Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

[p. 243]

Elf jaar Belgisch Nederlands in Knack
De evolutie van 1991 tot 2001
Siegfried Theissen, lid van de Academie

In het tijdschrift Nederlands van Nu heb ik, gespreid over een periode van drie jaar, een aantal artikelen gepubliceerd met de titel ‘Schrijft Knack Belgisch?’ waarin ik eerst in twee corpora (1991-1995, 1996-1998), en dan nog in een derde corpus (1999-2000) de evolutie van circa 200 Belgische woorden onderzocht heb.

Nu heb ik er nog het jaar 2001 bij genomen, zodat deze studie een periode van 11 jaar beslaat.

Het verschil met de artikelen in Nederlands van Nu is dat ik nu een algemeen overzicht kan geven van de evolutie van het gebruik van Belgische woorden in Knack, zodat er een antwoord mogelijk is op de vraag: gaat de Vlaamse pers (in casu Knack) erop vooruit wat het gebruik van de standaardtaal betreft?

1. Doel en methode

Uit de circa 2.000 items van het Woordenboek voor correct taalgebruik van Theissen et alii heb ik circa 200 woorden of uitdrukkingen geselecteerd, waarvan ik de indruk heb dat ze vaak voorkomen in de geschreven pers of in radio- en/of TV-programma's. Naast vooral lexicologische verschijnselen heb ik ook enkele syntactische afwijkingen van de standaardtaal onder de loep genomen.

Het napluizen van 572 nummers van Knack is natuurlijk onmogelijk zonder de hulp van de computer. Ik heb drie elektronische corpora onderzocht: het eerste, dat de jaargangen 1991 t.e.m. 1995 beslaat, heeft het rekencentrum van de universiteit Luik gemaakt. Daarmee kan men alle mogelijke woorden of losse en vaste woordverbindingen opsporen, maar ook woorden met bepaalde suffixen of prefixen.

[p. 244]

Bijvoorbeeld: *match geeft alle woorden die uitgaan op -match, zoals heenmatch en uitmatch en kies* alle woorden die beginnen met kies-, zoals kiescampagne, kiesomschrijving enz.

De resultaten komen telkens na ca. 3 minuten in zinsverband op het scherm. Dit zoekprogramma is dus heel soepel, maar ook hier is niet alles mogelijk: voor sommige werkwoorden zoals voortdoen heb ik slechts de infinitiefvorm en het voltooid deelwoord kunnen onderzoeken. Voor de gescheiden vormen, b.v. deed... voort had de computer alle zinnen met deed, of wel alle zinnen met voort geselecteerd, wat een onmenselijk aantal zinnen zou hebben opgeleverd. Nu zijn er wel programma's die twee woorden kunnen opsporen met daartussen een bepaald aantal woorden, maar daar de afstand tussen b.v. deed en voort zeer variabel is, was zo'n programma hier ook geen grote hulp.

Het tweede en het derde corpus zijn door Knack zelf op CD-ROM uitgebracht. Ze geven in ca. 10 seconden toegang tot de hele tekst waarin het gezochte item voorkomt, maar kennen meer beperkingen dan het eerste onderzoeksprogramma. Zo is het onmogelijk met *match alle woorden op te sporen die uitgaan op -match. Ook woordcombinaties zijn maar zeer beperkt op te zoeken: b.v. BN deze van (i.p.v. AN die van) was in het eerste corpus zonder meer direct te vinden, maar de twee Knack CD-ROMS geven dan slechts zinnen met deze of zinnen met van. Die dan allemaal op het scherm lezen en kijken of er bij zijn waarin deze door van gevolgd wordt of van voorafgegaan wordt door deze, is niet te doen. Soms valt er wel een mouw aan te passen: b.v. dat is een ander paar mouwen kan in corpus 2 en 3 niet als zodanig worden opgespoord, maar als je de computer zinnen met mouwen laat zoeken - dat zijn er niet zoveel - dan kun je die met de Belgische uitdrukking er makkelijk uit halen. Voor het is geweten is het al moeilijker, want er zijn heel wat zinnen met geweten, maar het valt toch nog te doen. Alleen heb je het resultaat niet na 10 seconden, maar na twee uur. Eigenaardig genoeg waren de door Knack geleverde programma's wel in staat woordgroepen zoals volgende maandag (BN voor volgende week maandag) op te sporen. In een aantal gevallen waren de twee CD-ROMS echter totaal ongeschikt voor het opsporen van woordgroepen. Zo heb ik daar komt niets van in huis slechts in het eerste corpus kunnen opzoeken. De twee andere corpora zouden in dit geval duizenden zinnen met huis hebben opgeleverd. Ook zo'n (i.p.v. zulke) kon om technische redenen in de twee CD-ROMS niet opgespoord worden.

