Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

[p. 391]

Maijcken Jacquets' verzameling medische recepten (16de E.)
W.L. Braekman, prof. em. KUB

Het is zonder meer duidelijk dat we nooit of nimmer van het bestaan van Maijcken Jacquets zouden hebben gehoord, had ze niet op de eerste bladzijde van een zestiende-eeuws handschrift haar naam en een datum genoteerd: ‘Maijcken Jacquets 27 Junij 1582’, gevolgd door haar kenspreuk: ‘Sans varier’. Alleen de plaats waar dit handschrift ontstond, ontbreekt. Op basis van de taalkenmerken kan men het echter wel in Brabant lokaliseren. Over de persoon van Maijcken Jacquets is verder niets bekend.

Het handschrift dat voor het grootste deel door Maijcken werd geschreven - de hand van de zo-even vermelde aantekening is dezelfde als die van de meeste teksten uit het manuscript - bevindt zich in het oud fonds van het Archief van de Stad Brussel. Het vormt samen met o.a. vier andere medische handschriften de inhoud van de Liasse 829¹. Wat de ouderdom betreft is Jacquets' handschrift, op één vijftiende-eeuws manuscript na², het oudste in deze bundel. Men kan het dus als hs. 829 (2) van de andere onderscheiden.

Dit manuscript is tot op heden onbekend gebleven³, zodat het aangewezen lijkt op de inhoud ervan hier wat nader in te gaan, alvorens onze aandacht op een deel ervan, nl. een verzameling medische recepten, toe te spitsen.

Het papieren handschrift in kwarto-formaat telt 180 genummerde bladzijden en is gebonden in zijn oorspronkelijke, volperkamenten band.

Aan de genummerde gaan twaalf ongenummerde bladzijden vooraf. Pagina 1 bevat de reeds hierboven vermelde aantekening van 27 juni 1582, gevolgd door drie ‘taefels’: van alle recepten, van ‘somige [sic] maniere van

1 Ch. Pergamini (s.d.), p. 311. De inhoud wordt er erg vaag aangegeven: ‘Papiers concernant la médicine, les remèdes populaires, les recettes culinaires’.

2 Zie mijn bijdrage in Volkskunde (2002), 225-238. Dit hs. kan dus 829 (1) genoemd worden.

3 Het komt dus niet voor bij R. Jansen-Sieben (1989). Vgl. ook noot 8 hierna.

[p. 392]

coke[n]’ en die ‘vanden namen vanden cruijden die in desen boeck gescreven zijn’.

Daarop volgen de genummerde bladzijden. Deze bevatten een aantal duidelijk afgescheiden delen:

1.	Medische recepten (p. 1-42)^4, een collectie van 123 recepten met heel weinig of geen structuur. Deze recepten, die we hierna laten volgen, zijn geschreven in Maijcken Jacquets' hand.
2.	Medische Franse en Ned. recepten (p. 43-46) in dezelfde hand als hierboven.
3.	Medische recepten in een andere hand (p. 46-49). Hier treffen we o.m. (p. 47-49) de volgende tekst aan: ‘Beschrijvinge ende deucht der angelicker pillulen Joannis Hartman Bayers, die men vindt te coope te Francfort inde Apoteke genaemt Inden gulden Cop’^5. Pagina 50 is blanco en p. 51-54 zijn uitgescheurd.
4.	Kruidenboek (p. 55-114). Alfabetisch geordend en in dezelfde hand als 1: ‘Die Crachten ende Deuchden van sommighe cruyden die meest bekent syn, Getrocken uuijten harbarissen van Dodoneo^6 ende Ruchio^7’. Inc. Angelica is tweederhande deen is tam waeraff die wortel eenen goeden edelen roeck heeft...
5.	Collectie culinaire recepten in het Frans (p. 115-131): ‘Divers Secrets pour la cuisine, accomoder viandes, faire confitures et plusiers aultres galanteries’. In dezelfde hand als 1, 2 en 4. Pagina's 132-142 zijn blanco, een paar zijn uitgescheurd.
6.	Nederlands kookboek (p. 143-161). Eveneens in Maijcken Jacquets' hand. Het kookboek werd wellicht geleidelijk opgebouwd en is in een nietafgewerkte staat, a.h.w. in volle opbouw, tot ons gekomen^8.
7.	Enkele medische en culinaire recepten in diverse andere en duidelijk latere handen (p. 162-168 - een paar bladen ontbreken).

4 Pag. 29 komt tweemaal voor.

5 Dit is wellicht een kopie van een gedrukt reclameblaadje voor de toen heel bekende pilulae anglicae van dokter en scheikundige J.H. Beyers (1563-1625) uit Frankfort.

6 Rembert Dodoens wiens Cruijdt-Boeck voor het eerst in 1552 werd gedrukt.

7 Wie met Ruchio bedoeld is blijft onzeker. Misschien is het woord corrupt voor Leonhart Fuchs, wiens werk Den nieuwen herbarius in 1543 verscheen.

8 W.L. Braekman (in voorbereiding).

[p. 393]

	Blanco zijn p. 169-178
8.	Een paar aantekeningen en één remedie in andere, latere handen (p. 179-180).

1. De medische recepten

Het aantal losse medische recepten uit de Middeleeuwen en de zestiende eeuw dat tot ons is gekomen, is bijzonder indrukwekkend, zeker in vergelijking met wat uit sommige andere deelgebieden van de artes is bewaard. Het bewijst niet alleen dat ook de middeleeuwse mens heel intens bezig was met het bewaren, eventueel herwinnen van de lichamelijke gezondheid. Het toont tevens hoe men blijkbaar in latere tijden nog enig heil verwachtte van het medisch kunnen van vorige generaties, en dus handschriften met medische inhoud meer dan andere overlevingskansen kregen.

De studie van de losse Mnl. geneeskundige recepten⁹ begon reeds op het einde van de negentiende eeuw¹⁰, maar pas een halve eeuw later kwam de ontsluiting voorgoed op gang¹¹. De jongste kwarteeuw zijn nog meer Middelnederlandse collecties recepten uitgegeven in talrijke bijdragen verspreid in tijdschriften, feestbundels en dgl.¹².

Het ogenblik dat we in moderne uitgaven zullen kunnen beschikken over een quasi volledig corpus van de bewaarde Mnl. receptliteratuur is echter nog niet nabij. Niet alleen wachten nog vele verzamelingen waarvan het bestaan bekend is¹³ op een uitgave die ze gemakkelijk toegankelijk maakt. Er komen ook nog steeds nieuwe handschriften aan het licht die medische recepten bevatten, zoals dat ook het geval is met het manuscript dat hier onze aandacht krijgt.

9 De overgrote meerderheid wordt gevormd door recepten voor menselijke kwalen. Recepten voor dieren, vooral paarden, in mindere mate voor jachtvogels, en slechts uitzonderlijk voor andere dieren, zijn in vergelijking daarmee weinig talrijk.

10 W. De Vreese (1894), 1^o Afl. Recepten.

11 W.L. Braekman (1970) met daarin bibliografische referenties naar de literatuur vóór 1970; dezelfde (1975) met bibliografie.

12 Voor een up-to-date bibliografie, zie W.L. Braekman (1999), 219-261; nog te vervolledigen met: dezelfde (1998), 1-23.

13 Zie R. Jansen-Sieben (1989), passim.

[p. 394]

2. Inhoudsoverzicht

1.	Om te maken petonieplaestere van Mr. Joos
2.	Om soet te doen sweeren oft vergaen
3.	Om versche wonden te weijcken van boeckele
4.	Jeghen tsteecken van een elsen ofte naelde ofte naghel of pinsoen
5.	Om wonden die hittich zijn te vercoelen...
6.	Tegen die roose
7.	Ander
8.	[Wonden die hittich sijn]
9.	[Tegen die roose]
10.	[Wonden die hittich sijn]
11.	Jeghens gequetste verseenen dat innewaerts broit...
12.	Die gestolt bloet in hebben
13.	Om alle sweeren ende weeden te doen snel uuijtgaen oft verdwenen
14.	Jegen de coertsen
15.	Noch jeghens die cortsen
16.	Een ander om de cortsen aff te binden
17.	Noch jegens die cortssen
18.	Een ander jeghens die cortsen
19.	Noch een ander
20.	Jeghens de peijne int hooft vanden cortsen te vercoelen
21.	Om te gorgelen jegens quade keelen
22.	Een ander jeghens de keele
23.	Oft iemant een been gebroken hadde...
24.	Jegens den hooftzweer ofte tantzweer
25.	Een ander
26.	Jeghens de zwijmelinge int hooft
27.	Een ander tegen die zwijmelinge int hooft oft popelsie
28.	Teghen die vercoutheijt in thooft

[p. 395]

29.	Jeghens die dommelinge int hooft
30.	Voer die gene die qualijck hooren
31.	Jegens vercoude borsten ende winden voer therte, eerst om fluijmen te lossen
32.	Een ander tegen vercoude borsten
33.	Een ander
34.	Om een goede mage te maken
35.	Om wint van therte te lossen
36.	Teghen de suede inden menschen mage
37.	Jeghens tverwassen voer therte
38.	Om die mage appetijt te doen hebben
39.	Jeghen coude geswel oft winden voer therte
40.	Teghen die roose
41.	Een ander
42.	Jegens beten van dulle honden [voer] menschen oft beesten
43.	Jegens beten van ander honden
44.	Jegens een vervrongen voet, veroudt 10 oft 12 weken
45.	Een ander tegens den vervrongen voet
46.	Een ander, noch tegen den vervrongen voet
47.	Voer die gene die hun water lossen met hitten...
48.	Een ander om water te lossen
49.	Een ander die haer water nijet gehouden cunnen als jonge kinderen
50.	Om water te houden
51.	Een ander om lossen
52.	Jegens verberntheijt van buscruijt
53.	Teghen ander verberntheijt
54.	Een ander tegen die verberntheijt
55.	Jegens bloijen uuijten neuse
56.	Een ander

[p. 396]

57.	Water tegen quaede oeghen
58.	Idem
59.	Idem
60.	Om vrouwenborsten te doen verdroogen ende oijck als zij sweren willen
61.	Noch om de borsten te hueden datse nijet uuijtbreken en sullen...
62.	Een ander
63.	Jegens den loop ende root meresoen
64.	Een ander remedie
65.	Een ander
66.	Jegens de maeghden die haer stonden achterblijven
67.	Een ander
68.	Teghen tvleerchijn
69.	Een ander
70.	Voer den steen ende graveel ende colica
71.	Noch een ander jegens colica
72.	Es oijck goet
73.	Een ander jegens graveel en colica
74.	Idem
75.	Idem
76.	Noch een ander jegens tgraveel
77.	Een ander om den steen te breken...
78.	Jegens de gheele
79.	Een ander
80.	Een ander
81.	Jegens die weeckluijsen
82.	Jegens Sinte-Corijnszeeren ofte weede
83.	Om crauwsalve te maken
84.	Een ander
85.	Jegens slagen met stocken oft buijlen gevallen

