Vooys. Jaargang 10

[p. 130]

[Nummer 3]

Literatuur en filosofie in Latijns Amerika
Een commentaar naar aanleiding van Robert Lemm, Borges, de literator als filosoof
Ricardo Cuadros Mercado

Toen ik twaalf jaar geleden in Nederland aankwam, herinner ik mij nog, waren mijn eerste vrienden verbaasd dat ik het werk van Jorge Luis Borges kende en zelfs bewonderde. Ik kwam hier als banneling van het dictatoriale regime van Pinochet en het was te verwachten dat mijn belangstelling zou uitgaan naar de poëzie van Neruda of de romans van Garcia Marquez of Arguedas, maar Borges, wat deed een schrijver als hij in mijn bibliotheek? Het werd me al snel duidelijk dat mijn vrienden op ideologische gronden Borges niet in verband konden of wilden brengen met de Latijnsamerikaanse cultuur. De Argentijnse schrijver behoorde tot degenen die niet geloofden in het ideaal van democratie en socialisme, terwijl dat ideaal juist de reden van onze verbanning was geweest. Dat een schrijver afgewezen wordt op ideologische gronden is iets dat in alle culturen voorkomt, maar daarom niet minder rampzalig is.

Onlangs had ik het geluk een bijzonder boek te lezen dat me opnieuw deed denken aan die afwijzing van Borges en aan het verband tussen filosofie en literatuur in Latijns Amerika. Ik heb het over De literator als filosoof; de innerlijke biografie van Jorge Luis Borges van Robert Lemm. De eerste vraag die bij mij opkwam, namelijk: Borges, een filosoof?, deel ik naar ik aanneem met alle lezers die iets van deze Argentijnse schrijver afweten.

De gedachte dat de filosofie, beschouwd als een liefdevol zoeken naar de waarheid, haar oorspronkelijke terrein verlaten heeft ten gunste van de poëzie en andere vormen van literatuur, heeft mij altijd zeer aangetrokken, zeker als ik denk aan de Latijnsamerikaanse cultuur, die geen belangrijke filosofen kent maar wel goede poëten en romanciers die in hun werk een complete filosofische interpretatie geven van de werkelijkheid. Maar men kan aan het eind van de twintigste eeuw nog maar moeilijk van filosofen spreken. Een van de laatsten van dit geslacht in Europa was Sartre en er zullen zelfs velen zijn die in hem eerder een schrijver en dramaturg willen zien dan een filosoof. Vandaag de dag lijkt het niet juist om denkers als Jurgen Habermas en Julia Kristeva als filosofen te betitelen, ofschoon zij degenen zijn die zich, net als Descartes en Kant in hun tijd, op dit moment over de onderwerpen buigen die uit de westerse filosofische traditie voortkomen. Ik denk dat het probleem geworteld is in het feit dat de filosofie als discipline onherroepelijk versnipperd is geraakt. De liefde voor de waarheid blijft omdat zij

[p. 131]

gegraveerd is in de genen van de mens, maar de manieren om deze liefde tot uitdrukking te brengen zijn ontelbaar.

Hedentendage is filosofie zeer sterk verweven met linguïstiek, sociologie, antropologie, historiografie en ga zo maar door.

Mensen als Borges, Bahktin of Chomsky filosofen te noemen, hangt, naar mijn idee, dus af van ieders persoonlijke smaak. In feite is het ook een tautologie, immers elke zichzelf respecterende schrijver (Lemm verwoordt hetzelfde wanneer hij over ‘de heterodoxen’ schrijft in de epiloog van zijn boek) wordt hoe dan ook achtervolgd door het droombeeld van de waarheid, en is dus in één woord een filosoof.