Twee soorten afwijkingen van de standaardtaal heb ik in geen van de drie corpora kunnen onderzoeken: ten eerste al de gallicismen met aan (aan hon-

[p. 245]

derd [kilometer] rijden, tomaten aan twee euro) en de doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep (a. door een voltooid deelwoord: Dat is een zaak die nog verder moet onderzocht worden; b. door het tweede deel van een voornaamwoordelijk bijwoord: Een zaak waar we zullen op terugkomen).

Voor alle onderzochte woorden heb ik eerst gekeken wat de Grote Van Dale (1999), de Hedendaagse Van Dale (1991) en Kramers (1990) erover zeggen - daaruit is al gebleken dat ze het lang niet eens zijn over het Belgische karakter van bepaalde woorden of uitdrukkingen.

Als er een of twee duidelijke alternatieven waren in de standaardtaal (b.v. voor: er was geen kat (er was geen hond/geen kip), dan heb ik die ook opgespoord en de relatieve percentages berekend, b.v.

	Knack I (1991-1995)	Knack II (1996-1998)	Knack III (1999-2001)
(BN) economist	119 (34%)	79 (43%)	44 (29%)
(AN) econoom	233 (66%)	103 (57%)	107 (71%)

Bij deze cijfers gaat het telkens om types, niet om tokens, m.a.w. als economist vijf keer in hetzelfde artikel voorkwam, heb ik het slechts één keer geteld.

In enkele gevallen was het niet mogelijk de standaardtalige pendant - hoewel er slechts één was - te onderzoeken, gewoon omdat de computer homografen niet uit elkaar kan houden. Zo heb ik voor koppel niet ook paar opgespoord, want de computer kan (nog) geen onderscheid maken tussen het paar en een paar mensen.

Soms zijn er voor een Belgisch woord zoveel mogelijke standaardtalige varianten (b.v. BN luik (AN: deel, onderdeel, gedeelte enz.) dat een statistische vergelijking onmogelijk wordt. In dat geval heb ik slechts het aantal BN-types per jaargang geteld, b.v.:

	Knack I (1991-1995)	Knack II (1996-1998)	Knack III (1999-2001)
BN luik	318 (ca. 63 per jaar)	190 (ca. 63 per jaar)	67 (ca. 22 per jaar)

Voor enkele woorden waren er zo weinig voorbeelden dat een berekening per jaar minder dan één vindplaats had opgeleverd. In dat geval heb ik het aantal voorbeelden per periode vermeld. Alle woorden die door ten minste een van

[p. 246]

de drie bovengenoemde woordenboeken als standaardtalig beschouwd worden, heb ik opgezocht in een corpus van de Nederlandse krant NRC-Handelsblad (1993-1994) dat meer dan 90.000 artikelen omvat en dat ongeveer even omvangrijk is als de drie Knack-corpora samen.

