Vooys. Jaargang 14

Uit het Engels vertaald

Frans Kellendonk, die anglist van beroep was en een blauwe maandag in Utrecht heeft gedoceerd, riep in 1987 zijn vakgenoten op tot een radicale herziening van de Nederlandse anglistiek. Anglisten moesten ophouden net te doen alsof ze eigenlijk Britten waren en zich niet wagen aan zaken die de native speakers met een natuurlijke voorsprong van een kwart eeuw per definitie beter kunnen doen. Voor de Nederlandse anglist lag een belangrijker taak te wachten, één die tot nu toe veronachtzaamd was: er moest op niveau vertaald worden, zei Kellendonk, uit het Engels in het Nederlands en de Engelse teksten moesten worden geannoteerd en uitgelegd voor de Nederlandse lezer en bestudeerd worden naar hun inwerking op de Nederlandse cultuur. Zelf gaf hij het goede voorbeeld, met onder andere een steengoede vertaling van Emily Bröntes Wuthering Heights, een nieuwe Nederlandse versie van Laurence Sternes A Sentimental journey en de eerste vertaling van werk van de zelfs in Engeland ondergewaardeerde modernistische schrijver Wyndham Lewis. Natuurlijk (want zo was Kellendonk) bracht hij zijn boodschap zo ontactisch dat de reacties van veel vakgenoten hem verbitterd en verongelijkt achterlieten. Maar hij had wel gelijk en had zich geen betere bierkaai kunnen kiezen om tegen te vechten. Want het vertalen van Engelse literatuur wordt in Nederland te laag aangeslagen. Omdat de Nederlander met absolute zekerheid weet dat het niet nodig is. Denkt de Nederlander.

Het meest ergerniswekkende dat een anglist kan overkomen is een niet-anglist. Deze komt in drie verschrikkelijke varianten van ‘erg’ voor. Er zijn er die vlak voor vijf uur opbellen met het verzoek of je even in het Engels een brief kunt

[p. 48]

vertalen, voor niks natuurlijk, want je hebt er immers voor gestudeerd en moeilijk is het niet want het is maar Engels - een sinoloog zou zoiets niet overkomen. Nog erger is de goedbedoelende collega van een andere vakgroep die je een in krankzinnig slecht en onbegrijpelijk Nederengels gesteld artikel geeft met het verzoek dit even (alweer dat ‘even’) na te lopen op eventuele fouten. Vaak is volstrekt onduidelijk wat bedoeld wordt en altijd is de zogenaamd Engelse tekst on-Engels wat betreft opbouw, syntaxis en stijl, zodat het ‘nalopen’ neerkomt op geheel herschrijven. Een derde variant overtreft in onwetende arrogantie de vorige twee: aangezien de Nederlander meent al Engels te kennen wordt de hulp van de vakman niet eens ingeroepen: zo komt het dat op zich intelligente Nederlanders zich in een teenkrommend potsierlijk op reclamejargon en soap-opera gebaseerd Nederengels uiten dat de spreker voor de toehorende Engelsman bestempeld tot een oliedomme en ietwat komische foreigner die niet serieus kan worden genomen.

Wat zou het toch mooi zijn als de niet-anglist zou beseffen dat het een behoorlijk aantal jaren hard werken kost om redelijk goed Engels te leren lezen en schrijven en spreken - ongeveer net zoveel tijd als nodig is voor het diploma van huisarts, zal ik maar zeggen.

Daarom zijn vertalingen, goede vertalingen, van Engelse boeken noodzakelijk, want de meeste Nederlanders beheersen het Engels niet in voldoende mate om de Engelse letterkunde in het origineel te kunnen lezen. Dat is zonde, want als anglist vind ik natuurlijk dat er geen grotere, belangrijkere en veelzijdiger letterkunde bestaat dan de Engelse, al eeuwenlang in een rijke en ononderbroken literaire cultuur (en in een niet door spellingswijzigingen ontoegankelijk gemaakte vorm).