[p. 397]

86.	Een ander
87.	Jegens peerden die gebroken zijn
88.	Jegens plueris
89.	Nous jegens troet meresoen
90.	Jegens jonge kinderen die gaten in hun voerhooft vallen...
91.	Om pillen te maken
92.	Als een vrouwe van haer selven gaet oft jonge maeght
93.	Jegens jonge kinderen die gescheurt zijn
94.	Jegens eenen vettten persoon die zijn vet gesmolten is
95.	Om u voeten swinters warm te maken
96.	Daer ijemant haestelinge oft anders gestorven is
97.	Jegens winden in doore
98.	Jegens geswel in de knien dat van selffs compt
99.	Jegens het bloijen uuijten neuse
100.	Voor oogen daer peerlen op zijn
101.	Om een salve te maken voer oude quaede beenen...
102.	Om quaede boesems te helpen
103.	Recepte voer een zwerende borst
104.	Recepte om de schuermont te wasschen
105.	Noch een ander om te drincken alsmen hem crijcht
106.	Een sonderlinck water tegen die cortsen pestilentiae...
107.	Een salffken tegen den genen die doerleggen...
108.	Poijerken om de tanden schoon te maken
109.	Om die handen schoon te wasschen
110.	Om oechwater te maken
111.	Voer den hoest
112.	Om schellen van doogen te doen
113.	Tegen die verbertheijt oft verschoutheijt
114.	Voer het selve

[p. 398]

115.	Voer het selve
116.	Tegen besloeten winden die vrouwen int craem... toecommen
117.	Recepte voer een quaede keel, sonderlinge geprobeert
118.	Een gorgelwater voer een quaede kele
119.	Recepte voer een quaede keel die... toeswelt
120.	Recepte tegen cortheijt op de borst ende confortatie der boesem
121.	Een Engels poiset is seer goet voer vercoutheijt
122.	Recepte voer een vrouw die gelegen is van kinde ende die moeder nijet volgen en wilt
123.	Een ander remedie voer een vrouw die inden aerbeijt sidt

3. Tekst

Nota: De nummering van de recepten, de leestekens, de indeling in alinea's en de toevoegingen tussen vierkante haakjes zijn van mij. Afkortingen werden stilzwijgend opgelost.

1. Om te maken petonieplaestere van Mr. Joos¹⁴

Neempt tsap van betonie, tsap van joncvrouwmerck, tsap van weechbree oft vijffribben, van elcken een halff commeken, ende daertoe was, van elcks 2 oncen, tsamen ghecockt¹⁵ in een schoon eerden panne tot dat de sappen versoden zijn, ende dan daerin 6 oncen schoon termentijn, maer als ghij den termentijn daerin doet, soe doeget terstont vanden viere, want het soude terstont int vier loopen, ende omroeret zeer wel met eenen stock opdat tsamen wel doer menghe, ende dan gietet in een teele met schoon watere, ende dan nemet uuijt met u handen alst coel genoech is, ende rechtet¹⁶ met uwen handen gelijck eenen schoenmaker doet zijnen herst¹⁷, ende dan maeckter aff cleijn ballekens eenen vinger lanck ende twee duijmen dick, ende legget wech: het blijft goet zes of zeven jaeren, hoe langere hoe betere.

14 Verdere gegevens over deze geneesheer (?) ontbreken geheel.

15 hecockt: gekookt.

16 rechtet: bewerk, boetseer.

17 herst: bijvorm van hars.

[p. 399]

(p. 2) Dese voirseide plaesteren gaen te boven alle ander plaesteren, ende is een speciale plastere voer wonden int hooft.

2. Om soet¹⁸ te doen sweeren oft vergaen

Nempt een verschen doijer van een eij sonder wit, ende mechdenhonich, ende fijn terwenbloem oft stoff, ende tzamen wel ondereen gemenght gelijck een zalffken, ende daer op geleijt.

Doet oijck ruggenbroot met botere ghecnout¹⁹.

Oijck neempt wittebroot, soet melck ende kervele gheschorven²⁰ tzamen gesoden, ende alzoe heet op de weede²¹ ghebonden als ghij condt lijden.

Nempt schoon water met wittebroot dick gesoden, ende legget op een apostome²² die ghij uuijt hebben wilt, maer onder daer ghij tgat hebben wilt, leght een cleijn stucxken grau pampier alsoe groot als ghij tgat hebben wilt.

18 soet: bet. onzeker; wellicht op een zoete, d.i. zachte wijze, pijnloos.

19 ghecnout: gekauwd (vgl. recept 43).

20 gheschorven: gekorven, gehakt.

21 weede: de pijnlijke plaats.

22 apostome: gezwel.

3. Om versche wonden te weijcken²³ van boeckele

Nempt tsap van bockel, ende hoonich van roosen (p. 3) ende stoff van terwenbloeme, tsamen daeraff een salffken gemaeckt, ende de wiecke daerin gesteken tweemael sdaeghs.

23 weijcken: week maken (?).

4. Jeghen tsteecken van een elsen ofte naelde ofte naghel of pinsoen²⁴

Neempt mastich datmen noempt olibenum, es witten wieroock, te heischen²⁵ vande groote stucken ende egeen²⁶ graus²⁷, ende dat ghepulveert ende geleijt up den steecten, ende daerop eenen nachten²⁸ doeck, ende daerop een heete tanghe opdat dat pulver smelte, ende trecke in de wonde een oft tweemalen, ende hieraff wordt olie gemaeckt ende daermede twee oft drie dagen gestreecken, lauw wesende.

24 pinsoen: steekpriem.

25 heischen: eisen, hier kopen.

26 egeen: geen.

27 graus: gruis.

28 nachten: natte.

[p. 400]

5. Om wonden die hittich zijn te vercoelen jae al waert een mans mannelicheijt, als van ripsensaet oft ander

Neempt wilt vlas ende stoot dat, ende bloetwarm ghemaeckt, ende daerop geleijt: sal vergaen.

Neempt oijck lijnsaetsmout ende strijckt daermede die hittige²⁹ plaetse, ende neempt oijck eenen lijnen doeck, dairin smoudt gesteken ende daerop geleijt.

Neempt de kaecksbeenderen van een snoeck, hou³⁰ ouwere snoeck hoe betere, ende laetten wat droogen, ende dan neempt een (p. 4) heeten tanghe ende houten tusschen de heete zoe langhe dat hij morrelt³¹ als ghijen tusschen u vingeren vrijft, oft lechtet op eenen heeten heert tot dat hij morwe, ende dat poeder suldij op de mannelicheijt stroijen tweewarff sdaeghs. Probatum est. Insgelijcx op de kinderen mannelicheijt.

Neempt oijck cruuscruut gestooten ende bloetlauw ghemaeckt, ende alzoe op vrouwenborsten geleijt die heel roet zijn ende willen uuijtbreken, ende de bors[t]e wel op geschorst³² tweemalen sdaeghs; hebbe ick selve over mijn huijsvrouwe gedaen.

29 hittige: hs. ottige.

30 hou: hoe.

31 morrelt: vermorzelt, verpulvert.

32 op geschorst: opgetrokken (vgl. recept 61). De laatste woorden van dit recept zijn ongewijzigd uit een ‘mannelijke bron’ overgenomen.

6. Tegen die roose

Nempt clissenbladeren ende leeght die op de gene die de roose heeft: sal terstont gecoelt wesen. Probatum est.

7. Ander

Insgelijcx doet oijck menufarbladen die opt water liggen, ende dragen witte ende geluwe bloemen, maer die witte zijn die beste. Probatum est.

8. (p. 5) [Wonden die hittich sijn]

Neempt oijck verschen coestront op hittycke wonden die zweeren willen: sal versoeten ende vercoelen.

Oijck coestront in eenen schoonen pot gestopt, ende in deerde gestelt een jaer is zeer goet voer alle wonden te genesen daerop geleijt.

[p. 401]

9. [Tegen die roose]

Neempt oijck een uupperken³³ gedistilleert weebreedewatere, ende drinckt dat als u ierst aencompt de roose, het sal vergaen.

33 uupperken: inhoudsmaat, halve pint.

10. [Wonden die hittich sijn]

Olie van roose vercoelt seere, olie van nachtschade ende dwater vercoelt seere, ende is seer oirboirlijck³⁴ gebruijckt.

34 oirboirlijck: geschikt.

11. Jeghens gequetste verseenen³⁵ dat innewaerts broit³⁶, om uuijtwaert te doen broijen

Nempt een note muscate ende houdt die in uwen mont, ende aesempt over die wonde: sal uuijtwaert broijen salvo³⁷ dat ghij geenen [...] noch loock noch cruut gheten en hebt.

35 verseenen: hielen.

36 broit: broedt, groeit.

37 salvo: Lat., op voorwaarde dat.

12. Die gestolt bloet in hebben

Neempt tsaet van naerdis ende plet dat, niet gepulveriseert, ende drinckt dat met lauw (p. 6) bier met meijboter oft wijn smorgens ende tsavens.

13. Om alle sweeren ende weeden te doen snel uuijtgaen oft verdwenen

Als ghij eenen vinger hebt die zweert die steeckt dicwils in heet water, ende in uwen mont, ende bijten met uwen tanden sulcx dat hij nijet en rust hondert malen op eenen dach, ende en helpet nijet, soe neempt violettencruijt, maluwencruijt dat de kesken³⁸ dragen, ende wat witte lelienwortelen, condt ghijse crijgen, ende siet dat tzamen in loopenden oft regenwater, moerewet³⁹, ende dan duwet uuijt tusschen twee taillooren, ende dan scherftet met wat verckensmeers oft versche boter omgesouten, ende wat terwenzeemelen tot dat een salfken is, ende legget daerop. Al waer uwen arm soe root dat ghij nijet geslapen en condt ghij sulter baedt in vinden.

38 kesken: kaarsjes, kaarsvormige bloemen.

39 moerewet: maak het murw, zacht (door het fijn te hakken).

[p. 402]

14. Jegen de coertsen

Neempt tsomers daeghs vijff of sesse blaikens levisticum, ende stootse ende doetse doer een stremijn⁴⁰ met wat biers inneghenomen bloetlauw een huere eer die cortssen u aencompt, ende deckt u wel warm op u bedde, ende blijft (p. 7) liggen totdat den tijt vander cortssen over is.