2. Het onderzoek

2.1. Syntactische verschijnselen:

a)	de weglating van te voor een infinitief die voorafgegaan is door beginnen (persoonsvorm, infinitief of infinitivus pro participio), b.v. ‘Het wordt tijd dat we beginnen werken’ (i.p.v. te werken). Voor de factoren die de weglating van te bevorderen of verhinderen verwijs ik naar het artikel in Nederlands van Nu 2001, nr. 2, p. 39 e.v. In de jaren 1991-1995 werd te nog in 68% van de gevallen weggelaten, in 1996-1998 nog maar in 52% en in 1999-2001 nog slechts in 33% van de gevallen. De toename van de standaardtalige vorm (de Belgische variant is in 11 jaar tijd meer dan gehalveerd) is zonder meer significant. Dit deelonderzoek steunde op meer dan 1000 voorbeelden. Dat de journalisten soms aarzelen tussen twee mogelijkheden blijkt uit het feit dat ze soms in hetzelfde artikel de vorm met te en die zonder te naast elkaar gebruiken. Dit verschijnsel zullen we ook verder constateren. (cf. infra)
b)	de weglating van als of wanneer na telkens, b.v. ‘Telkens ze dachten iets gesnapt te hebben...’ In het eerste corpus (1991-1995) kwam de afwijking in 46% van de gevallen voor. In de tweede periode (1996-1998) was dit nog maar 21% en in de derde (1999-2001) nog slechts 18%. Ook hier gebruikten sommige journalisten de twee vormen naast elkaar in hetzelfde artikel
c)	van zodra i.p.v. zodra, b.v. ‘Van zodra u de laptop aansluit...’ Hier constateert men eveneens een spectaculaire daling van het gebruik van de Belgische vorm: 30% - 14% - 4% (2001:0!). Weer ben ik enkele keren de twee vormen in dezelfde tekst tegengekomen.

[p. 247]

2.2. Woorden en woordverbindingen

De evolutie blijkt uit de drie volgende categorieën: de ‘dalers’, de ‘stijgers’ en die waarvan het percentage of het aantal types per jaargang ongeveer gelijk gebleven is.

a. de dalers

Opmerking: als er continue daling is, vermeldt ik slechts het percentage of het aantal types per jaargang van de eerste (1991-1995) en de laatste periode (1999-2001) of van het laatste jaar, indien de daling zich na 2000 nog voortgezet heeft.

Soms is er echter een daling of een stijging in de tweede periode en een stijging of daling in de derde. In deze gevallen vermeld ik ook de resultaten van de tweede periode. Een daling in de tweede periode gevolgd door een stijging in de derde wordt door een * gemarkeerd en de omgekeerde beweging door een**.

aap (iem. voor de - houden): 3 - 2 - 0/jaar

* aarde (geen/weinig - aan de dijk zetten): 17% - 3% - 13% (2001: 8%)

** bekomen: 40 - 50 - 17/jaar (2001: 9)

bestemmeling: 80% - 60%

boeken (de - neerleggen): I: 7 vb.; II: 1 vb.; III: 1 vb.

** bouwpromotor: 47% - 50% - 23% (2001: 8%)

categoriek: 75% - 33%

competitiviteit: 27% - 13% (2001: 0!)

* contacteren: 16 - 9 - 11/jaar

depannage: I: 5 vb.; II: 4 vb.; III: 1 vb.

depanneren: 3 - 1/jaar

desgevallend: 11% - 4% (2001: 1%)

dewelke: 10 - 4/jaar

doctoreren: 71% - 41%

doorgedreven (b.v. - ontwapening): 32 - 17/jaar

drukkingsgroep: 80% - 6%

dubbel en dik: 100% - 80%

* duimen (de - leggen): 9 - 3 - 5/jaar

economist: 34% - 29%

ei zo na: 18 - 12 - 13/jaar

faling: 7% - 2% (2001: 1%)

** fier op: 29% - 41% - 14% (2001: 5%)

fusioneren: 61% - 14% (2001: 0)

* fysisch: I: 7 vb.; II: 0 vb.; III: 2 vb.

garagist: 73% - 55%

** gebeurlijk: 4 - 6 - 1/jaar

** gebroken (de - potten betalen): 6% - 20% - 0%

gekend [= bekend]: 35 - 17/jaar

** gelasten (iemand met iets -): 4 - 9 - 1/jaar (2000 en 2001: 0)

[p. 248]

