Vooys. Jaargang 10

[p. 134]

Verloren Arcadië
Een interview met Joost Zwagerman
Bertram Mourits en Iris Pronk

Een nieuwe publikatie van Joost Zwagerman stond herhaaldelijk borg voor onrust en commotie. Na zijn debuutroman De houdgreep - verschenen in 1986 - pleitte hij met de Maximalen voor straatrumoer in de poëzie. Tevergeefs overigens: ‘Ik vind de Nederlandse dichtkunst nog steeds een ingeslapen bedoening. De Maximalen hebben daar niet veel aan kunnen doen.’ Zijn tweede roman, Gimmick!, werd bejubeld en verguisd: Zwagermans schets van de seksistische en corrupte kunstenaarswereld waarin hoofdpersoon Walter Raam zich beweegt, werd door sommigen als ‘verontrustend’ ervaren. Gimmick! werd in eerste instantie beoordeeld op de journalistieke merites: wat klopt er en wat klopt er niet. Ook de verschijning van Vals licht, Zwagermans laatste roman, werd enige tijd overschaduwd door een rellerige deining: ‘Maar dat soort belangstelling verwaait en verpulvert.’

Straatrumoer heeft inderdaad voor serieuze erkenning plaats gemaakt: de AKO-jury riep - met instemming van de critici - Vals licht uit tot een van de beste literaire werken van 1991. In een gesprek vertelde Joost Zwagerman over Gimmick! en Vals licht, over zijn schatplicht aan de low culture en de graal van de verloren onschuld: ‘Ik lijk wel een vorser van mijn eigen werk.’

In zijn Amsterdamse woning schenkt Zwagerman ‘typisch-jaren-negentig’ éénpersoonsfilterkoffie. Een doelmatige uitvinding van de commercie, vindt Zwagerman: ‘Zo word ik er tijdens het schrijven niet toe verleid om een hele pot koffie leeg te drinken.’

Gimmick! zit vol met vergelijkbare ‘typischjaren-tachtig’ verschijnselen: naast film, muziek en videoclips zetten ook veel merknamen de toon. Hoofdstukken varen onder titels als ‘Peter Stuyvesant’ en ‘La isla bonita’; personages worden getypeerd door hun kleding en consumpties - zij wassen zich met Lady's Own, dragen Keith Haring-sokken en staren urenlang naar Sky Channel.

‘Ik was even in de rouw toen Sky Channel verdween; ik dacht oef, mijn boek is alweer ouderwets. Al die namen van televisiekanalen, mode-merken en video-artiesten moet je echter lezen als artefacten: het zijn geen specifieke aanduidingen, maar soortnamen die aangeven in wat voor een universum Walter Raam zich bevindt. Ik heb de hoop dat ik het zo gedoseerd heb, dat het verhaal ook in de toekomst overeind blijft. Voor mij gaat het boek uiteindelijk over de onvermijdelijke neergang van Walter Raam met als indirecte oorzaak zijn ongelukkige liefde voor Sammie. Al het andere is franje en die franje hoef je - als lezer in toekomstige jaren - niet precies te kunnen thuisbrengen.’

‘Raam, Groen, en Eckardt representeren de wereld van kunstyuppies. De vorm van de roman moest de inhoud dekken; ik heb er echt voor gewerkt om me een toon eigen te maken die net zo snel, kortademig en hyperventilerend was als het leven van de hoofdpersonen. Gimmick! is een incident; Vals licht is een heel ander soort boek. De toon van Vals licht verbood het om weer zo'n spervuur van merknamen aan te leggen.’

Herman Gorter en Gerard Cox

Gimmick! mag dan een incident zijn, Zwagermans voorliefde voor ‘namen en slogans’ is dat zeker niet: ‘Ik wil in de romans die ik geschreven heb en nog ga schrijven de low culture een even belangrijke en liefdevolle plaats geven als de high culture. Daar heb ik tal van motieven voor. Ten eerste ben ik net zo goed

[p. 135]

door de low als door de high culture beïnvloed. Misschien door de eerste nog wel meer. Voor high culture kun je je ogen sluiten; het is heel goed mogelijk om een aantal dagen cultuurloos te leven. De low culture kun je niet uitbannen; het dagelijks leven is ervan doordesemd. Ik vind het een uitdaging om de low culture een dynamische, natuurlijke plaats te geven in mijn boeken.’