Ende tswinters neempt vanden worttele een lidt van uwen vinger lenchten, vanden middelwaerste wortel opdat ghijs nijet te sterck en maecket, ende doet als voirseit, ende en helpet u met dierste reijse nijet, zoo doeget noch eens, ende maecket wat stercker. Ick hebber zeven menschen mede geholpen.

Ende oijck alzoe genomen die de peste hebben ende tvier ter herten waert wille: geeft hem tselve maer maket noch eens soe sterck, want ick tselve gedaen hebbe; gheen beter dinck.

40 stremijn: stramien, zeef.

15. Noch jeghens die cortsen

Neempt een uupperken Rinsche wijn met een halve stuver Venetsche driaecle, ende drinckt dat tsamen in ende houdt u stille op u bedde.

16. Een ander om de cortsen aff te binden

Neempt cruijt dat heet biersa pastoris ghenaempt teskenscruijt gestooten met azijn ende alzoe op den pulst⁴¹ gebonden, ten twee oft drije dagen versch cruijt totdat ghijse quijt zijt.

41 pulst: pols.

17. Noch jegens die cortssen

Neempt alle morghen .ix. daghen lanck achtereen volgende eenen vetten⁴² boteram ende overleght (p. 8) dien met tsopken van alsmecruijt ende eedt dien in al hebt ghij die cortsse op den hals, maer beter eer, zij sal u verlaten den .ix. oft .x. dach.

42 vetten: met vet (smout) besmeerd.

18. Een ander jeghens die cortsen

Neempt een handtvol heete netelen, ende wrijft die in stucken tusschen u handen op datse wel sapachtich zijn, ende een handtvol spinnecops, ende een handtvol saudts, tsamen gemenght ende op beijde de pulsen gebonden, vierentwintich uren lanck, ende dat eer die cortsse compt, ende dat alzoe vijff

[p. 403]

dagen lanck achtereen, ende telcker reijse versch, want naer die .xxiiij. hueren ist heel drooghe.

19. Noch een ander

Neempt een handtvol souts, vijff oft ses tacken peterselie metten wortelen, vijff oft sesse tacken eelsavie, vijff oft sesse tacken bruijnheijlige, een bolle loocs, een handtvol ruets, tsamen gestooten met wijn gelijck salve, ende dan op beide de pulsen gheleet ende gebonden, rechts als⁴³ die cortsse comt, ende alzoo twee oft drijemalen gedaen.

43 rechts als: op hetzelfde ogenblik dat.

20. Jeghens de peijne int hooft vanden cortsen te vercoelen

Neempt witte nenuferbloemen, [die] wassen opt water, ende leeght die in olie van line oft (p. 9) boomolie, ende sout die, ende dan streijct metter olie int slaep van uwen hoeffde aen beijde sijden ende uwe noesgaten: de hitte sal vercoelen et probatum ick selve.

21. Om te gorgelen jegens quade keelen

Neempt heeren oft heete netelencruijt tsomerdaechs ende tswinters de wortelen, ende siet dat in soet melck, ende gorgelt daermede.

22. Een ander jeghens de keele

Neempt soudt op een schuppe gedrooght, ende dan achter in u keele geleijt. Oft met wat oudt regenwaters ghegorgelt metten soute dairin es seer goet, et probatum est.

23. Oft iemant een been gebroken hadde ende werdomme⁴⁴ hinnegestelt, oft op elck ander geleijt

Neempt die wortel van manna confilie, ende siet die in schoon watere [tot] dat moruwe zij, wel twee hueren ofte meer, ende dan terstont werm gestooten, ende dairmede twee lepelen olie van roosen ende twit van twee eijeren, ende alzoo werm op de bruecke geleijt, maer ierst neempt die olie van roosen, ende streijckt die bruecke daermede, ende dan die wortel (p. 10) daerop, ende wel ghebonden, ende alzoe gelaten vijff dagen sonder vermaken, ende de bruecke ende de leden seer stille gehouden opdat nijet en ontsette, ende en

44 werdomme: wederom, wellicht bedoelde de scribent wederomme.

[p. 404]

heeft hij egeen camerganck, soe maket hem terstont. Probatum est. Metter wassender mane ist eer genesen dan metter brekender.

24. Jegens den hooftzweer ofte tantzweer

Neempt die wortel ende cruijt van matelieven, ende stampt dat in een mortier, ende leeght dat op de joncturen⁴⁵ van uwen arm, eerst op de rechte handt ten waere dat de peijne meest aen de rechte zijde waer in thooft, zoe leeght eerst op dander zijde, ende dan op den derden dach op de ander handt, maer altijt eenen dach los tusschen beijden sonder cruijt daerop te leggen. Totdat ghij baete vindt sult ghijt doen.

45 joncturen: gewrichten.

25. Een ander

Neempt een cruijme van wittebroot ghemorrelt, ende alzoe veel souts tzamen ghemenght, ende alzoe onder thol van beijde uwe voeten gebonden tsavens als ghij slapen gaet, ende alle avont versch tot dat ghij bate vindt, ende latet daeghs daerop leggen dat ghij tsavonts leeght.

Oft wat seepe op een coelblat treckt veel seerder dan dherste⁴⁶ [remedie].

46 dherste: de eerstgenoemde.

26. (p. 11) Jeghens de zwijmelinge int hooft

Neempt in dapteke cubebijezaet, ende bidt⁴⁷ dat in uwen mont in stucken, ende laet den guer int ghehemelt van uwen mont dompen maer en hales nijet doere⁴⁸.

47 bidt: bijt.

48 en hales nijet doere: adem het niet in.

27. Een ander tegen die zwijmelinge int hooft oft popelsie⁴⁹

Neempt in dapteecke medridaet, ende strijcket dat met een verken⁵⁰ int gehemelte, neempt altemets wat groen eelsavie, ende leeght die onder uwe voeten, ende gaet daerop: is zeer goet. Ende nempt in uwen mont ende latet trecken, ende dan spouwet uuijt toe drije oft vier reijsen toe achtereen, zes oft achte reijsen tsdaechs, alle .xiiij. dagen eens, ende altijts spoelt uwen mont met saviewatere, ende en haelt van als⁵¹ nijet doere, oft mageleinwater.

49 popelsie: beroerte.

50 verken: veertje.

51 als: dit alles.

[p. 405]

28. Teghen die vercoutheijt in thooft

Neempt witten wieroock genaempt olibenum vande groote stucken, ende pulveriseerten, ende stroiten op een coele viers in een coffeer⁵² ofte teele, ende neempt een handtvol wercks⁵³, ende houdent over den domp, ende legget dan al werm op u hooft onder u slaepbonnette oft doeck. Probatum est.

52 coffeer: meestal comfoor, vuurpot.

53 werck: pluksel van linnen.

29. (p. 12) Jeghens die dommelinge⁵⁴ int hooft

Neempt camillenbloemen ende leeght die op een teele met vier, ende laet dien roock in u oore roocken op de zijde daer ghij die minste dommelinge hebt. Probatum est.

54 dommelinge: syn. van zwijmeling.

30. Voer die gene die qualijck⁵⁵ hooren

Neempt een doijer van een versch eij sonder eenich wit, ende sulcker cleijn geschoerffen, ende tsamen gecapt totdat een salffken is [waarin men] noch doyer oft cruyt en onderkendt, ende dan neempt wolle metter yecke⁵⁶, ende steeckt die wolle in dat salffken voirseit gelijck een wiecke, ende alzoe in u oore gesteecken vier oft vijff dagen totdat ghij bate vindt.

55 qualijck: slecht.

56 yecke: vet.

31. Jegens vercoude borsten ende winden voer therte, eerst om fluijmen te lossen

Neempt siroepe van papavere, dwelck is van oelsaet, ende besicht dat dagelycx. Probatum est.

32. Een ander tegen vercoude borsten

Neempt siroepe van alsen, van savie, ende van violetten, van elcx even vele, oft een loot⁵⁷, gemenght met een uuijperken gebranden (p. 13) wijn, tsamen smorgens ende tsavons een lepelken genomen.

57 loot: naam van een bepaald gewicht of hoeveelheid.

33. Een ander

Neempt een pinte vanden besten gebranden wijn, ende doet daerin gepulveriseerden oft geplet wesende enula campana, ende annijssaet geplet, ende calis-

[p. 406]

hout geplet, ende leeght dat inden voirseiden gebranden wijn .xxiiij. hueren wel vast gestopt, ende daer smorgens ende tsavons een halff silveren lepelken inghenomen sal zeer wel ende wonderlijcken wercken.

34. Om een goede mage te maken

Neempt een dragma pulvis regine, een dragma pulvis leticie Galiene⁵⁸, dairtoe doende een once wit suijckers, tsamen gemenght ende gemaeckt tot poedere; hiervan soe veel poeders genomen alsmen op een punt van een mes nemen mach, ende dit in een halff croesken Rinschen wijn lauw gedroncken smorgens, sult groote bate vinden.

58 Galiene: van Galenus, de bekende Griekse arts uit de Oudheid.

35. Om wint van therte te lossen

Neempt camillebloemen⁵⁹ groen oft gedroeght, ende siedt die in goet bier een cleijn ure, ende gedroncken sult terstont winden lossen.

59 camillebloemen: hs. cramillebloemen.

36. (p. 14) Teghen de suede⁶⁰ inden menschen mage

Neempt drije pepercoren oft vijff witte ertten oft backelere oft gember, ende van welck dat ghij wilt, het sal gedaen wesen. Ick houde den gember voer tbeste ende gereetste⁶¹.

60 suede: koking, gisting.

61 gereetste: geschiktste.

37. Jeghens tverwassen⁶² voer therte

Neempt mans oorijne ende maeckse heet ende vrijfft u voer u hertte daermede wel seere ende stijff, het sal terstont vergaen.

62 tverwassen: het verstoppen (WNT 20, 1788).

38. Om die mage appetijt te doen hebben

Neempt alsem, bruijnheijlige, boelkenscruijt, camilleblommen⁶³, alle gedroeghde cruijden, ende dat in een saxken gesteken, ende alzoe op de cropt⁶⁴ vander maege geleijt dagelycx, ende somtijden voer tvier wat gedrooght, het blijft goet een jaer lanck.

63 camilleblommen: hs. cramilleblommen.

64 cropt: krop, mond.

[p. 407]

39. Jeghen coude geswel oft winden voer therte

Neempt in dapteke olije laurije, ende werm gemaeckt, ende u daermede gestreken op coude clieren oft wangen oft voer thertte, sult u voer u (p. 15) borste daermede strijcken. Es oijck goet voer quaede luchten, voer u nuesgaten gestreken.