** gelijk welk: 15 - 21 - 10 jaar

gelijkvloers: 75% - 22% (2001: 0)

** gerust laten: 13% - 15% - 9% (2001: 6%)

gestresseerd: 4 - 2/jaar (2001: 0)

geval (in alle geval): 12% - 6%

gevoelig (b.v. dalen): 41% - 25%

gevoelig aan: 15% - 0%

** geweten (het is -): 30 - 44 - 13/jaar

** grootwarenhuis: 24% - 28% - 16%

gunstmaatregel: I: 9 vb.; II: 5 vb.; III: 4 vb.

gunstprijs: I: 3 vb.; II: 0 vb.; III: 0 vb.

gunsttarief: I: 5 vb.; II: 6 vb.; III: 4 vb.

gunstvoorwaarden: I: 2 vb.; II: 0 vb.; III 0 vb.

handje (een - toesteken): 70% - 38% (2001: 25%)

hoogdringendheid: 7 - 4/jaar

hospitaal: 5% - 0,5% (2001: hapax)

** hypothekeren (fig.): 23 - 29 - 14/jaar

indijken (fig.): 12 - 7/jaar

ingangsexamen: 41% - 19%

jongste (de - tijd): 77% - 62%

kalmeermiddel: 86% - 33%

kiescampagne: 28% - 18%

kiesbrief: 20% - 11%

kiesomschrijving: 41% - 10%

kiesresultaat: 24% - 4%

** klacht neerleggen: 10% - 13% - 3%

kloeg(en): 26% - 5%

komaf maken met iets: 30 - 20/jaar

koppel [= getrouwd of samenlevend paar]: 46 - 35/jaar

(op)kuisen: 10 - 3/jaar

kuisvrouw: 6% - 2% (hapax)

laattijdig: 12 - 6/jaar

** labo: 20% - 51% - 6%

leiding (onder de - van): 9% - 5%

leraars: 62% - 51%

lidgeld: 100% - 50%

luik [deel]: 63 - 13/jaar

maand [twee, drie enz.]: 3% - 0,3%

match: 53% - 42%

** maten (met twee - en twee gewichten meten): 79% - 89% - 69%

midden [milieu]: 9% - 3%

mits [voorzetsel]: 35 - 19/jaar

nesten (in - zitten): 88% - 27% (2001: 0)

nood hebben aan: 42% - 22%

** objectief [= doel]: 13 - 15 - 5/jaar

** obus: 42% - 64% - 25% (2001: 17%)

omzeggens: 73 - 7/jaar (2001: 4)

omzendbrief: 66% - 14%

onverlet (niets - laten): 6 - 2/jaar

opgeld maken: 83% - 43% (2001: 0)

ophefmakend: 37% - 28%

** overstaan (ten - van) [t.a.v.]: 16% - 19% - 13% (2001: 7%)

parking: 34% - 28%

patronaal: 17 - 5/jaar

patroons- (organisatie, federatie, vereniging): 14% - 1%

personaliteiten: 26% - 2% (2001: 0)

* plastiek [subst.]: 53% - 15% - 24%

plastiek(en) [adj.]: 41% - 20%

regenscherm: 10% - 5%

responsabilisering: 10 - 6/jaar

[p. 249]

scheurmand: 6 - 0/jaar

** schoollopen: I: lvb.; II: 4 vb.; III: 0 vb.

** schrik hebben: 20 - 25 - 13/jaar

spijts: 5 - 1/jaar

spitstechnologie: 100% - 92%

stakingspiket: 71% - 0%

stakingspost: 24% - 0%

stortbad: 13% - 6% (2001: 0)

terug: 1991: 228 vb.; 1994: 119 vb.; 1996: 97 vb.; 1998: 64 vb.; 2001: 20 vb.