‘Gimmick! moest een document zijn van de jaren '80. Om een goed tijdsbeeld te schetsen moet je niet alleen de high culture noemen - die is van alle tijden - maar ben je juist ook schatplichtig aan de low culture.’

‘Ik ben ook zeer gefascineerd door het zogenaamde Blokker-effect: high culture wordt verlaagd, er is een soort verticale reis. De videoclip zit nu in de lift, terwijl Mondriaan massacultuur is geworden: er zijn schortjes met Mondriaan-motief, kaftpapier, in Japan zelfs automobielen. Met Keith Haring is het het snelste gegaan: die was op een gegeven moment high en low tegelijk. Hij exposeerde in musea, maar maakte ook graffiti op New Yorkse metro's en op de Berlijnse muur. Als ik van dat moeilijk te traceren traject iets kan weerspiegelen in mijn romans, dan laat ik dat natuurlijk niet na.’

‘Sommige videoclips zijn gewoon kunst: Peter Gabriels “Sledgehammer” bij voorbeeld, of de animatievideo's van Prince, “Sign of the times”. Enkele videoclips van Madonna zullen absoluut beklijven: “Like a Prayer”, maar ook “Cherish”, de clip van Herb Ritts. “Cherish” is bij wijze van spreken de video-variant van het glossy magazine uit de jaren '70, dat is natuurlijk één en al verwijzing. Daarnaast zijn er ook videoclips waarin verwezen wordt naar de recente kunstgeschiedenis; er zijn ontzettend veel dadaïstische en surrealistische principes in videoclips terug te vinden. Michael Jacksons “Leave me alone” zou je een dadaïstische collage kunnen noemen.’

‘Het leidt nog al eens tot verwarring dat ik in mijn werk zowel de hoge als de lage kunst omarm. Het meest hilarische wat mij overkwam, is de kritiek op De ziekte van jij. In een interview, een half jaar voor verschijning van de bundel, had ik verkondigd dat je in poëzie naar van alles kunt verwijzen: naar de liefdeslyriek van Gorter en naar de hedendaagse telefoonseks, naar Martine Bijl en naar Emily Dickinson. Toen De ziekte van jij uitkwam, verscheen er een kritiek in de Volkskrant waarin voorbeelden werden gegeven van mijn tranentrekkende poëzie en mijn uiterst belabberde Umfeld. Bij een citaat uit een van mijn gedichten vroeg de criticus zich retorisch af: “Is dit niet de stem van Gerard Cox?” En pats, dat was dus een zin die ik letterlijk had geciteerd van Herman Gorter. Je zet critici op een bepaald spoor als je zegt dat je zowel door de hoge als door de lage cultuur bent beïnvloed. Critici van een zekere generatie met een zeker waardepatroon heffen de vinger en zoeken alleen maar naar de lage cultuur.’

‘De ziekte van jij is óók een reeks dankbetuigen, een revérence aan voorgangers in de poezie: Hugo Claus, Gerard Reve, P.C. Hooft, Lucebert en Gorter. Dat is geen vrijblijvende spielerei, maar een statement dat liefdeslyriek alleen kan resoneren dóór andere liefdeslyriek. Een poëticaal standpunt, maar tegelijkertijd een liefdevolle en devote getuigenis van wie mij hebben beïnvloed.’

Bratpack

Na De ziekte van jij heeft Zwagerman zijn gedichten vooralsnog naar de bureaula verbannen: ‘Ik voel me toch meer prozaschrijver, en ik wil de poëzie er niet halfslachtig bij doen.’ Wel schrijft hij zo af en toe - onder andere in Vrij Nederland - kritieken en artikelen: ‘Ik heb de luxe dat ik soms een boek

[p. 136]

mag recenseren waar ik warm voor loop. Godzijdank hoef ik niet stelselmatig alle Nederlandse romans te lezen, zoals een full-prof criticus moet doen. Het is heel merkwaardig dat ik in het collectieve geheugen - als er zoiets bestaat - ben blijven hangen als iemand die attaqueert. Ik schrijf juist artikelen waarin ik mijn enthousiasme over een boek of auteur kwijt kan. Mijn stuk over de hedendaagse poezie, “Het juk van het grote niets”, is misschien een van de drie, vier polemische stukken die ik geschreven heb.’

