Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003 (2003)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

(2003)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Een brug tussen West-Vlaanderen en Antwerpen.
Emmanuel de Bom, Stijn Streuvels en de Kalmthoutse heide
Stijn Vanclooster

Halfweg 1900 schrijft Emmanuel de Bom aan Stijn Streuvels. Hij hoopt de West-Vlaming binnenkort naar Antwerpen te halen om hem te zien voordragen uit zijn literaire werk. Met Streuvels, die na de verschijning van zijn debuut Lenteleven in 1899, stilaan beroemd begon te worden, had De Bom al sinds meer dan vier jaar een nauwe band. Zo had hij de Avelgemnaar binnengeloodst in Van Nu en Straks, het vrij revolutionaire literaire en artistieke tijdschrift dat door Streuvels' streng katholieke omgeving, zeker door oom Guido Gezelle, met argwaan werd bekeken. In het begin van Streuvels' schrijverschap trad De Bom op als diens mentor: hij bracht hem in contact met de tenoren uit de Vlaamse literaire wereld, raadde hem lectuur aan, becommentarieerde zijn geschriften, hielp zoeken naar uitgevers. Het is vooral Kathryn Smits geweest die de belangrijke rol van De Bom in Streuvels' eerste schrijversjaren heeft belicht, m.n. in haar boek Een nieuwe kijk op de jonge Streuvels (1993), waarin ze de briefwisseling tussen Streuvels en De Bom nauwgezet bestudeerde.1 In wat volgt wil ik deze rol vanuit een andere invalshoek bekijken, niet vanuit het werk van Streuvels, zoals Smits deed, maar vanuit De Boms ijver als verbindingsman, als bruggenbouwer. Deze sociale dimensie - die sterk samenhing met een inzet op cultureel vlak - bleek ook, zoals elders in deze bundel Bert van Raemdonck aantoont, uit de briefwisseling tussen De Bom en Karel van de Woestijne. Zoals De Bom vroeger Streuvels naar Van Nu en Straks en Brussel had gehaald, zo haalde hij even later diens banden met Antwerpen aan.

Halfweg 1900 stuurt De Bom een kort schrijven naar Streuvels:

In de Kapel wordt een tentoonstelling van Door Verstraetens [bedoeld wordt de schilder Theodoor Verstraete] werk op touw gezet, een muzikant komt er een piano-recital geven - of gij lust hebt dien zelfden avond iets te lezen [...]? Een uwer onbekende stukken [...] wat dunkt u?2

‘De Kapel’ was de kapel van het Godshuis Lantschot aan de Antwerpse Falconrui. Daar was in de loop van 1899 een groep anarchistisch gezinde jongeren beginnen bijeen te komen om te discussiëren over allerlei revolutionaire thema's. Ze haalden hun inspiratie bij Kropotkin, Bakounin, Tolstoj en andere revolutionaire denkers en uit tijdschriften als Van Nu en Straks en La Société Nouvelle. Dit genootschap, waarin Emmanuel de Bom een van de drijvende krachten was, poogde zijn ideaal ook naar buiten uit te dragen, onder meer door het organiseren van - overigens druk bijgewoonde - lezingen, tentoonstellingen en muziekuitvoeringen van kunstenaars die volgens hen zouden zorgen voor een ‘kentering der tijden’. De hoop op een betere toekomst was immers hun allereerste bekommernis.

 

In Streuvels' werk herkende De Bom precies die vernieuwing die De Kapel wilde brengen.