ticket: 62% - 58% (2001: 55%)

toelaten [= in staat stellen]: 19 - 11/jaar

trafikant (drugs-, wapen-): 3 - 1/jaar

trafiek (drugs-): 14% - 7% (2001: 0)

turnzaal: 50% - 0%

uitmatch: 33% - 8% (2001: 0)

** uitstaans (geen - hebben met): 6 - 14 - 4/jaar (2001: 1)

universitair [subst.]: 41% - 7%

verhelpen (aan iets -): 43% - 17%

verhogen [intr.]: 27 - 14/jaar

verhuis: 70% - 20% (2001: 10%)

verkeerswisselaar: 37% - 11%

verlagen [intr.]: 7 - 4/jaar

verlieslatend: 97% - 60%

* verstomming (met - slaan): 64% - 43% - 57%

** voorbehouden: 52% - 55% - 48%

vooropzeg: 41% - 9%

** wandelen (iemand - sturen): 7 - 12 - 2/jaar

wedersamenstelling: 50% - 22%

weeral: 1,2% - 0,4%

weerom: 10 - 5/jaar

wenen: 28% - 24% (2001: 16%)

werkingskosten: 11 - 6/jaar

wisselstukken: 80% - 11%

zakencijfer: 12% - 2% (2001: 1%)

zetel [= fauteuil, stoel]: 78% - 61%

** zinnens zijn: 10 - 13 - 4/jaar

zittijd: 100% - 50%

zo'n [= zulke]: I: 34%

b. de stijgers

aanwerving: 75% - 84%

blijf (geen - met iets weten): 3 - 6/jaar

bovenhalen [fles, verhaal]: 12 - 16/jaar

concurrentieel: 31% - 41%

credibiliteit: 3% - 7%

dode letter blijven: 4 - 8/jaar

* ereloon: 31% - 28% - 43%

gamma: 23 - 28/jaar

gang ((zich) op - trekken): 12 - 22/jaar

graten (geen - in iets zien): 8 - 11/jaar

heenmatch: 79 - 92%

hernieuwbaar (energie): 0,6 - 2,4/jaar

heropstarten: 3 - 5/jaar

hervallen (in een ziekte -): I: 2 vb.; II: 3 vb.; III: 8 vb.

inbeelden (zich -): 12 - 17/jaar

in zeven haasten: 2 - 4/jaar

kat (zijn - sturen): 0,4 - 3/jaar

klastitularis: 71% - 80%

[p. 250]

(geen) klein bier: 1 - 5/jaar

lachen ((niet) met iets -): 3 - 6/jaar

meubelen (de - redden): 1 - 3/jaar

mouwen (een ander paar -): 4 - 8/jaar

mutualiteit: 15 - 18%

noteer dat...: 1 - 2/jaar

pot (rond de - draaien): 2 - 5/jaar

** publiciteit: 15 - 32 - 20%

reconversie: 0,4 - 10/jaar

sluikstorten: 1 - 4/jaar

* streep (een - onder iets trekken): 92% - 55% - 100%

** stockeren: 7 - 11 - 9%

trein (op de -): 29% - 63%

verdiep: 0,2 - 1/jaar

** vergroten: 11 - 17 - 14/jaar (2001: 21)

* voorhechtenis: 72% - 59% - 80%

* vuilbak: 20% - 7% - 30%

waken (erover - dat): 96% - 100%

woonst: 3% - 8%

c. nagenoeg hetzelfde percentage of hetzelfde aantal vindplaatsen per jaar in de eerste en de derde periode

aanwerven: 95%

* aartsmoeilijk: 7 - 3 - 9/jaar

anderendaags ('s -): 25/jaar

bolwassing: 2/jaar

** bovenarms: (het zit er - op): 4 - 7 - 3/jaar

café (op -): 4/jaar

dool (op de - zijn): 6/jaar

** drinkbaar water: 17% - 20% - 18%

forfait geven: 5 - 7/jaar

* fruitsap: 71% - 57% - 73%

gegeerd: 13/jaar

** hernemen: 24 - 35 - 26/jaar

hernieuwbaar [termijn]: 2/jaar

hervallen (in een oude gewoonte -): 6/jaar

hospitalisatie: 4/jaar

inwijkeling: 25%

kat (een - een - noemen): 1/jaar

* kat (geen -): 48% - 42% - 52% (2001: 33%)