Van ‘pleiten voor eigen werk’ dient een schrijver zich in recensies te onthouden; persoonlijke lansen mogen niet op de rug van een te bespreken boek gebroken worden. ‘Aan de andere kant kan je dat ook niet vermijden: waarom schrijf ik niet over Genesis en wel over Madonna, waarom schrijf ik niet over Norman Mailer en wel over Henry Miller, waarom schrijf ik niet een stuk over Philip Roth en wel over J.D. Salinger? De onderwerpskeuze verraadt al heel veel van je eigen voor- en afkeuren. Sommige kritiek is dan inderdaad een soort verkapte autobiografie.’

Zwagerman stelt op dit moment de bundel Collega's van God samen, waarin ondermeer zijn opstellen over Salinger, Madonna, Gerard Reve en Andy Warhol zullen worden opgenomen. Collega's van God zal waarschijnlijk begin volgend jaar verschijnen. ‘Ik ontdekte dat dit eigenlijk mijn meest autobiografische boek tot nu toe is: het is de autobiografie van mijn smaak, het is mijn vorming. Het feit dat ik Madonna en Prince een plaats geef tussen Schopenhauer, Salinger, Gerard Reve is bepalend voor de manier waarop ik literatuur bedrijf.’

Joost Zwagerman is, vooral na Gimmick! wel vergeleken met Amerikaanse Bratpack-auteurs als Brett Easton Ellis, Tama Janowitz en Jay McInerney. Voor deze auteurs kan Zwagerman ook wel waardering opbrengen, maar: ‘de echt bijzondere jonge schrijvers vallen daarbuiten.’

‘Ik vind David Leavitt erg goed en met Michael Cunningham heb ik ook veel op. Martin Amis is van een andere orde. Ik las Money pas nadat ik Gimmick! geschreven had, en toen ben ik wel even een paar blokjes omgegaan. Als ik Money gelezen had voordat ik aan Gimmick! was begonnen, dan was het er waarschijnlijk nooit gekomen, dan was ik erg ontmoedigd geraakt. Voor Martin Amis maak ik een diepe buiging.’

Verloren onschuld

Voordat Zwagerman met de schrijfarbeid begint, wordt een roman door hem eerst grotendeels ‘uitgedacht’:

‘Voor het oog van de buitenwereld doe ik niets: ik mijmer en ik soes. Dan ben ik dus een roman aan het uitdenken -hoofdstuksgewijs sla ik dat op.’

‘De passages in Vals licht die mij het dierbaarst zijn, zijn die van het kortstondig geluk: het moment waarop Lizzie eindelijk haar ontslotenheid verliest en de dagen van het kinderspel. Ambachtelijk gezegd: ik beschrijf liever een gelukkige liefde dan een tram die komt aanrijden. De passages over geluk, weldaad en natuurlijk de onvermijdelijke melancholie heb ik echt met harteklop en devotie geschreven.’

‘Ik moet geëmotioneerd zijn, een staat van agitatie hebben om goed te kunnen schrijven. Ik schrijf empatisch. Als Walter Raam met zijn hoofd op het marmer van het Stedelijk Museum klapt, dan voel ik mijn maag omgaan, dan heb ik zelf ook hoofdpijn. Ik doe mee, ik leef het leven van mijn personages. Toen ik bezig was met Vals licht waren Simon en Lizzie mijn companen; als een van hen verdriet had, huilde ik mee. Ik vond ook dat ik moest weten hoe het voelde om heroïne te hebben gebruikt. Bij wijze van experiment heb ik dat twee keer gedaan, op de manier van de gemiddelde junk, inhaleren met zo'n zilverpapiertje. Ik ben misschien nog niet bij machte om een roman te schrijven met een medische encyclopedie op mijn bureau - zoals A.F.Th. van der Heijden toen hij De slag om de Blauwbrug schreef. Niet dat ik vind dat je alles moet doen wat je personages doen, maar bij sommige personages moet je geheel en al meegaan. De last van de wereld die zij voelen is tijdens het schrijven jouw last. Dat zou pathetisch kunnen klinken, maar zo werkt het wel voor mij.’

Zwagerman heeft tot nu toe drie romans op zijn naam staan. Op zijn debuut kijkt hij terug als ‘een hele speelse roman’: ‘De houdgreep staat nu het verst van me af; ik heb het onlangs pas weer herlezen.’ Van De houdgreep zal binnenkort een herziene pocketuitgave verschijnen. Vals licht en Gimmick! werden door sommige critici over één kam geschoren: in

[p. 137]

beide romans worden immers ‘subculturen’ beschreven - in Gimmick! de wereld van de kunstyuppies en in Vals licht die van de prostitutées. Een nogal merkwaardige reactie, vindt Zwagerman:

‘Gimmick! en Vals licht spelen zich af in scenes die absoluut niets van elkaar weg hebben. Het zijn twee totaal verschillende boeken. De leefwereld die ik in Gimmick! portretteerde staat ver van mijn eigen gemoed en aard: ik ben veel lyrischer aangelegd dan de personen in de roman. Gimmick! is geen afrekening met de kunstwereld, zoals wel eens geopperd werd - laat dat voor eens en voor altijd duidelijk zijn. Ik had net zo goed de zonzijde van die hele kunstwereld kunnen beschrijven, maar ik heb - en dat ligt wel meer in mijn aard - gekozen voor de nachtzijde, de tragische kant. Ik ben ook helemaal niet de persoon om ergens mee af te rekenen. Gimmick! is natuurlijk wel een kritisch boek - het zet vraagtekens bij het seksisme, bij de corruptie in de kunstwereld - maar het is minder pamflettistisch dan werd aangenomen.’

‘Ik geloof dat ik veel meer mijn hart en ziel ten dienste heb gesteld van de hoerenwereld dan van de kunstwereld. Vals licht heeft iets van een solidariteitsverklaring aan de prostitutie.’

Toch is er een overeenkomst tussen de hoerenwereld en de kunstwereld - maar die heeft niets met yuppies of hoeren te maken: ‘Ik ben er van overtuigd dat troebele motieven - in elk segment van de maatschappij - altijd de boventoon voeren, dat onoprechtheid altijd zegeviert, dat het Arcadië verloren is, hoe je je best ook doet.’

Zwagermans personages streven terug naar het verloren Arcadië, zelfs al weten zij dat hun pogingen vergeefs zijn: ‘Mijn credo is terug te vinden in Vals licht: als je maar genoeg je onschuld ensceneert, dan houdt het ensceneren als vanzelf op. Herwinnen kun je je onschuld nooit, maar als je het met toewijding en devotie ensceneert - zoals Lizzie en Simon doen - dan heb je een glimp van de ooit verloren onschuld terug. Daar gaat het in mijn boeken om: de geliefde wordt gezien als de persoon die de verloren onschuld terug kan brengen, die toegang kan geven tot het verloren Arcadië.’

De poging om het Arcadië te herwinnen krijgt in Zwagermans werk op verschillende wijzen gestalte: van het ogenschijnlijk onschuldige kinderspel uit Vals licht tot Freudiaanse ‘complexen’, zoals in het verhaal ‘Een gelukkige poging’. Hierin creëert een kunstenaar een enorme baarmoeder waarin hij wil verdwijnen; ‘Bepaalde personages in mijn boeken zijn toch ook tamelijk oedipaal verminkt. In “Een gelukkige poging”, mijn meest groteske verhaal, is dat in het extreme gesteld: de hoofdpersoon gaat letterlijk terug naar de baarmoeder. In Gimmick! komt dat bij voorbeeld op een meer omfloerste manier terug.’

Aan het begin van de roman raakt Walter Raam in een New Yorkse peepshow verzeild. Door een luikje aanschouwt hij een op Whitney Houston lijkend negermeisje: ‘Ik zou willen dat ik klein was, veel kleiner dan het negermeisje, ik zou willen dat ik zo klein was dat ik door het luikje kon klimmen, dat ik net zo klein was als dat kutje van haar. Dan zou ik mezelf kunnen oprollen, mijn hele kleine knieën opgetrokken tegen mijn hele kleine borstkas, ik zou het negermeisje vragen of ze mij na haar werk in haar jaszak of in haar handtas zou willen meenemen naar haar appartement, naar haar slaapkamer. [...] Nooit meer wakker, altijd thuis.’ (pagina 16)

‘Dat hangt weer samen met het hele ideaal van zielsverhuizing: Walter Raam wil zo klein worden, omdat hij een onderdeel van haar wil zijn. In de queeste van Simon Prins zit dat ook een beetje: uiteindelijk wil hij in een soort continue halfslaap geraken die optreedt als hij zichzelf onbestaand waant, als hij zich een mutant waant van Lizzie Rosenfeld. Dat is zijn optiek van de liefdevolle begeerte: niet de ander willen hebben, maar de ander willen worden. Doodsdrift is mijn personages vreemd, ze hebben alleen “het verlangen om er niet te zijn”, zoals Jeroen Brouwers zegt - en die heeft het weer van Willem Brakman.’

‘In De houdgreep schrikken Adriënne en Ingmar van de sensatie dat ze voor een ogenblik de ander worden. Dat is iets anders dan de romantische ineenvloeing uit vroeger tijden, het heeft te maken met androgynie. Het hart van het meisje in mij gaat sneller kloppen als ik het jongetje kan ontwaren in het meisje van mijn dromen.’

Verliefdheid als ‘het verlangen om er niet te zijn’, als middel om in de ander te verdwijnen. Het ‘object’ van die verliefdheid komt hierdoor weinig tot zijn recht - Zwagermans personages

[p. 138]

hebben hun ‘begeerte lief en niet het begeerde’ (Vals licht, pagina 198).

‘Daar geloof ik ook sterk in: Simon cultiveert uiteindelijk zijn begeerte. Dat heeft iets feodaals, dictatoriaals: om jouw begeerte en verliefdheid te projecteren op de ander. De ander komt zo helemaal niet uit de verf; Lizzie wordt bedolven onder Simons obsessionele liefde.’

‘Connie Palmen zegt ergens in De wetten dat het een misvatting is dat je van jezelf moet houden om van een ander te houden. Dat ben ik helemaal met haar eens: je kunt een heel laag zelfbeeld hebben en toch hartstochtelijk verliefd zijn op een ander. Ik hou helemaal niet van mezelf en dat vind ik ook een van mijn weinige goede eigenschappen. Van mensen die van zichzelf houden krijg ik rillingen; je hebt veel meer aan mensen die verscheurd worden door bepaalde dingen.’

In Vals licht wordt Simon verscheurd door zijn problematische liefde voor Lizzie - en deze misère heeft hij aan zichzelf te wijten: ‘Verliefdheid rust op het roekeloze besluit verliefd te worden.’ (pagina 40)

‘Simon maakt zich willens en wetens een kwelling eigen; hij heeft het inzicht dat hij naar de afgrond gaat. Waarom gaat hij dan door? Destructie is het niet: Simon is helemaal geen destructief personage. Het heeft te maken met het feit dat inzichten helemaal niet altijd ergens toe leiden. Dat is een worst die ons wordt voorgehouden: als je maar inzicht in jezelf hebt, dan komt het allemaal wel goed - de hele geestelijke hulpverlening draait om dit onzinargument. Door inzichten raak je alleen maar meer bedreven in het omzeilen van de dingen die je zou moeten doen, in het maskeren van de zwakheden die zijn blootgelegd dóór die inzichten.’

‘Inzicht leidt uiteindelijk alleen maar tot nog meer twijfels, nog meer onzekerheden. Je jaagt in het leven toch altijd die dingen na die helemaal buiten de sfeer liggen van rationele overpeinzingen; wat dat betreft hang ik een wereldbeeld aan dat een soort kruising is van Schopenhauer en Freud. De mens wordt niet geregeerd door zijn verstand maar is volkomen slaaf van de wil die in hem gist. Diezelfde levenswil stort hem in de afgrond.’