 

Streuvels reageert op zijn verzoek om te komen voordragen echter niet meteen - iets wat hij in zijn leven wel meer heeft gedaan. Daarom herhaalt De Bom even later zijn uitnodiging:

'k Zou u nu wel in peis en vreê willen laten, maar men vraagt me met klem: zou St[ijn] Str[euvels] willen komen lezen op zaterdag-avond 23 juni. Dan zingt [Jef] Judels volksliederen, met [Lodewijk] Mortelmans aan de piano. Tentoonstelling Schelde-werk van [de schilder Richard] Baseleer.3

Streuvels antwoordt nu wel:

Die voordracht te Antwerpen dat en meende ik niet ernstig van u - als 't u toch zóo ernstig is... wel, in princiep: 'k aanveerde maar! [...] 'k en heb ik nog van me leven niets voor gedregen en die H[eren] Toehoorders die zich aan iets heel buitengewoons verwachten zouden er
kunnen deerlijk teleurgesteld van af komen - als ze toch gediend zijn dat ik daar een drie kwart zit te grollen!? - mij is 't wel.

Meteen legt De Bom de uitnodiging voor 23 juni vast. Een week voor de lezing zal plaatsvinden, meldt hij Streuvels een extra plan:

De uitnodigingen worden gedrukt voor Zaterd. 23n e.k. - Den zondag daarop is een tochtje ontworpen, heel vroeg naar de Heide (boven Calmpthout [...].4

Even later leest Streuvels in de Kapel zijn verhaal ‘Zomerland’ voor.5 Later zou dit proza het titelverhaal worden van Streuvels' derde bundel (1900). Op de uitnodigingen tot de lezing stond dat Lodewijk Mortelmans die avond muziek van Edward Grieg - De Boms lievelingscomponist - zou uitvoeren.

 

Na de lezing was de dag overigens nog lang niet ten einde, want, zoals een deelnemer aan het gebeuren later op de Streuvelsavond terugblikte: ‘Stijn was 'nen mensch zonder veel pretentie, en na de conferentie zijn we, met nog eenige maten, 'n wandeling en pinten gaan pakken in den buiten’.6 Streuvels van zijn kant herinnerde zich decennia later:

[...] dien avond, of liever dien nacht moesten wij op avontuur uit door de havenstad, met een heel gezelschap nieuwe vrienden. Daarvan herinner ik mij nog: het bezoek in menigvuldige drankgelegenheden, ontmoetingen met Hindoes en Chinezen, - en de aangroeiende verontwaardiging van Dr. Schamelhout, die maar niet begrijpen wilde dat
iemand drinken kon zonder dorst... en anders dan om den dorst te lessen!’7

De volgende dag zou de groep een hilarische uitstap naar de Kalmthoutse heide maken, niet ver van de plaats waar wij vandaag De Bom herdenken. Over zijn optreden in de Kapel en vooral die heuglijke uitstap naar de heide, schrijft Streuvels al kort na zijn thuiskomst aan De Bom. Aan het weekend zal hij de allerbeste herinneringen bewaren, schrijft hij. De brief is hartelijk en uitbundig:

Sedert gister avond ben ik weer de oude inwoner van Avelghem geworden en al 't verledene en 't gebeurde van de laatste drie dagen staat als iets onmogelijks in mijne herinnering. Ik kan maar niet bekomen van verwondering over mijn baldadigheden op de heide!! - Nu heb ik nog een paar dagen werk om dat alles weer in mijn geheugenis te laten omwandelen - als ik me neerleg in mijn rieten zetel komen de dingen me zoo duidelijk en net voor de oogen staan alsof ik erbij ware nog altijd. [...]
In de eerste acht dagen zal ik nog geen lust hebben om iets te lezen of te schrijven: zal enkel leven van tabak en herinneringen. - Bedank eens goed al de menschen die ik moeite aandeed en mij plezier verschaft hebben. En als ik iets voor hen kan doen, aanbevolen.
Bovenal verschooning voor de wonden en kneuzingen in zwart-en-blauw! [...]
Zeg de mooiste dingen van mij aan al de vrienden. [...]
met hoed-wuiving
Stijn8

Wat was dat nu van die ‘baldadigheden op de heide’, die kennelijk gepaard zijn gegaan met ‘wonden en kneuzingen in zwart en blauw’?