Ik heb net al gezegd dat de gedachte dat de filosofie, in het geval van de Latijnsamerikaanse cultuur, te vinden is in het werk van dichters en schrijvers, mij zeer aanspreekt. Vanaf de onafhankelijkheid (minder dan twee eeuwen geleden) heeft het Latijnsamerikaanse gedachtengoed in een afhankelijke positie gestaan ten opzichte van het Europese gedachtengoed. In de loop der jaren hebben de Latijnsamerikaanse intellectuelen, als gehoorzame of nieuwsgierige eunuchen, ideeën naar hun land gebracht die geboren en gegroeid waren in samenlevingen die duidelijk van de hunne verschilden. Het gevolg hiervan was dat deze ideeën (romantische, liberale, positivistische, marxistische) niet zijn opgenomen in het cultureel erfgoed; het zijn modellen die opgevuld of geleegd worden al naar gelang wie er net aan de macht is; de dichters daarentegen hebben de gave ontwikkeld om ‘van binnenuit te spreken’, vanuit hun Latijnsamerikaanse achtergrond die in elk van hen tot uitdrukking komt. Hierdoor brengen zij boeken voort die vertellen over mensen die in specifieke situaties verkeren, en daarmee doel ik natuurlijk niet op de geografische situatie. Ik denk dan aan de diepe christelijke gevoelens van de in ballingschap levende Gabriela Mistral, aan de eruditie gekenmerkt door haar Caribische grondslag van José Lezama Lima, aan de innerlijke tweestrijd van José Maria Arguedas die zich verscheurd voelde tussen de Quechuaanse en de Peruaanse cultuur, ik denk natuurlijk ook aan Borges, aan zijn bibliotheek in Buenos Aires waar hij zijn oeuvre creëerde dat het midden houdt tussen het onbeweeglijke beeld dat Plato geconcipieerd had en het beeld van de eeuwige beweging van Heraclitus.

Ik zou het niet aandurven ook maar één van de genoemde literatoren filosoof te noemen, ook Octavio Paz of Ernesto Sábato niet. Toch biedt elk van hen ons een interpretatie aan van de werkelijkheid en de mens, een ethiek, een metafysica, een esthetica, die noodzakelijkerwijs gebaseerd is op de universele kennis van de filosofie en de literatuur, maar dan wel gezien vanuit een specifieke manier van zijn; die van de Latijnsamerikaan.

Borges en de politiek

Jorge Luis Borges bekommerde zich in zijn werk niet om de hedendaagse geschiedenis van zijn continent, maar als staatsburger nam hij er natuurlijk onvermijdelijk aan deel. In

[p. 132]

werkelijkheid was de houding van Borges tegenover de mensen die aan de macht waren Argentijnser en Latijnsamerikaanser dan men wel zou denken (in dit opzicht is het hoofdstuk ‘Borges en de ontkenning van de staat’ in Lemms boek verhelderend). Zijn houding wordt gekenmerkt door wantrouwen jegens de macht die wordt vertegenwoordigd door de ministeries, de politie, de gemeentebesturen, de president, et cetera. Dit wantrouwen vindt zijn oorsprong in het feit dat de staat, vanaf de ontdekking van Amerika en haar kolonisatie, een instrument is geweest voor de elite om de natuur en de mensen in haar eigen voordeel uit te buiten. Vanaf de geboorte van de Latijnsamerikaanse samenleving hebben noch de klassieke opvatting van een staat ten dienste van een volk, noch de democratische mechanismen die de staatsburgers in staat stellen deze diensten op te eisen, hierin een plaats gehad. En nog altijd moeten zij verworven worden door de nieuwe generaties van politici en regeerders op basis van een dagelijkse inspanning.