40. Teghen die roose

Neempt die bladen van nenufer die wassen opt water, ende dragen zom witte ende sommige geel blommen, maer de witte zijn die beste, ende leegt die op de roose, het sal saen⁶⁵ vergaen. Probatum est.

65 saen: vlug.

41. Een ander

Neempt clessenbladen ende leeght die overal, die hitte sal saen gedaen zijn. Probatum est.

42. Jegens beten van dulle honden [voor] menschen oft beesten

Neempt eelsavie, wijnruijte, averone, betonie, tsamen gescherfft ende dan gestooten, ende dan tsamen op de wonde geleijt tsdaeghs tweemalen, ende de wonde versch ende oepen gemaeckt ende gehouden, (p. 16) oft geweijct metten selven soppe, ende daeghs een boone groot gheeten vanden selven gestooten cruijde.

Dit moet binnen die negen dagen begonst wordden maer hoe eer hoe beter, vijff ofte sessse oft acht daghen langh zullen genesen menschen oft honden oft ander beesten. Ende beijt⁶⁶ ghij naer die negen dagen, ende ghijt gheeft, die sullen sterven al stille sonder te thoonen de raserije et probatum est dagelycx in Oostlandt⁶⁷.

66 beijt: wacht.

67 Oostlandt: oostelijk gelegen, Duitssprekende gebieden.

43. Jegens beten van ander honden

Neempt teruwe ende knout die in uwen mondt met uwen specsel zoe langh dat deegh zij, ende neempt wat haers vanden selven honde die u gebeten heeft, ende leght dat deegh ende haer tsamen op de wonde, maer ghij en moeght egeen loock oft anjoen noch peper noch ander cruijt geten hebben, ende sal binnen .xj. oft .xij. dagen genesen zijn sonder meer vermaekens⁶⁸.

68 vermaekens: verbinden (van wonden).

[p. 408]

44. Jegens een vervrongen voet, veroudt 10 oft 12 weken

Neempt dassensmoudt ende maect u handen wel vet daermede, strijct ende vrijft uwen (p. 17) voet wel vet, ende dan leeghter een plaester op, ghemaect in dapteecke, van ocsocrosie, welcke plaester ghij bewaeren moeght, ende altijt opleggen sonder ander te halen want zij blijft goet, maer sult alle dage de plaester eens aff doen, ende den voet suveren, ende smeren metten dassensmout als voirseit, ende dan de plaester wederomme op den voet ende telcken spael[c]t den voet eest noot, maer en stoeft nemmermeer voet, want al dat int lijff is treckt na den voet.

45. Een ander tegens den vervrongen voet

Neempt het wit van een eij, ende twee lepelkens olie van roosen, ende clopt dat tsamen totdat dick is. Ende dan neempt een ander commeken, ende dairin een lepelken asijns, ende zes lepelkens regenwaters tsamen wel ondereen geclopt. Ende dan neempt eenen lijnen doeck zes oft acht dick⁶⁹ gewonden, groot ende breet wesende een groote spanne, ende die alzoe gewonden inden azijn ende regenwater gesteken, wel deurnat wesende, dan wel (p. 18) stijff uuijtgedout.

Dan neempt vanden voirseiden eij ende olie, ende breijt⁷⁰ dat op deen zijde vanden doeck, ende houdt die zijde wat voer tvier opdat bloetlauw wordden mach, ende dan de sijde metten eij ende de olie werm op de weede geleijt, drijemalen sdaeghs vernieut ende vermaect, smorgens, snoenens ende savons; zal saen ontswollen zijn, maer ghij moet al stille op u bedde liggen ende den voet stille houden. Dan, ontswollen⁷¹ wesende, sult ghij nemen olie martini, een once olie van camille ende olie van roosen, van elcx een halff once tsamen gemenght [met] die voirseide olie.

Ende neempt poeder van mirtille een halff unce, ende van roode rosen gedrooght een halff loot, tsamen gepulveriseert, ende een deel vanden voirseiden pulvere in een sausierken⁷² gedaen, ende dairin wat olie voirseit, ende daermede uwen enckel of voet met een verken, bloetlauw wesende, gestreecken, ende wat poeders daerop gestroijet, ende alzoe met eenen doeck ombonden smorghens ende savons: sal genesen. Probatum est.

69 zes of acht dick: in zes of acht lagen dik (vgl. recept 59).

70 breijt: smeer.

71 ontswollen: hs. omswollen.

72 saussierken: sauskommetje.

[p. 409]

46. Een ander, noch tegen den vervrongen voet

Neempt een eerden tichele ende gloise int vier, (p. 19) ende dan, coudt wesende⁷³, ende dan gepulveriseert, ende dan in olie van line geleijt eenen dach ofte twee, ende dan in een clocke gedistilleert, de olie ende pulvere, gelijck men roosewater distilleert, ende dan metter gedistilleerder olie gestreken op de weede.

73 Na wesende in hs. nog ende dan.

47. Voer die gene die hun water lossen met hitten ende die hun water nijet lossen en cunnen ende die hun water nijet houden en cunnen van jonghe aude⁷⁴

Neempt gedrooghde roosen gepulveriseert ende drinckt dat met bier oft wijn: zal vercoelen.

74 aude: leeftijd.

48. Een ander om water te lossen

Neempt stroe⁷⁵ van loecke, ende siet dat in petau, in twee sacxkens te steecken een span⁷⁶ lanck, ende dan stoeft ende leeght dat recht boven uwen schacht van uwer mannelicheit op uwen blooten buijck al warm, ende alzoe deene voer ende dander naer, tot drije oft vier reijsen toe, ende dan den buijck affgedrooght met een werm serviette, ende alzoe voert warm gehouden, ende daer (p. 20) op eenen wollen doeck geleijt, ende binnen vijff of zes hueren wederomme, indien deerste nijet en hel[p]t. Is gout weert.

75 stroe: de gedroogde stengels.

76 span: tijdsspan, een tijdje.

49. Een ander die haer water nijet gehouden cunnen als jonge kinderen

Neempt een muijs ende viltse ende braetse, ende geefftse te eten, sal water ophouden.

50. Om water te houden

Neempt een handtvol eelsavie, ende een cleijn handtvol hoppen, ende een hantvol onderhave, loopt lancx der aerden ende heeft ronde blaikens, dit gesoden in twee potten Homborger⁷⁷ bier oft Enghels op de helft, ende dan een croesken tsavonts ende smorgens lauw gedronken.

77 Homborger: Hamburgs.

[p. 410]

51. Een ander om lossen

Neempt een bolle loocx gesoden met venckel oft venckelsaet in petau, ende dat gecleert⁷⁸ ende lauw gedroncken een (p. 21) roomerken, ende en helpt nijet noch een gedroncken, tot drije reijsen toe. Is geproeft.

78 gecleert: geklaard.

52. Jegens verberntheijt van buscruijt

Neempt wilde hersse ende stoot die met boter in den meij als wesende cruijsboter⁷⁹, ende leeght dat daerop.

79 cruijsboter: boter bereid gedurende de Kruisdagen in mei.

53. Teghen ander verberntheijt

Neempt speck van balck⁸⁰, ende wint dat in wat pampier, ende bernt⁸¹ dat met een tange dat⁸² druupt, ende [met] dat gedruupt specx strijct die verberntheijt met een veerken, maer ierst knipt die bleijnen uuijt dat⁸³ water uuijtloope.

80 balck: barg, mannelijk zwijn.

81 bernt: brand, rooster.

82 dat: totdat het.

83 dat: totdat het.

54. Een ander tegen die verberntheijt

Neempt een versch doijer van een eij sonder eenich wit, ende cloppet wel cleijn in stucken, ende strijckt met een verken twee malen sdaeghs, ende en binter egeen doeck omme, maer ierst alle die bleinen uuijt gheknipt hebbende, ende de hitte vercoelt met botermelck oft ghist oft cruuden.

55. (p. 22) Jegens bloijen uuijten neuse

Neempt eenen dobbelen twijndraet oft zije, ende bindt daermede uwen naestlesten vinger te weten naest den cleijnen vinger boven aen u handt, op de zijde daer ghij uuijten neuse bloet. Probatum est.

56. Een ander

Neempt een cruut dat wast int coorne oft aen de canten, genaempt hederijck⁸⁴, ende gevet den persoon in zijn contrarie handt dan daer hij uuijt bloet.

84 hederijck: hs. herderijck.

[p. 411]

57. Water tegen quaede oeghen

Neempt twater dat uuijt den wijngaertrancken drupt, ende wascht u ooghen daermede met een veercken. Probatum.

58. Idem

Neempt oijck alle morgen u selfs speecsele, ende wascht u oogen daermede sonder water. Probatum.

59. Idem

Neempt oijck vanden voirseiden spijckoliewater, ende wascht u oogen daermede, ende neempt een schoon doecxken drije⁸⁵ dicke, nat gemaeckt ende op de wijnbrauwen gebonden is seer goet voer duysterheijt in doogen.

85 drije: drie lagen op elkaar (vgl. recept 45).

60. Om vrouwenborsten te doen verdroogen ende oijck als zij sweren willen

(p. 23) Neempt een grauw clatpampier, ende overstreijct dat met maechdenhoonich gelijck een boteram, warm op de borst geleijt, maer maeckter een ront gaetken in daer den tepel doer gaet op aventuere⁸⁶ ofter eenich melck doer quaeme.

Tselve doet oijck olie vanden line met⁸⁷

86 op aventuere of: voor het geval dat.

87 De rest van het recept ontbreekt.

61. Noch om de borsten te hueden datse nijet uuijtbreken en sullen al warense alsoe root als scaerlaken

Neempt cruuscruut ende stootet ende maecket warm, ende legget op de borste al over al, ende schorst⁸⁸ die borste alzoe hooch als ghij condt, ende drije oft viermalen sdaeghs, ende telcken droeght die borste met warmme servietten opdat die natticheijt nijet te cout en is, opdat die vrouwen die cortsen nijet en crijgen gelijck zij gemeijnelick doen, maer ten is [g]een perijckel⁸⁹. Probatum est.

88 schorst: steun, schoor, trek omhoog (vgl. recept 5).

89 perijckel: gevaar.

[p. 412]

62. Een ander

Nempt fijn Engels root⁹⁰, ende haut dat tusschen de borsten, het sal het soech⁹¹ verdrooghen.

90 root: hs. loot.

91 soech: zog.

63. (p. 24) Jegens den loop⁹² ende root meresoen⁹³

Neempt schoerlinge van ostien⁹⁴, ende siet die in soet melck tot dat dick is, ende eedt dat bloetlauw, ende uwen dranck sal wesen wijn halff water met stael ghebluscht.

Ende oijck lenture, dat is Spaenschen wijn root, een weijnich gedroncken warm wesende, ende boonen gheten, ende oijck oude eeckelen, ende oijck roode hasenoten overjaert oft meer, oijck Veneetsche triaecle met gedistilleert water van eijckenbladeren.

Oijck gedroncken gebranden wijn.

92 loop: buikloop.

93 root meresoen: bloederige stoelgang (gewoonlijk menisoen).

94 schoerlinge van ostien: afval, restjes van hosties.

64. Een ander remedie

Neempt een eije int asschen gebraden, ende brijselt den doijer, ende nempt dan schoerlinge van ostien, ende leeght die op een heete schuppe, ende dan metten voirseiden doijer cleijn gebrijselt, ende neempt dan een lepelken ameldonck ende saen⁹⁵ van melck, ende dairtoe rintsel⁹⁶, ende siedet, ende maeckter een commeken pappe aff.

95 saen: room.

96 rintsel: rinsel, stremsel.

65. Een ander

Neempt een handtvol gerruwe, ende stoot die, ende neempt dairtoe twee oft drije doieren van eijeren, ende maeckt daeraff een cruijtcoecxken⁹⁷, ende coel geten, met noch (p. 25) een hert eije ende geherst⁹⁸ broot, ende dat in caneelpoeder gewintelt, ende dan vanden besten romenie al heet gedroncken, ende den patient al werm gehouden op zijn bedde.

97 cruijtcoecxken: hs. cruijtcoeucxken.

98 geherst: geroosterd.

[p. 413]

66. Jegens de maeghden die haer stonden achterblijven

Neempt een halff note muscate wel cleijn gesneden, ende dairtoe noch soe vele verschen rafenus dat men eedt metten azijn in plaetse van mostaert oft metten snoecken, tsamen wegende metter note een vierendeel loots, al onder een gemenght, dit smorgens genomen met een halff roomerken Rinschen, ende dat alzoe negen dagen achtereen.

67. Een ander

Neempt alle morgen 10 oft 12 dagen lanck op den punt van een mes wat conserve van roode roosen, ende vasten daerop twee uren, ende dan eedt een versch eije, ende dan drinckt alzoe veel bastaerts als in den dop van een eije gaen mach; het sal tamelijck⁹⁹ weder commen.

99 tamelijck: ten gepasten tijde.

68. Teghen tvleerchijn¹⁰⁰

Neempt een pekelharinck, ende schoerpt¹⁰¹ die op den graet uuijt, ende leeght die op de weede.

100 tvleerchijn: flerecijn, reuma.

101 schoerpt: schraap af, pel (?).

69. (p. 26) Een ander

Neempt in dapteke candarijse gestooten, ende wat pepers, ende wat azijns, tsamen een papken gemaeckt, ende op een grauw pampier geleijt, sal daeronder een bleinken commen binnen .xij. uren, ende dan knipt dat bleinken, daer sal water uuijtlopen, ende leeght daerop een coolblat: sal terstont de pijne stillen.

70. Voer den steen ende graveel ende colica¹⁰²

Neempt een halff croesken maechdenhoonich ende dairtoe vier croeskens schoon waters tsamen wel onder gesmeten¹⁰³, ende dan gesoden op een coolvier, ende wel geschumpt totdat claer is, ende dairin noote muscaten poedere, caneel, van elcx om .ix.^d104, ende dan een walleken gesoden, ende tsavonts gedroncken een croes alzoe heet als ghij condt, ende dat te drije reijsen de vier onsen.

102 colica: hs. colera.

103 onder gesmeten: ondereen gemengd.

104 ix.^d: Lat., 9 denarii, deniers, muntstukken.

[p. 414]

71. Noch een ander jegens colica

Neempt de wortel van daucus, ende wast int hoij ende op hooge canten ende staet boven gecroe[n]t gelijck een vogelnest oft gelijck venckel, vanden wortel geheten ende tsaet gestooten ende gedroncken met lauw bier oft wijn.

72. (p. 27) Es oijck goet

Een croes Rinschen wijn heet met geplet grein gedroncken.

73. Een ander jegens graveel en colica

Neempt een handtvol kervele, ghescherft ende gesoden in hamelenvleeschsop met wat soete olie vanden line ofte boomolie, ende dat smorgens inne ghesopen tot diversche stonden. Probatum est.

74. Idem

Neempt creeftensteenen datmen heet creeftenooghen, ende de steenen vanden schelvisch die liggen int hooft, ende de wortel oft saet van daucus voirseit gepluckt tusschen beide de lieve vrouwendagen Augusto ende Septembris¹⁰⁵; dit altzamen gestooten ende gepulveriseert, ende dat bloetlauw met win gedroncken. Probatum.

105 beide lieve vrouwen... Septembris: Maria Ten-Hemel-Opneming (15 aug.) en Maria Geboorte (8 sept.).

75. Idem

Neempt vande soetste olie voirseit, ende leeght daerinne te weijcken een halff noote muscate eenen dach oft nacht, ende dan eedt die als ghij slapen gaet 12 oft 14 dagen achtereen.

76. (p. 28) Noch een ander jegens tgraveel

Neempt de wortel van jonvrouwemarck, ende tsaet van levisticum, ende tsaet van bevernelle, ende cruut van steenbreke genaempt sexafragia, wast in de mueren ende heeft roode staelen, ende calissehout van elcx even vele, tsamen gesoden een halff ure met ouden Rinschen wijn van een jaer, ende dan op tcruut laten staen, ende dan dairaff bloetlauw gedroncken tsmorgens voer den eten ende tsavonts naer den eten.

[p. 415]

77. Een ander om den steen te breken soe groot hij in den menschen lichaem waere

Neempt dan dat cruyt dat wast in laege plaetsen, de staelen¹⁰⁶ sijn root ende de blaederen zijn gehackelt¹⁰⁷ ende draegen bloemen, ende zijn aldus , ende neempt een eije, ende alzoe veel cruijts als dat ghij daeraff een coecxken moeght backen sonder boter oft olie, nijet anders dairtoe wesende, ende alzoe gegeten 2 oft 3 malen tsdaeghs drije oft vier dagen achtereen oft meer. Probatum est.

106 staelen: stengels; de plant die hier bedoeld wordt, is steenbreek.

107 gehackelt: gekarteld.

78. Jegens de gheele¹⁰⁸

Neempt gansenstront die weiden gaen, ende stoot dien met bier ende doeten doere¹⁰⁹, ende daeraff snoenens ende tsavonts gedroncken bloetlauw.

108 gheele: geelzucht.

109 doeten doere: doe hem door een zeef.

79. (p. 29) Een ander

Neempt sukerijewortelen ende siet die met petau oft Rinschen wijn op de helft, te weten een handtvol in eenen pot wijns, ende dan opt cruijt gelaten 12 hueren, ende dan daeraff gedroncken een ruemer bloetlauw, tsmorgens voer den eten, snoenens naer den eten, ende tsavonts naer den eten, ende de wortelen met olie ende azijn voer sallaet gheeten, ende en helpt u deerste reijse nijet, cockt terstont noch een opdat ghij blijft drincken achtereen. Probatum.

80. Een ander

Neempt die gallen van eenen snoeck oft meer, ende steeckt in elck galle met een pinsoen¹¹⁰ oft mouspelle¹¹¹, ende datter uuytloopt sonder douwen sult ghij in een ruemerken biers doen, ende drincket bloetlauw nuchteren, ende daerop vasten vier oft vijff uren tot drije dagen achtereen geduerende. Probatum.

110 pinsoen: naald.

111 mouspelle: mouwspeld.

[p. 416]

Afbeelding 1 - Pagina 29 met recepten nrs 79-81

81. Jegens die weeckluijsen

Neempt een halff pont wijnsteen, ende een halff pont souts, ende siet dat in eenen eemer waters, ende laetet claeren, ende wascht daermede al heet met een borstele.

[p. 417]

82. (p. 28 bis) Jegens Sinte-Corijnszeeren¹¹² ofte weede

Neempt herba roberti ende heeft voer bloetsel¹¹³ scherpe punten, ende stoot dat cruijt ende legget .xxiiij. hueren daerop, soe sal den worm uuijt willen, daer doere dat u seer doen sal.

Ende en compt hij daeraff nijet uuijt naer de 24 hueren, soe neempt eenen jongen hont van 4 ofte 5 ofte 6 dagen, eer hij siet, ende doeten op¹¹⁴ ende leght hem al warm daerop, thoft aff wesende, metter binnender zijde oyck 24 hueren, zoe moet hij uuijt commen; ende uuijt wesende, zoe bindt van tvoirseide cruijt daerop opdat de gaten genesen mogen.

112 Sinte-Corijnszeeren: genoemd naar de H. Korijn, St.-Quirinus of Corinus; soort van etterende huidziekte, waarvoor men ging dienen te Hooglede of in de Magdalenakapel te Kortrijk (De Bo).

113 bloetsel: bloeisel, bloemen.

114 op: open.

83. Om crauwsalve te maken

Neempt hoelwortele gepulveriseert ende meische botere ende scipperster¹¹⁵ tsamen gesoden als salfve.

115 scipperster: schippers teer, scheepspik.

84. Een ander

Neempt een once termentijn, een once cruijsboter, om eenen halven stuvere witten gember, ende twee lepelkens roosewatere, dat al tzamen ondereen wel gemenght als salve ende u nagelen tsavonts daerin gesteken wel dunne ende u daermede gecraut ende als ghij (p. 29bis) hoecsel¹¹⁶ hebt snachts ende sdaeghs oijck mede, sal saen vergaen.

116 hoecsel: jeuk.

85. Jegens slagen met stocken oft buijlen gevallen¹¹⁷

Neempt die bladeren van madelieven ende van maluwe die de keskens dragen, ende lelijewortelen gesoden in een pinte goet bier op de helft met wat botere, ende dan alsoe warm daerop geleyt als ghij condt verdragen, ende alzoe .xxiiij. hueren daerop gelaten. Probatum.

117 gevallen: opgelopen.

[p. 418]

86. Een ander

Neempt olie van gagel, ende strijckt met een verken de buijle, ende dan wat poeders daerop gestroyet, al waerse een voest¹¹⁸ groot, zal vergaen sonder sweeren oft weede.

118 voest: vuist.

87. Jegens peerden die gebroken zijn

Neempt gebranden wijn ende wasschet drije maelen sdaeghs, sal saen gedaen zijn.

Doet oijck crijt daerop gescrapt.

88. (p. 30) Jegens plueris

Neempt de roode coorneblommen, droochse ende pulveriseertse, ende drincktse met lauw bier oft distilleertse, ende drinckt water daeraff.

Oijck is goet gelaten binnen .xxiiij. hueren, ende hoe eer hoe beter.

89. Nous¹¹⁹ jegens troet meresoen

Neempt die roode besien die op die doornen wassen, ende siet die met rooden wijn op die helft tot dat dick wert gelijck geleije, ende dan doeget doer eenen stermijn opdat die steenen uuijt blijven, ende dan gietet op een tafele gelijck geleije, et snijt in stucken, ende legget in eenen steenen pot oft doose.

119 Nous: misschien is mous, moes bedoeld.

90. Jegens jonge kinderen die gaten in hun voerhooft vallen ende oijck voer hun schenen, ende oude luijden mede

Neempt een versch eij, hoe verscher hoe beter, ende neempt tvelleken dat naest der schalen leijt, ende leeght dat metter zijde ten eije waert opt voerhooft oft scheene, ende latet soe liggen totdat affvalt. Eest genesen daermede soe en dorst ghij egeen ander daerop leggen, ende en doeter anders nijet toe. Probatum.

91. (p. 31) Om pillen te maken

Neempt oudt ruggenbroot met vette boter besmeert, doet oijck een witte beetwortele¹²⁰.

In dapteke te nemen pillen rosi.

120 Wellicht onvolledig.

[p. 419]

92. Als een vrouwe van haer selven gaet oft jonge maeght

Neempt eenen wollen coussebandt, ende bindt de persoon wel stijff huer recht been een handtbreet boven huer knien. Probatum.

93. Jegens jonge kinderen die gescheurt zijn

Neempt eelsavie metten oirkens ende cruijsbotere, ende coeckt dat gelijck een salffken, ende legget daerop, ende houwet wel gebonden.

94. Jegens eenen vetten persoon die zijn vet gesmolten is

Neempt die wortel van levisticum, ende de wortel van wilden vlier, dit tsamen geplet, ende in uwen dranck geleijt, ende dagelicks bloetlauw dairaff gedroncken sal dat gesmolten vet vanden persoon doen scheijden.

95. Om de voeten swinters warm te maken

Neempt boomolie ende doet dairin wat gebroken pepere, ende sout dat, ende strijckt onder u voeten daermede. Probatum.

Oft drinckt smorgens eenen pot oft gelte¹²¹ goeden Spaenschen wijn: en sult van egeen coude weten.

121 gelte: inhoudsmaat voor vloeistoffen.

96. (p. 32) Daer ijemant haestelinge oft anders gestorven is

Neempt een planen¹²² steen ongeloot¹²³ wesende, ende geloyeten¹²⁴, ende leghten in de schouwe oft voer de venster oft doere, ende leeght daerop vijff oft sesse geplette bakeleren, het fenijn treckt daernaer uuijt. Probatum.

122 planen: term uit het steenbakkersbedrijf: met de plaan of het strijkhout effen gestreken.

123 ongeloot: hier: niet gebakken (?).

124 geloyeten: letterlijk: gloei hem, doe hem gloeien.

97. Jegens winden in doore

Neempt wolle metter eycke van eenen ram oft b[o]emolie, ende wat olie van bitter amandelen, een weijnich vet gemaeckt, ende in u oore gesteken.

Neempt oijck onderhave, ende wat souts, ende vrijfft dat tusschen u vingeren, ende steeckt dat oijck in u oore.

Neempt oijck een camerganck van pillen coci.

Baijet altemet tsavonts u voeten in loopenden water met twee handenvol souts daerin, alzoe heet alst ghij lijden cundt, totdat coudt is, dwelck treckt

[p. 420]

uuijten hooffde seer, ende u voeten dan wel droege affgedroeght, ende in u bedde naeckt gelegen dat ghij sweet, ende u warm gehouden, ende dan weder genomen pillen coci een halff dragma .iij. pillen.

Neempt een heet broot uuijten hooven, ende breket ende snijdet overmits¹²⁵ op elcke sijde een corste wesende, ende leeght de cruijmsijde op elck van u ooren alzoe heet alst ghij lijden cont, ende bindet oft houdet daerop totdat cout is.

125 overmits: dwars.

98. (p. 33) Jegens geswel in de knien dat van selffs compt

Neempt jupenbier ende ruggenbroot ende boter daerin dick gebrocht¹²⁶ gelijck witmoes, ende dat op de knien gebonden, ende 24 uren daerop liggende, ende stil gehouden, ende naer de 24 huren noch eens alzoe. Probatum.

126 gebrocht: gebrokkeld, gebrijzeld.

99. Jegens het bloijen uuijten neuse

Neempt wieroijck ende mirre, ende dat in een canffoor gheleijt, ende den dompt metten treft¹²⁷ inden neuse ontfangen. Probatum.

127 treft: hs. terst (vgl. nr. 117), variant van ‘treft’ of ‘trefter’, d.i. trechter (niet in Mnl. Wdb.).

100. Voor oogen daer peerlen op zijn

Neempt een handtvol wilde cassouwen oft madelieven, ende zoo veel vijncoorden, de jeuchdeste bladerkens, ende soe vele roode roosebladers van cnoppen, ende soe vele roomsche camillebloemen, ende neempt dese drije voirseide cruijden, ende scherfse heel cleijn, maer die camillebloemen laet heel, ende neempt hiertoe eenen pot olie van olive, ende doeter alle dese cruijden in, ende laetse den heelen somer te winnen staen in de sonne tot omtrent bamesse¹²⁸. Dan siedet dese olie met alle die cruijden recht eens op, ende dan doetse doer eenen schoonen doeck, ende om te besigen, neempt een penne ende laet een druppel van dese olie tweemaelen sdaechs daerin druppen oft drijemalen zoe verre de oogen seer quaet zijn.

(p. 34) Ende naedat die olie in die ooge vanden patient een halve ure inne geweest heeft, ende het meeste bijten gepaseert is, neempt dan eenen lepel maeghdenhoninck, den puersten die ghij vinden mueght, ende nempt wit

128 bamesse: St.-Bavomis, feestdag van de H. Bavo, 1 okt.

[p. 421]

coperroot zoe groot als een roomsche boone gepoerreert¹²⁹, ende roeret ondereen, doeter dan een druppel weder in, maer het moet opt vier gesmolten zijn ondereen. Probatum.

129 gepoerreert: tot poeder geplet.

101. Om een salve te maken voer oude quaede beenen die veroudt ende quaet zijn om genesen

Neempt peck ende neempt olie van olive ende settet op het vier, ende ghij moet altijts proeven oft het peck nijet en smeert gelijck een salve, dat moet met die olie gecranckt zijn totdat nijet meer en treckt, ende hem laet spraijen op een cleet, maer het been ofte arm die quaet is, moet met bier gewasschen zijn ende eens daeghs vermaeckt.

102. Om quaede boesems te helpen

Neempt een croes clein bier ende bierazijn, ende een handtvol terwengruijs, ende neempt een handtvol donderbaer gestooten, ende eenen grooten lepel cruijsbotere, ende wat popelierolie oft popeliersalffve, ende al te samen gesoden, ende dan op een cleet gespraijet op die borste geleijt, het salder onder verdwijnen oft haest tot materie trecken. Ende alst uuijtgebroken is, dan neempt doergaende¹³⁰ salve oft witten terrementijn met boter gecranckt¹³¹.

130 doergaende: die gaten maakt.

131 gecranckt: hs. gecrunckt (vgl. nr. 101), afgezwakt.

103. (p. 35) Recepte voer een zwerende borst

Neempt een hantvol cruijswortel, een handtvol violetbladen ende wilde madelieven, ende scharewortelen oft stinckende gau, ende dese cruijden altezamen gestooten ende het nat uuijt gedouwen. Ende neempt den eenen lepel meische botere, eenen lepel ongepeijnden¹³² honinck ende eenen lepel bergensmeer¹³³, ende smet¹³⁴ dit al te saemen ondereen gecoect ende [moet] eens opgesoden zijn, ende dese pap met een coolblat daer op die borste geleijt, ende moeter soe lange op blijven dat het blat droegh is, ende dan weder verversschen, ende altijts warm daerop leggen.

132 ongepeijnden: ongezuiverde.

133 bergensmeer: vet van een barg.

134 smet: smijt, gooi.

[p. 422]

104. Recepte om den schuermont te wasschen

Neempt schoon rivierwater, daer suldij in sieden wat alsem ende wijnruijte, averoene, smalself ende isoep, wat rosemarijn, ende eenen grooten lepel ongepijnden honich, ende wat alluun, ende dit te samen opgesoden, ende den mont zoe dicwils hoe beter mede gespoelt.

105. Noch een ander om te drincken alsmen hem crijcht

Neempt een handtvol winterkersse ende smalself, ende siedet dit in een kanne zoete melck, ende drinckt daer alle dage drijemael aff, te weten het smorgens, tsavonts ende smiddaeghs.

106. (p. 36) Een sonderlinck¹³⁵ water tegen die cortsen pestilentiael ende oijck tegen pestilentie, menichmael geprobeert

Neempt .ij.^c groote okernoten die noch egeen schelpen en hebben, affgetrocken drije weken voer s^t Jansmisse, ende dan snijtse met dunne scijven, ende neempt eenen pot ofte drije pinten vanden besten wijneeck¹³⁶ die ghij crijgen moeght, ende dan leeght u noten daerin te weijcke thien dagen met dese navolgende cruijden. Een handtvol ruijte, tormentille ende alsem, oijck een handtvol carus benedictus ende doet daerin twee oncen Veneetsche driakel die beste die ghij crighen condt, noch een handtvol saresijnscruijt, ende dit moet altezamen gedistilleert wordden doer een clocke, ende alsment nemen sal, men sals nemen onderhalff once ofte twee oncen naer dat ment seer heeft.

135 sonderlinck: bijzonder (effectief).

136 wijneeck: wijnazijn.

107. Een salffken tegn den genen die doerleggen om mede te bestrijcken

Neempt schapenruet¹³⁷ ende een weijnich roeswater, ende wat raepsmout, ende dat suldij ondereen smelten ende roerent, ende gietent in een gelasken ende alst cout is, strijcken daermede.

137 schapenruet: hs. schapenruert; schapenroet, -vet.

108. (p. 108) Poijerken om de tanden schoon te maken

Neempt rooden steen, ende die suldij droogen in den oven, ende dan suldij noch nemen aluijn, ende wat christallijn, ende dat ondereen geroert ende gestooten.

[p. 423]

109. Om die handen schoon te wasschen

Neempt een galle ende om een halven stuver seem ende een teijlken semelen oft min, [minget] soe lange totdat u dunckt dat dick genoech is, ende dan suldij nemen wat witte zeepe, ende scrabbent dairin, ende laetent wat sieden, maer het moet geroert wordden.

110. Om oechwater te maken

Neempt een cleijn lepelken witte clameijne oft wit coperroot, ende zoe veel hoelwortelpoeder, ende een lepel blom¹³⁸, ende ongepijnden hoonich, ende neempt dairtoe een pint, ende een croesken stromwater, ende maeckt een papken van alle dese poeders, ende laetet met eenen draet daerin hangen.

Dese witte clameije bijt sterckste¹³⁹, daerom salmer minst aff nemen want zij soude te seer bijten.

138 blom: meel.

139 sterkste: hs. sterktste.

111. (p. 38) Voer den hoest

Men sal nemen vanden besten bastaert, ende van schabiosa oft violenwatere, elcx een halff pinte. Dese salmen tsamen mengen, ende doen daertoe twee loot vanden besten suijcker candijs, ende twee loot suijcker penijdt, vier loot corenten¹⁴⁰ wel schoon gewasschen ende cleijn gehaeckt, ende een loot van tbeste zoethoudt gebroecken ende eerst schoon geschrapt. Dese salmen tsamen op geloeden¹⁴¹ coelen setten dattet heet stae ende nijet seer en sijedt soe lange dat die suijckers wel gesmolten zijn, ende dat soethout mette corenten wat gebroken.

140 corenten: krenten.

141 geloeden: gloeiende.

112. Om schellen van doogen te doen

Neempt het smoudt van eenen snoeck, ende laetet te winde staen eenen soemer in die sonne, ende doeter van dit vet alle dage twee oft drijemaelen in met een cleijn verken.

113. Tegen die verbertheijt¹⁴² oft verschoutheijt¹⁴³

Neempt bladen van vele oft clime dat aen de oude mueren wast ende siedt die in (p. 39) vloetwater, ende leeght die bladen alleen op die verbertheijt, ende

142 verbertheijt: verbrandheid.

143 verschoutheijt: verschroeiing.

[p. 424]

neempt soeten room, ende berrent olie als een salfken, strijcket daermede op het seer, ende het sal binnen die negen dagen genesen.

114. Voer het selve

Neempt witte maluwebladen ende sijedt die met vloetwater, ende breckt die als een salfken met wat lijsaetsmoudt, ende leeght die op die pijne ende strijcket dairtoe mit wat soete saene.

115. Voer het selve

Neempt soet melck al coudt, ende leeght het ledt dair ghij die pijne in hebt dairinne tot dat den brandt uuijt is, ende strijcket met soete saene.

116. Tegen besloeten winden die vrouwen int craeme¹⁴⁴ souden moegen toecommen

Neempt eenen halven tinnen lepel vol graen van lavetsesaet, ende soe veel bladen van rosemarijne met een vierendeel van (p. 40) eender noete muscate, dat alle te gader gestooten wel cleijn, ende dat mit wat witte wijn ende suijcker gemengelt ontrent een halff croesken werm gedroncken, daermede stillekens gelegen ende warm gedect.

144 craeme: kraambed.

117. Recepte voer een quaede keel, sonderlinge¹⁴⁵ geprobeert

Neempt ammer van een oude paternostersteen¹⁴⁶, ende leeght een stucxken in een confoer met vier, ende ontfanckt den dompt in u keel met eenen treft, hanckt eenen doeck op u hooft ende doet dat soe dicwils alst ghij verdragen moeght.

145 sonderlinge: veel.

146 paternostersteen: paternosterbolletje (?), (niet in Mnl. Wdb.).

118. Een gorgelwater voer een quaede kele

Neempt een pot stromwater, ende doet dairinne een handtvol roede roosen, tzij versche oft gedroochde roosen, eenen lepel ongepijnden hoonich, ende neempt wat bakelaer ende grooten hoelwortelpoeder, soe vele alsser in eenen cleijnen vingeroet gaen soude, ende neempt eenen lepel vol gestooten schellen van garnaetappelen, laet die al te samen opsieden.

[p. 425]

Afbeelding 2 - Pagina 40 met recepten nrs 116-118

119. (p. 41) Recepte voer een quaede keel die van binnen toeswelt

Neempt eenen nest van een swalem¹⁴⁷ soe vuijl ende onreijn als zij dairinne gebroijet¹⁴⁸ heeft, ende stoot dien al cleijn in eenen mortier, ende neempt

147 swalem: zwaluw.

148 gebroijet: gebroed.

[p. 426]

soetemelck, ende roe[r]t desen gestooten nest daerin, ende laetet te saemen opsieden tot dat u dunckt dat zoe dick is als een dicke pap, ende alst gesoden is, doeter dan drije ofte vier lepelkens vliereeck in, settet dan weder metten eeck opt vier dat het weder eens opsiet.

Dan neempt eenen doeck ende smeert dese pap daerop, ende winter die heele kele in tot dat ghij baedt daerinne vindt, ende ververscht soe dickwils alst drooge is.

120. Recepte tegen cortheijt op de borst ende confortatie¹⁴⁹ der boesem

Neempt een gelte regenwater, dairtoe een commeken gerste, een vierendeel calissiehoudt cleijn gesneden, ende siedt dit tzamen in een schoonen nijeuwen pot totdat die geerste splijt, laetet dan eenen nacht daerop staen. Ende¹⁵⁰ smorgens gietet claer aff, neempt het sop inden selven pot ende dairtoe een commeken roode roesenbladen, soe veel violettenbladen ende steenruijte, een vierendeel blauw rosijnen die steenckens (p. 42) uuijtgedaen, een handtvol ijsope, soe veel hertstonge die in de burreputten¹⁵¹ wast, die rubbekens¹⁵² achter affgesneden, te samen dit gesoeden een halff ure int selve sop, ende dan wederom laeten staen eenen nacht gestopt claer affgegoten, ende dan sijrope hieraff gemaect tot een pinte van die voernoempde sop, een pont suijcker ende vanden fijnsten ende dan gebesicht alle dage nuchteren eenen grooten lepel ende des avonts alsmen slapen gaet.

149 confortatie: leniging.

150 Ende: hs. het.

151 burreputten: waterputten.

152 rubbekens: ribbetjes.

121. Een Engels poiset¹⁵³ is seer goet voer vercoutheijt

Neempt een pinte soet melck, versch gemolcken, op de suede gemaeckt¹⁵⁴, ende neempt een teijle ende doet daer een uperken rommenije in ende van .ix. 3¹⁵⁵ greijnpoedere oft geplet, ende dan giet dat heet melck daerop, ende stoppet wel vast, ende leght daerover eenen schoonen doeck oft cussen drije oft vier paternosters tijts, ende dan al heet gesopen ende terstont in u bedde, ende sult dairaff sweeten ende heel gerust wesen ende u vercoutheijt quijte¹⁵⁶.

153 poiset: drankje (Eng. posset); niet in WNT of Mnl. Wdb.

154 op... gemaeckt: aan de kook gebracht.

155 Op ix volgt de gewichtsaanduiding voor een dragma.

156 Hierop volgen op p. 43-45 drie Franse recepten.

[p. 427]

122. (p. 45) Recepte voer een vrouw die gelegen is van kindt ende die moeder¹⁵⁷ nijet volgen en wilt

Neempt saeffraen, galigaen ende groenen hoelwortelpoeder ende castoriom, van elcx (p. 46) even vele tot het gewichte van een goude croon¹⁵⁸ al tzaemen swaer, stampt dit altzamen, ende gevet die vrouwe te drincken warm met een roomerken Rinschen wijn, het is een sonderlinge ende geapprobeerde remedie.

157 moeder: moederkoek, placenta.

158 goude croon: gouden muntstuk.

123. Een ander remedie voer een vrouw die inden aerbeijt sidt¹⁵⁹

Neempt drije oft vier lauweriersbladeren, ende geeftse de vrouw in den mont dat zijse cnouwe, ende nempt noch thien oft twelff bladeren vanden selffden laurier, ende douwet sop uuijt, ende leeght dat selffde sop de vrouw op den navel, ghij sult sien dat die weeden¹⁶⁰ seer verwackeren sullen.

159 inden aerbeijt sidt: die in barensweeën verkeert en daarbij in de baarstoel zit.

160 weeden: barensweeën.

4. Glossarium

A
alsem: zie alsen	104, 106
alsen: alsem (Artemisia absinthium L.)	32, 38
alsmecruijt: zie hierboven	17
ameldonck: zetmeel	64
ammer: amber	117
anjoen: ui, ajuin	41
annijssaet: zaad van anijskruid	33
avero(e)n(e): citroenkruid, averuit (Artemesia abrotanum L.)	42, 104
B
bakelaer: laurierbes, Lat. baccae lauri	118
bakeleren: zie hierboven	96
bastaert: soort gewone rode wijn	67, 111
beetwortele (witte -): wortelen van biet (Beta vulgaris L.)	91
betonie: betonie, koortskruid (Betonica officinalis L.)	1, 42
bevernelle: pimpernel, klein steenbreek (Pimpinella saxifraga L.)	76

[p. 428]

biersa pastoris: Lat. bursa pastoris, tasjeskruid (Capsella bursa pastoris Medik.)	16
bo(e)ckel(e): uit de context blijkt dit de naam van een plant te zijn. Mij niet van elders bekend.	3
boelkenscruijt: leverkruid, koninginnekruid (Eupatorium cannabinum L.)	38
boemolie: boomolie, olijfolie	97
boomolie: zie hierboven	20, 73, 95
boone (roomsche -): tuinbonen, Roomse of Walse bonen (Faba vulgaris Mönich)	100
bruijnheijlige: watermunt (Mentha aquaticus L.)	19, 38
C
calis(se)hou(d)t: zoethout	33, 76, 120
camille(bloemen): echte kamille (Matricaria chamomilla L.)	35, 45, 100
camilleblommen: zie hierboven	38
candarijse: kandijsuiker	69
carus benedictus: Lat. cardus benedictus, kaardedistel (Cnicus benedictus L.)	106
cassouwen: kersouwen, madeliefjes	100
castoriom: Lat. castoreum, bevergeil, product uit de perianale klieren van de bever	122
christallijn: kristalpoeder	108
clameij(n)e: klamei, syn. van wit koperrood, zinkvitriool	110
clessenbladen: kliskruid (Galium aparine L.)	41
clime: syn. van vele, het eerste deel van klim-op. Zie vele. Het woord is mij niet van elders bekend	113
clissenbladeren: zie clessenbladen	6
coelblat: blad van een (rode?) kool	25
coorneblomme (roode -): klaproos (Papaver rhoeas L.)	88
coperroot (wit -): Roomse vitriool (groene kristallen) dat door uitdamping en droging op het vuur wit wordt	100, 110
creeftenooghen: Lat. oculi cancrorum, kreeftenogen, afscheidingen uit de maag van kreeften	74
creeftensteenen: syn. van creeftenooghen	74
cruijsbotere: boter gekarnd tijdens de Kruisdagen in mei	93, 102
cruijswortel: naam van verscheidene planten, o.a. duivelsbeet (Succisa pratensis Mönch)	103
cruuscruut: kruiskruid (Senecio vulgaris L.)	5, 61
cubebijezaet: vrucht van de staartpeper (Piper cubeba L.)	26
D
dassensmoudt: vet van een das	44
daucus: Lat. distel; men onderscheidde twee soorten: de daucus creticus, kandische belwortel (Athamanta cretensis L.) en de daucus asinus (Dauca carota silvestris L.)	71, 74
donderbaer: huislook (Sempervivum tectorum L.)	102