 

We komen meer te weten via de tegenbrief van De Bom, waarin duidelijk wordt dat de groep op de heide de Boerenoorlog naspeelde, de toen aan de gang zijnde Zuid-Afrikaanse vrijheidsoorlog, die de Kapelmannen fel boeide.

De Bom reageert op de brief van Streuvels, waaruit ik zopas citeerde, als volgt. Hij opent met een motto uit Genesis:

In die dagen waren er Reuzen op der aarde, ende ook daarna, als Gods zonen tot de dochteren der menschen ingegaan waren, ende zich kinderen gewonnen hadden: deze zijn de geweldige, die van ouds geweest zijn mannen van name.9

Voor De Bom is Streuvels één van deze ‘mannen van name’. Hij spreekt hem dol-enthousiast aan:

Aan den eertijds als ‘Gezapige’, nu als ‘Geweldige’ staande bekend, van Antwerpen tot aan Gent!! [...]
Veel leute, veel genietinge van binnen en van buiten, hebt gij ons, en bijzonderlijk mij verschaft, maar de hoofdimpressie is: ver-baasdheid! Nu 'k merk dat gij zelf niet minder verbabbereerd10 [zijt] dan al de geslagenen van hier: dat legt alles uit!
Wat een wind van stormende kamplust was in u gevaren? Welke voorhistorische beelden van schuimbekkende spelonkbewoners uit het silex-tijdperk heeft de eeuwenheugende heide uit uw ontvlamde verbeelding doen ontsprankelen? 'k Zie u nog stijgen op het kopje11, met vasten poot, op één twee drie waarde den heuvelklim te boven; ende hij ontwortelde eendlijke12 groezen ende rukte boomen uit; daarmeded [sic] sloeg hij zijne tegenstrevers te pletteren. [...] En toen gij, als getrakeerd13 Boerebeest [de groep speelde dus de Boerenoorlog], op den rug laagt, en met de 4 pooten ‘tegen de met kalfachtige verstomming u aanstarende bende rooineks14 strijdvaardig stelde. O ja we hebben den klauw van den leeuw gevoeld. Allen, allen hebben wij ervan geproefd. Gij waart ons allen een voortreffelijken gast: moeten wij de ontvangst beoordeelen naar de blauwe plekken, kneuzingen, spierverrekkingen, ontwrichting van ellebogen en polsen, dan moet onze ontvangst éenig geweest zijn. Ge laat hier de herinnering van een “wreeden kerel” uit een onwaarschijnlijk tijdperk, uit een nog niet ont-
dekt of geëxploreerd gewest [...]. Er zijn inderdaad twee menschen in u: de koene gezapige opnemende en vast verbindende toeschouwer van het dagelijksche van heden, en de tiendubbel gespierde visionair van droomtijden [...].
Ho, ik begrijp u zóo goed - dunkt me - en ge kunt niet beseffen wat die drie dagen voor mij te beteekenen hadden van grootsche wordende beelden en verzinsels. Dat we elkander niet méér ontmoeten kunnen - ziede, we zijn nu sedert 1896 vrienden, en daar komde ne keer af en ge toont een wereld die geen mensch, en gijzelf ook niet, vermoedde! [...] Er is nog zóoveel dat ik u toogen moest en dat door de kortgemeten uren ontsnapt is [...].

De Bom en zijn vrienden uit De Kapel zijn zo enthousiast over de ontmoeting met Streuvels, dat zij hem nadien herhaaldelijk opnieuw uitnodigen. Streuvels heeft echter bijna nooit tijd, of heeft geen zin zijn West-Vlaanderen te verlaten. Hij zou niet meteen weer naar de Scheldestad afzakken, maar zijn lezing in de Kapel is de start of intensifiëring geweest van een vriendschap met heel wat Antwerpenaren, die op haar beurt een invloed heeft gehad op zijn nog prille schrijverschap.