Welnu, de afwijzende en ontkennende houding jegens de staat (afgezien van het overigens gerechtvaardigde besluit helemaal afgezonderd van de wereld in een klooster te leven) is de slechtste waarvoor men kan kiezen; die veronderstelt immers dat men de heersende orde stilzwijgend goedkeurt en derhalve ook accepteert dat de onrechtvaardigheid en uitbuiting voortduren. Het is nog erger wanneer, zoals bij Borges het geval is, deze afwijzing en ontkenning geen absolute vorm aannemen. We weten dat Borges het communisme en het peronisme verafschuwde. Maar toen het moment was aangebroken, gaf hij te kennen dat hij de militaire regimes gunstig gezind was en hij accepteerde zelfs een officiële onderscheiding van de Chileense generaal Augusto Pinochet in 1977. Die houding van stilzwijgende goedkeuring ten aanzien van de neo-fascistische plannen van de militairen, die hem vele vijanden zou bezorgen en waardoor zijn werk verwijderd raakte van miljoenen lezers, moet in mijn ogen begrepen worden als het gebaar van een man die, buiten de werkelijkheid van de straat om, leefde in een universum dat gebouwd was op een klein aantal mythen, waarvan er één vertelt over de zuiverheid en de moed van de soldaat. Borges liet vaak zijn bewondering voor zijn militaristische voorouders blijken. Hij was gefascineerd door de Chileense generaal, de overwinnaar van de communistische invloeden in zijn land. Gefascineerd door die mythische figuur wiens misdaden hij vanwege hun krijgshaftige karakter rechtvaardigde. Een vreselijke Borgiaanse vergissing: hij liet na zijn ideeën over de logica van de oorlog te toetsen in de zuidelijke punt van Latijns Amerika alvorens het huldebetoon te aanvaarden. Dan zou hij namelijk hebben vastgesteld dat de

[p. 133]

mythe van de goede soldaat al lang en breed was doorbroken en dat er een misdaad werd begaan tegen de mensheid. De minachting die Borges had voor de politiek was dus niet geheel consequent; zijn bijdrage aan de cultuur echter is, ondanks de ideologische kritiek, onbetwistbaar; men denke aan het feit dat hij ons als eerste heeft bijgebracht ‘het universele’ te lezen en te schrijven in het Spaans. Zijn grootheid loochenen op grond van zijn politieke voorkeur zou logischerwijs betekenen dat ook Pablo Neruda ontkend zou moeten worden op basis van zijn communistische activiteiten en Ezra Pound niet meer gelezen zou mogen worden vanwege zijn zwak voor de Italiaanse duce.

Borges als filosoof

Filosofie in de Latijnsamerikaanse literatuur? Nee, als we de klassieke modellen in ons hoofd hebben. Ja, als we in de werken van de schrijvers en dichters (evenzo van sommige schilders en musici) het wezen herkennen van de Zuidamerikaan met zijn mooie en lelijke kanten, zijn zekerheden en zijn twijfels. Het lijkt erop dat Latijns Amerika altijd verschillend zal zijn van Europa en de Verenigde Staten, zelfs wanneer in de toekomst een behoorlijke economische ontwikkeling bereikt wordt; het is dit verschil dat verscholen ligt in het werk van zijn dichters en schrijvers. Iedereen kan het daarin lezen. Iedereen kan daaruit zijn kennis halen over de Latijnsamerikaanse filosofie.

In De literator als filosoof spreidt Robert Lemm een diepgaande kennis van het werk van Borges ten toon, maar deze Argentijnse schrijver is voor hem, denk ik, meer een aanleiding dan een onderwerp. Hij neemt het in zijn boek op voor één van de door het modernisme en postmodernisme meest verguisde onderwerpen van het Europese gedachtengoed, ik bedoel de metafysica en met name haar christelijk-idealistische versie. Robert Lemm maakt een keuze uit de lievelingsschrijvers van Borges, waaronder Spinoza, Swedenborg, Schopenhauer, Unamuno die hij bespreekt als vertegenwoordigers van een verwaarloosde stroming, verloren in de mare magnum van de moderne wereld, die wordt gedomineerd door het pragmatisme dat eigen is aan de technologie. Via het idealisme en de metafysica van Borges, biedt Lemm zijn eigen visie op de wereld aan. Het is zeker de moeite waard het thema van de aan- of afwezigheid van de metafysica in het modernisme en het postmodernisme in één of twee boeken te bespreken, maar het was misschien toepasselijker geweest het ‘mijn visie op Borges’ te noemen in plaats van de innerlijke biografie. Robert Lemm is te nadrukkelijk aanwezig om de titel zo nauw te betrekken op Borges. Deze verwarring is jammer, omdat Lemm goed op de hoogte is van de westerse filosofie en zeker in staat is om te zeggen wat hij wil, zonder zijn toevlucht te nemen tot een voorwendsel.

Vertaling uit het Spaans: Madeleine Verhoeven