[p. 429]

driacle (Venetsche -): theriak, beroemd tegengif dat o.m. langs Venetië uit het Oosten werd ingevoerd en oorspronkelijk vooral uit opium en slangenvlees bestond. Zie ook triaecle	15
driakel (Veneetsche -): zie hierboven	106
E
eelsavie: een van de soorten van het geslacht Salvia, b.v. bonte salie en scharlei	19, 27, 42, 50, 93
enula campana: Lat. alant, galant (Inula helenium L.)	33
G
gagel: gagel, mirtedoorn (Myrica gale L.)	86
galigaen: naam van een welriekende specerij, de wortelstok van Alpinia officinarum Hance	122
garnaetappelen: granaatappels	118
gember: gember, Lat. zingiber	84
gerruwe: gerwe, duizendblad (Achillea millefolium L.)	65
greijnpoedere: dikwijls ‘grein de paradis’ genoemd; aangenaam riekend, driekantig zaad, paradijskoren, cardamon	121
grein: zie hierboven	72
H
hasenoten: hazelnoten	63
hederijck: aardveil, hondsdraf, maar ook de naam van verscheidene andere planten (WNT)	56
heeren: brandnetels	21
herba roberti: Lat. robertskruid (Geranium robertianum L.)	82
hersse (wilde -): volgens de context is dit de naam van een plant; corrupt voor kerse? Dan waterkers, Lat. nasturtium (Sisymbrium nasturtium L.)	52
hertstonge: hertstong, tongvaren (Phyllitis scalopendrium L.)	120
hoelwortel(epoeder): de ronde aristologia (A. rotunda L.) en de lange aristologia of gemene pijpbloem (A. longa L.)	83, 110, 118, 122
I
isoep: hysop (Hyssopus officinalis L.)	104
ysope: zie hierboven	120
J
joncvrouwmerck: selderie, tuineppe (Apium graveolens L.)	1
jonvrouwemarck: zie hierboven	76
Jupenbier: Jopenbier, donkerbruin Duits bier	98

[p. 430]

L
lauweriersbladeren: bladeren van de laurierboom (Laurus nobilis L.)	123
lavetsesaet: zaad van de lavas (Levisticum officinale Koch)	116
lenture: naam van een rode Spaanse wijn. Het woord is mij niet van elders bekend.	63
levisticum: Lat, zie lavetsesaet	14, 76, 94
lij(n)saetsmou(d)t: lijnzaadolie	5, 114
line (olie van -): lijnzaadolie	20, 46, 73
loecke: look (Alium nativum L.)	48
M
madelieven: madeliefjes (Bella perennis L.)	100, 103
maechdenho(o)nich: honig uit versgebouwde raten die niet met de eieren van de bijenkoningin in aanraking kwamen en daarom maagdelijk genoemd werden	2, 70
mageleinwater: aftreksel uit marjolein van Kreta (Origanum dictamnus L.) of wilde marjolein, dost (O. vulgare L.)	27
maluwe(bladen): groot kaasjeskruid, maluw (Malva silvestris L.)	85, 114
maluwencruijt: zie hierboven	13
manna confelie: het eerste woord is mij niet duidelijk; confelie is de naam van verscheidene planten o.m. smeerwortel (Consolida major L.), zenegroen (Ajuga reptans L.) en brunel (Prunella vulgaris L.)	23
mastich: mastiek	4
matelieven: zie madelieven	24, 85
medridaet: zoals de theriak of triakel (zie triaecle) is mithridatum een geneesmiddel (een antidotum) dat aan koning Mithridates VI van Pontos toegeschreven wordt. Het bestaat uit oorspronkelijk 37, later 54 en meer bestanddelen	27
meer: soort vis, syn. voor snoek (?)	80
menufarbladen: plomp, waterlelie (Nymphaea alba L.)	7
mirtille: Fr. blauwe bosbes (Vaccinium uliginosum L.)	45
N
nachtschade: zwarte nachtschade, zwart bitterzoet (Solanum nigrum L.)	10
naerdis: Lat. nardum, spikenard, nardus	12
nenufer(bloemen): zie menufarbladen	20, 40
netelen (heeren - oft heete -): brandnetel, een van de soorten van het geslacht Urtica	18, 21
O
ocsocrosie: Lat. emplastrum oxycroceum, oxykroksezalf, saffraanpleister	44
oelsaet: papaverzaad	31
olibenum: Lat. olibanum, wierook	4, 28
olie martini: mij niet van elders bekend; corrupt voor olie nardinium, spikenardolie?	45

[p. 431]

olije laurije: olie van laurierbessen	39
olie van roosen: rozenolie	23
onderhave: hondsdraf, aardveil (Hedera terrestris L.)	50, 97
P
papavere: zie oelsaet	31
petau: naam van een wijn uit Poitou	48, 51, 79
petonieplaestere: pleister van betonie	1
pillen coci: misschien zijn pilulae cochiae bedoeld op basis van 14 ingredienten. De Galenische geneeskunde meende dat ze het hoofd zuiverden	97
pillen rosi: precieze bet. onzeker, tenzij rozenpillen bedoeld zijn	91
popelierolie: zie hieronder	102
popeliersalffve: zalf op basis van populierbotten	102
pulvis leticie galiene: Lat., mij niet van elders bekend. Bet. onzeker	34
pulvis regine: Lat. koninginnepoeder; voor de bereiding, zie mijn MTMR (1975), nr. 580	34
R
rafenus: Lat. rafanus, radijs, ramenas (Raphanus sativus L.)	66
ripsensaet: bet. onzeker, ripsen zijn rupsen (Brabants); misschien wormsaet, het zaad van alsem	5
romenie: naam van een wijn	65
rommenije: zie romenie	121
root (Engels -): rood ijzeroxide, polijstrood	62
rosemarijne: roosmarijn (Rosmarinus officinalis L.)	116
ruet: wijnruit (Ruta graveolens L.)	19
ruijte: zie hierboven	106
S
saeffraen: saffraan	122
saresijnscruijt: gemene pijpbloem (Aristologia longa L.) of de ronde aristolochia (A. rotunda L.)	106
savie(watere): salie (Salvia officinalis L.)	27, 32
schabiosa: Lat. knautia, honigbloem (Knautia arvensis L.)	111
scharrewortelen: syn. van stinkende gouwe. Mij niet van elders bekend	103
sexafragia: Lat. steenbreek, kleine pimpernel (Pimpinella saxifraga L.)	76
smalself: uit de context kan men opmaken dat dit een plantennaam is. Mij niet van elders bekend	104, 105
spijckoliewater: water uit spijkolie of spijk (Lavendula spica (et oleum) L.)	59
spinnecop: spin, hier misschien een spinneweb	18
steenbreke: zie sexafragia	76

[p. 432]

steenruijte: muurvaren (Asplenium ruta muraria L.)	120
stinckende gau: stinkende gouwe (Chelidonium majus L.)	103
suijcker candijs: kandijsuiker	111
suijcker penijdt: Lat. penidium: suiker gekookt in gerstwater, geklaard en afgeschuimd, gekristalliseerd en in staafjesvorm in de handel	111
sulcker: zurkel, zuring, een van de soorten van het geslacht Rumex	30
T
termentijn: terpentijn, hars van de lork of andere coniferen	1
terrementijn: zie hierboven	102
teskens: tasjeskruid, Lat. bursa pastoris	16
tormentille: tormentil, zevenblad (Potentilla tormentilla L.)	106
triaecle (Veneetsche -): zie driaecle (Venetsche -)	63
V
vele: klimop, veil (Hedera helix L.)	113
venckel: venkel (Foeniculum vulgare Mill.)	51
vijffribben: grote weegbree (Plantago major L.) of kleine (P. minor L.)	1
vliereeck: azijn van vlierbessen	119
violenwatere: sap verkregen uit viooltjes, een van de soorten van het geslacht Viola	111
violettenbladen: zie hierboven	120
violettencruijt: zie violenwatere	13
vlas (wilt -): vlasleeuwebek (Linaria vulgaris Mill.)	5
vyncoorden: grote maagdenpalm (Vinca major L.)	100
W
weechbree(dewatere): zie vijffribben	1, 9
wijnruijte: wijnruit (Ruta graveolens L.)	42, 104
winterkersse: barbarakruid (Barbarea vulgaris R. Br.) of jodenkers (Physalis alkekengi L.)	105
Z
zoethoudt: zie calis(se)hou(d)t	111

[p. 433]

5. Bibliografie

W.L. Braekman (1970), Middelnederlandse geneeskundige Recepten. Een bijdrage tot de geschiedenis van de vakliteratuur in de Nederlanden (KVATL, Gent). - (1975), Medische en technische Middelnederlandse recepten. Een tweede Bijdrage... (KANTL, Gent). - (1998), ‘Een Meerbeeks Artes-handschrift (16de E.): Inhoudsoverzicht met Excerpten’, Volkskunde 99, 1-23. - (1999), ‘Een Kasselse verzameling Middelnederlandse medische recepten (15de E.)’, Versl. en Med. KANTL, 219-261. - (2002), ‘Fragment van een nieuw volksgeneeskundig manuscript (15de E.)’, Volkskunde 103, 225-238. - (in voorbereiding), ‘Maijcken Jacquets' Kookboek in opbouw (16de E.)’.

W. De Vreese (1894), Middelnederlandsche geneeskundige Recepten, Tractaten, Zegeningen en Tooverformules (KAVTL, Gent).

R. Dodoens (1552), Cruydt-Boeck (Antwerpen).

L. Fuchs (1543), Den nieuwen herbarius, dat is dboeck van den cruyden (Antwerpen).

R. Jansen-Sieben (1989), Repertorium van de Middelnederlandse Artes-Literatuur (Utrecht).

Ch. Pergamini (s.d.), Les Archives historiques de la ville de Bruxelles (Bruxelles).