Slechte vertalingen uit het Engels zijn er bij de vleet. Hoe kan het ook anders, gezien de tarieven die de uitgevers ervoor over hebben. Het is, vrees ik, kenmerkend voor de relatief lage status van de letterkunde in Nederland dat onze vakkundige en creatieve vertalers met aanzienlijk minder egards worden behandeld dan andere uitvoerende kunstenaars. Wat jammer is dat toch, want hoe valt nu voor een ‘gewone’ Nederlandse lezer te begrijpen dat de letterkunde van Jane Austen en Salman Rushdie van het allerhoogste niveau is, wanneer de vertalingen van hun werk barsten van de onzorgvuldigheden en fouten, en alle tekenen vertonen van haastwerk op dubbeltjesbasis.

Ik schrijf dit stukje op verzoek van de redactie van Vooys die mij de vraag stelde of ik vind dat een bepaald werk uit de Engelse letterkunde ten onrechte niet in het Nederlands is vertaald. Die vraag nu moet anders worden geformuleerd, want in Nederland is van oudsher heel veel vertaald, tot ergernis al van de dames Wolff en Deken die (zoals de lezers van Vooys weten) om die reden ‘Niet vertaald’ op het titelblad van hun romans zetten. Als je de bibliografieën afgraast blijken door de eeuwen heen de gekste teksten vertaald te zijn, van de allermarginaalste troep tot meesterwerken en van de meest elitaire tot de allerpopulairste teksten. Maar vraag me vaak niet hoe. Wat een vreselijke vertalingen zijn er gemaakt, waardoor het lijkt alsof de Bröntes Libelle-verhalen schreven, en Fielding avonturenromannetjes, en waardoor zelfs James Joyce gladjes toegankelijk wordt - rappe ramsjvertalingen, vaak in elkaar gedraaid in de tijd die het kost om de oorspronkelijke tekst over te tikken. En die dan ook even snel weer uit de schappen verdwijnen als dat ze erin zijn gekomen.

Ik ben verwend met een cultuur waarin alle grote teksten overal en altijd en vaak in goedkope edities te koop zijn. In Nederland is de eigen letterkunde al moeilijk te krijgen in de boekhandel, en met de Engelse letterkunde is het al helemaal treurig gesteld. Die is weliswaar altijd vertaald geweest, maar op een enkele uitzondering na nooit ‘in voorraad’ gehouden. De vraag die de Vooys-redactie stelde moet dan ook niet luiden: welk werk is nog nooit in het Nederlands vertaald?

[p. 49]

Maar: welk werk is weliswaar ooit - goed of slecht - in het Nederlands vertaald, maar op dit moment nergens te verkrijgen? Dat wordt een lange lijst! Ik noem twee auteurs uit velen die hard toe zijn aan een herdruk, of beter nog, aan een nieuwe vertaling: Samuel Richardson en George Eliot. Hun oeuvre heeft doorgewerkt in de gehele Europese letterkunde en hun romans zijn nog steeds zo leesbaar dat de BBC succesvolle bewerkingen ervan heeft uitgezonden. Geen van beiden zijn in het Nederlands te verkrijgen. Clarissa, de indrukwekkende briefroman van Richardson (die Wolff en Deken inspireerde) werd tussen 1752 en 1755 in overleg met de auteur door Johannes Stinstra briljant vertaald in acht delen. Die vertaling is allang niet meer verkrijgbaar en zou nu ook niet meer toereikend zijn zonder uitvoerige annotatie. Clarissa is een laat-twintigste-eeuwse vertaling meer dan waard. Hetzelfde geldt voor Middlemarch, de prachtige roman uit de negentiende eeuw van Mary Ann Evans die onder het pseudoniem George Eliot schreef en van wie op dit moment geen enkele roman in het Nederlands te krijgen is, een vreselijk gemis voor de Nederlandse lezer. Deze twee, en veel andere grote Engelse auteurs en hun werken, verdienen het voor iedere nieuwe generatie toegankelijk te worden gemaakt, al is het maar om werk te verschaffen aan anglisten.

Peter de Voogd