 

Bijna een halve eeuw later, in 1947, blikte De Bom op Streuvels' Kapelweekend terug in het Tijdschrift van de Touring Club van België:

't Liep er kroppensvol [sic] die avond en Streuvels' stem - die van een boer, die u toeroept van uit een vlaschaard - is iets om nooit te vergeten. Hij las als een stentor, of lijk een barak-akrobaat [...]. Streuvels bad op psalmoderende toon, zoals een Benediktijner het doet uit de preek-kuip in de kloosterrefter, zonder punten noch komma's lijk een eindelooze baarslag, iets zó geweldig, dat het u in een pre-historische sfeer verplaatste. Algemene beduusdheid bij de toehoorders die onder 't rumoer van die oneindige rhythmus, zonder enige tussenpoos, tureluurs werden, maar, overdaan, ervan toch wonderlijk genoten. Overstelpt, overdonderd zaten we daar allen, perpleks, zonder één woord te kunnen uitbrengen.’15

De Bom herinnerde zich ook heel goed de nachtelijke tocht na de lezing door het schipperskwartier en vooral de uitstap een dag later naar de Kalmthoutse

heide, waar, zoals hij het noemde, ‘een miniatuur-uitgaaf van de Boerenoorlog’ werd uitgebeeld:

Ondanks de late [...] strooptochten [...] waren we 's anderendaags al vroeg paraat - Frans Franck vond Stijn 's ochtends te 6 uur schrijvend aan zijn bed - om per janplezier naar de Heide te Kalmthout uit te zetten. De ‘sjarbang’ was bomvol met de Kapelgasten. En aan 't Puts moer werd jolig gebaad [...] en daarna brak [op] een ‘kopje’ naast het Moer, met een prachtig uitzicht op het heidelandschap, een miniatuur-uitgaaf van de Boerenoorlog uit. Het Boerenleger bestond uit één man: Stijn Streuvels, die, op zijn rug uitgestrekt, zich te vierklauwens verdedigde tegen de aanval van de Brittenpartij, waar de rest van 't gezelschap toe behoorde. Streuvels, de eenling, weerde de aanvallen af met de onbesuisdheid van een wildeman, hield zich heel 't Brits leger probaat van 't lijf, daarbij onoplettend voor de blauwe plekken die zijn trappers op kuiten en dijen van de tegenpartij te weeg brachten. 't Was een historisch gebeuren, en die baldadige Westvlaming bleek absoluut onoverwinbaar.16

‘Ik wist toen nog bitter weinig van de wereld en hare pomperijen’, schreef Streuvels op zijn beurt terugblikkend op zijn Antwerpse uitstap.17 Maar het was alsof hij door dit optreden ‘met een toverroede was gewekt, alsof hij zekerheid over zichzelf had meegekregen; hij wist zich voor de eerste keer vast omringd door een menigte, heel uiteenlopend van aard. De ervaring bracht hem de overtuiging bij, dat hij de vertolker was van wat velen als “een waarheid” aanvoelden, getroffen als zij waren door de originaliteit en de kracht van zijn woord’ - aldus wijlen Ger Schmook, literatuurhistoricus en conservator van het AMVC-Letterenhuis.18

 

Terug thuis ontvangt Streuvels enkele dagen later onverwacht uit Antwerpen een presentje van Frans Franck, de stichter van de Kapel en grote kunstmecenas, die hij de avond van zijn lezing thuis had bezocht: het afgietsel van een Italiaanse madonna en een antieke Griekse kandelaar in brons. Als dank stuurt Streuvels op staande voet het ingebonden handschrift van ‘Lente’, het sleutelverhaal uit Lenteleven, zijn debuutbundel uit 1899. Het verhaal had hij overigens aanvankelijk ‘Van Lente’ willen titelen, maar op aanraden van

Emmanuel de Bom ‘Lente’ gedoopt. ‘En daarmede,’ schreef Streuvels, ‘was onze vriendschap verzegeld’.19

 

De regenboog die de Leie met de Schelde verbond, had er een kleur bij.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen