De Vlaamsche Kunstbode. Jaargang 1

Heinrich Heine en zijne dichtwerken.
(Vervolg.)

Van 1836 tot aan den val van het Ministerie Guizot (1848) trok Heine uit de fransche Staatskas een jaargeld van 4000 franks, iets dat bij 't publiek aanleiding gaf tot de veronderstelling, dat hij, die zich anders altijd een zoo overtuigde voorstander der Europeesche vrijheid getoond had, thans voor geld zijne pen aan de Juli-dynastie

[p. 165]

zou verkocht hebben. In een dagbladartikel van 15 Mei, 1848, schreef Heine tegen deze verdenking protest aan, en trachtte zich daarover volgender wijze te verrechtvaardigen.

‘Mijne eer - schreef hij - is niet in handen van den eersten den besten dagbladschrijver: niet de eerste de beste gazet is haar tribunaal: alleen voor de rechtbank der litteratuur-geschiedenis kan ik geoordeeld worden... De ondersteuning, die ik van het Ministerie Guizot ontving, was geen betaalgeld, het was eene loutere ondersteuning; het was, om de zaak bij haren naam te noemen, de groote aalmoes, welke het fransche volk aan zoovele duizenden vreemdelingen schonk, welke zich, door hunnen iever voor de zaak der revolutie, in hun land meer of min roemvol gecompromitteerd hadden, en in den vreemde de gastvrijheid zochten.’

In hoeverre die wederlegging gegrond was zullen we hier niet onderzoeken.

Heine's oponthoud in Frankrijk, waar hij een vrij aanzienlijk deel ook aan de fransche letterkunde nam, heeft op zijne kunst, eenen merkelijken invloed uitgeoefend. Er is misschien geen enkel germaansch dichter, die zich meer de fransche denkbeelden, den geest der fransche dichtschool heeft eigen gemaakt dan Heinrich Heine. Inderdaad we vinden in hem dat spottend, hekelig, soms wreedaardig humoristisch dichtervuur dat zich in Rabelais, Molière, Montaigne, Régnier, maar vooral in Voltaire heeft doen opmerken. Wel is waar zijn die denkbeelden in de verzen van den duitschen dichter op gansch andere wijze, origineel uitgedrukt; doch de oude fransche geest straalt er immer in door.

Men heeft ook Heinrich Heine wel eens met Lord Byron vergeleken, als zouden die twee dichters met elkander veel overeenkomst hebben. Die vergelijking schijnt ons echter in het geheel niet gelukkig. Wel heeft zich Heinrich Heine in Duitschland, even als Byron in Engeland als een novateur inde letterkunde opgedaan, door zijne eigenaardigheid in vorm en gedachte, door zijne rijke fantastische verbeelding, de ingrijpende kracht die hij aan de meeste zijner poëtische scheppingen wist te geven; doch bij Heine vinden wij die bestendige vertwijfeling, dien satanischen levenshaat, die dweepende, vooringenomenheid

[p. 166]

met het fatalismus niet, die als het ware het kenmerk van Lord Byrons poëzie uitmaken.

Heine's levenspad moet stellig meer met doornen dan met rozen bestrooid geweest zijn. Reeds uit sommige zijner eerste gedichten spreekt een diepgevoelde weemoed, nog niet tot wereldverachting gestegen, maar toch al de tolk van geleden verdriet en bittere teleurstelling. 't Is of de echo van de smart in zijne zangen weerklonk, daar waar hij tot zijne geliefde zegt:

‘Hörs du mich nicht leise klagen?

Hörs du nicht die Klagetöne,

Selbst in Ton der eignen Kehle?

In der Nacht seufz' ich und stöhne

Aus der Tiefe meiner Seele!...’

Ofwel daar waar hij in zijn hartroerend lied ‘Erinnerung’ - droevige herinnering aan een arm meisje dat hij te Frankfort had verleid - vol naberouw en wroeging zucht:

‘Was wils du, traurig liebes Traumgebilde?

Ich sehe dich, ich fühle deinen Hauch!
Du schaust mich an mit Wehmuthvoller Milde;
Ich kenne dich, und ach! du kenst mich auch!

‘Fort ist der alte Wahn, jedoch das Bildniss

Des armen Kinds umschwebt mich wo ich bin.
Wo irrst du jetzt, in welcher kalten Wildniss?
Dem Elend und dem Gram gab ik dich hin!’

Over geenen der beoefenaars van de duitsche letterkunde is de beoordeeling, althans voor wat gedachte betreft, zóó tegenstrijdig geweest als over Heine; hij is beurtelings onder dit opzicht een voorwerp van vereering of van verachting geweest. En geen wonder: in Heine's boezem ook woonde de zonderlingste tegenstrijdigheid: - eene schier goddelijke begeestering voor alles wat schoon en verheven is van de eene, en ongepaste klucht of scherts van de andere zijde. Somtijds zochten die twee gevoelens zich zelfs met elkander te vereenigen, en men kan denken van wat aard de produkten van eene dergelijke vereeniging zijn moesten. Somtijds, op het einde van een stuk, waarover hij als met opzet al den toover der poëzie had verspreid,

[p. 167]

schreef hij tot slot iets als de volgende zinsnede: ‘Ja, ik hield vroeger veel van kleine appeltaartjes; maar nu, nu dweep ik met vrijheid, liefde en... kreeftensoep.’

Wanneer de scherts hem verliet, was Heine's geliefkoosde wereld weêr de wereld der eeuwige liefde geworden. Dan zong hij:

‘Das Meer hat seine Perlen,

Der Himmel hat seine Sterne,

Aber mein Herz, mein Herz,

Mein Herz hat seine Liebe.’

En wen hij aldus zijn minnend hart geheel der liefde overgeeft, dan maakt hij liederen van eene bewonderenswaardige schoonheid:

‘Die Rose, die Lilie, die Taube, die Sonne,
Die liebte ich einst alle in Liebeswonne.
Ich lieb' sie nicht mehr, ich liebe alleine
Die Kleine, die Feine, die Reine, die eine;
Sie selber, aller Liebe Bronne,
Ist Rose und Lilie und Taube und Sonne.’

Du bist wie eine Blume

So hold und schön und rein.

Ich schau dich an und Wehmuth

Schleicht mir ins Herz hinein.

Mir ist, alsob ich die Hände

Aufs Haupt dir legen sollt,

Betend, dasz Gott dich erhalte

So rein und schön und hold.

Dan op eens wordt zijne liefde als eene duivelsche; dan begint hij met zijne eigene liefde en die van anderen den spot te drijven. Maar weder schijnt zijn hart door liefdegevoel verteederd, voor zachte gewaarwordingen vatbaar, en weder stemt hij zijne dichtlier tot eenen zoet streelenden minnezang, als hij tot zeker engelsch meisje, die hij lang is trouw gebleven, zegt:

‘Du bist so hold, du bist zoo schön,

So trostlich ist dein kosen,

Die Worte klingen wie Musik,

Und duften wie die Rosen.’

Maar alsof een booze geest hem vervolgde, die hem de liefde als eene laakbare zwakheid deed aanzien, werpt hij dan weer niet zelden

[p. 168]

een kouden spottenden toon, een schrillen wanklank tusschen die treffende tonen van liefde en van trouw.

De strekking van zijne werken ziet er overigens op sommige plaatsen hoogst bedenkelijk uit; ja men mag zeggen dat de moraal door hem soms teenemaal wordt over het hoofd gezien. Veel is er in Heine's schriften te vinden dat niet alleen strijdig is met de vereischten van den goeden smaak, maar dat hem als mensch, als dichter en als wijsgeer weinig tot eer verstrekt, ja dat, ondanks zijn gevestigden letterroem, zelfs zijne grootste vereerders hem bezwaarlijk vergeven kunnen. Stoszseufser is een van die gedichten, waar Heine zich het meest van de voorschriften eener degelijke zedestrekking verwijdert. Dat is geene loutere scherts meer, maar eene lage en vermetele beschimping van alles wat heilig en eerbiedwaardig is. De vorm zelfs is hier even ergerlijk als de inhoud. In zijn Testament en in eenige zijner Sonnetten geeft hij mede zijner spotzucht den vollen teugel. In tegenoverstelling met Alfred De Musset, die bij al zijne heiligschenningen tot immer zijn talent als dichter waardig bleef, maakt zich Heine hierin zóó ondichterlijk, zóó plat en gemeen, dat zijne verzen hier veel eer aan straatliederen dan aan poëzie denken doen. Men kan schier niet gelooven dat zoo iets geschreven is door den zelfden dichter die in stukken als ‘Brimini’ en ‘Wo...?’ zoo edel, zoo treffend tot het hart en tot den geest spreekt.

Zijn werk Gedachten en invallen is bepaaldelijk gericht tegen het Christendom. Ook zijn zijne beschouwingen niet zelden strijdig met waarheid en billijkheid, daar waar hij de feilen en zwakheden der priesters op den Godsdienst, op de Kerk, op Christus zelven werpt. Hij schijnt er zich ook bijzonder op toe te leggen om het geloof aan een toekomstig leven te bestrijden, en aldus de hoop op onsterfelijkheid, die echter een zoo weldoenden troost in lijden en moedeloosheid bevat, in het menschelijk hart te verdooven.

Wij houden er aan, bij deze kritiek over Heine, den lezer te waarschuwen tegen de strekking van bovengemelde werken. - Jammer dat een dichter als hij, die zulke heerlijke werken heeft geschreven niet overal zijn talent ten goede hoeft gebruikt!

(Wordt voortgezet.)

A.J. Cosyn.