recensie van Late zwemmer niet misstaan. De opmerking geeft de grondtoon van de bundel vrij nauwkeurig weer.

Iets programmatisch spreekt ook uit ‘De studies’, waarin onder andere uien, bieslook en peul worden genoemd, die voorwerp van studie voor de schilder zijn. Het gaat in een weergave in taal over hoe dingen uit de natuur op papier gezet worden (een weergave in lijnen en kleuren). In de eerste strofe gaat het om wat aan de basis van een schilderij staat: uien en bieslook. De tweede strofe lijkt over het dichten te gaan:

[...] een blad
kreukelt om te verdwijnen,
terloops of woedend liefgehad.
Zo kijk ik op van al het mijne.

Want mij laten graspollen
overal en nergens koud, voordat

[p. 57]

Ed Leeftang - foto: Klaas Koppe

[p. 58]

 

iemand zich in halm en spriet

 

verdiept, zich niet ontziet voor mij

 

van het onogelijke houdt.

Is misschien het ‘mijne’ waar de ik-figuur van opkijkt, het gedichte werk dat voor hem ligt, papier waarvan net als van het blad, ook vaak veel in de prullemand verdwijnt? En ook de ik-figuur houdt van het gewone, de ‘graspollen’ en identificeert zich misschien zodoende met een schilder van een stilleven, waarvoor alledaagse bloemen of een nog niet opgeruimde tafel vaak model staan. Ad Zuiderent schrijft in Trouw (10 december 1992) in een recensie van Late zwemmer naar aanleiding van dit gedicht: ‘Veel van de gedichten in Late zwemmer hebben - onbedoeld, denk ik - het onvoltooide van studies. Het beeldende en de moraal, het persoonlijke en het algemene hebben er nog onvoldoende uitgevochten hoe de onderlinge verhoudingen liggen. In de meeste gedichten voor Renate Rubinstein, in het titelgedicht en enkele andere gedichten is die strijd beslecht. Daar zijn het persoonlijke en de moraal onderdeel geworden van het algemene en het beeldende. Daar kan de lezer vrij genieten.’

De gedichten voor Renate Rubinstein die Zuiderent noemt, staan in de tweede afdeling van de bundel. Dat het gedichten voor haar zijn, kan de lezer weten door een opmerking achter in de bundel, waarin wordt meegedeeld dat de tweede afdeling van de bundel ‘gedichten van vriendschap voor Renate Rubinstein’ omvat. Die opmerking verklaart inderdaad een aantal zinsnedes in bepaalde gedichten, zoals in ‘Flora’:

Een zeemeermin kan deze scooter ook besturen.
Op een rul bospad moet hij grote wielen aan.

De lezer die weet dat Rubinstein zich de laatste jaren van haar leven met een scooter verplaatste begrijpt nu iets meer van de strekking van deze dichtregels. Toch kun je je als lezer afvragen of het aangeven van iets feitelijks als de persoon die in een gedicht bedoeld is, wel zo wenselijk is. Ikzelf denk dat dergelijke mededelingen niet noodzakelijk zouden moeten zijn voor het betekenis geven aan poëzie.

Zuiderent lijkt in het bovenaangehaalde citaat te spreken van de synthese waar het Leeflang volgens zijn eigen zeggen om gaat: ‘Onpersoonlijke of ironische poëzie vind ik ongevaarlijk. Het is een vluchthouding je niet te willen uitspreken over wat je ontroert, kwelt of opwindt. [...] Ik houd eigenlijk het meest van poëzie en van mensen die verklarend en ordenend weten om te gaan met hun driften, visioenen en raadsels. Wat troebel blijft, is voor mijn gevoel niet gelukt. Maar aan de andere kant is poëzie die niet voelbaar contact heeft met iets wat ik maar zal omschrijven als een soort driftmatig magma, ook niet geslaagd. Volgens mij gaat het in kunst altijd om het vinden van een synthese tussen beschouwen en deelnemen.’ (Vrij Nederland, 9 april 1983).

Ik vind dat de laatste zin van dit citaat de werkwijze van Leeflang helder weergeeft: hij beschrijft situaties, voorwerpen en plekken veelal op een wijze alsof hij daar op een of andere manier zelf deel van uitmaakt. Tegelijkertijd beschouwt Leeflang ook wat hij waarneemt: hij neemt afstand van het object en verbindt er overwegingen en herinneringen aan. Of Leeflang in het vinden van de synthese geslaagd is, is tenslotte door de lezer van Late zwemmer te beoordelen. Koud laten doet deze ‘dichtbije’ poëzie een lezer in ieder geval niet.

De poëzie van Ed Leeflang wordt uitgegeven door De Arbeiderspers. Een nieuwe bundel verschijnt naar verwachting in het voorjaar van 1996.