katten (andere - te geselen hebben): 3/jaar

** kelderen: 16 - 22 - 16/jaar

kiesbureau: 30%

* kiesprogram: 7% - 3% - 7%

kwestie van: 45/jaar

lidkaart: 82%

mogelijks: 9/jaar

niet zodra: 2/jaar

** noteren (een succes laten -): 2 - 5 - 2/jaar

** onthaalcentrum: 5% - 19% - 6% (2001: 0)

onuitgegeven: 2/jaar

openingsuren: 75%

optekenen (laten -): 7/jaar

** overjaars: 4 - 8 - 3/jaar

panikeren: 4/jaar

* personeelsbeheer: 8% - 3% - 8%

** pilootproject: 2 - 4 - 3/jaar

politieker: 1%

rechtstaan: 3/jaar

[p. 251]

** resem: 11 - 14 - 9/jaar

reservatie: 66%

solden: 5%

stresserend: 5/jaar

** syndicaat: 11% - 17% - 11%

uitstalraam: 30%

** verkleinen [trans.]: 6 - 8 - 6/jaar

valavond: 5/jaar

vel (zijn - riskeren): 1/jaar

vel (het - van iemand willen): 1/jaar

verwachten: (zich aan iets -): 4/jaar

verzaken (aan iets -): 80%

volgende maandag: 90%

* vogel (een - voor de kat): 2 - 0 - 2/jaar

voortdoen: (I + VDW): 7/jaar

vorige maandag: 65%

wapentrafiek: 7%

warm en koud blazen: 3/jaar

** werkongeval: 5% - 11% - 6%

wedde: 30%

weddeschaal: 100%

** zorgen (geneeskundige/medische -): 30% - 49% - 31%

De situatie in 1999-2001

A)	Vanaf 1999 niet meer aangetroffen (9): de gebroken potten betalen, gevoelig zijn aan iets, gunstprijs, gunstvoorwaarden, stakingspiket, stakingspost, scheurmand, turnzaal, van hetzelfde laken een broek
B)	Hapax (1): mazout
C)	Percentages van het totaal BN + AN: 1. Van minder dan 1% t.e.m. 5% (19): desgevallend, faling, fysisch, hospitaal, kiesresultaat, klacht neerleggen, kloeg(en), kuisvrouw, leiding (onder de - van), maand (twee -), midden [= milieu], patroons- (organisatie enz.), personaliteiten, politieker, regenscherm, solden, verdiep, weeral, zakencijfer 2. 6% t.e.m. 10% (17): credibiliteit, drukkingsgroep, gerust laten, geval (in alle -), kiesomschrijving, kiesprogram, labo, onthaalcentrum, personeelsbeheer, stockeren, stortbad, trafiek (drugs-, wapen-), uitmatch, universitair [subst.], vooropzeg, werkongeval, woonst 3. 11% t.e.m. 20% (19): aarde (geen/weinig - aan de dijk zetten), café (op -), competitiviteit, drinkbaar water, fier op, fusioneren, grootwarenhuis, ingangsexamen, kiesbrief,

[p. 252]

	mutualiteit, omzendbrief, overstaan (ten - van = t.a.v.), plastiek (en) [adj.], publiciteit, syndicaat, verhelpen (aan iets -), verhuis, verkeerswisselaar, wisselstukken 4. 21% t.e.m. 30% (18): bouwpromotor, economist, gelijkvloers, gevoelig [= aanzienlijk], inwijkeling, kiesbureau, kiescampagne, nesten (in - zitten), nood hebben aan, obus, ophefmakend, parking, plastiek [subst.], uitstalraam, vuilbak, wedde, wedersamenstelling, wenen 5. 31% t.e.m. 40% (5): categoriek, handje (een - toesteken), kalmeermiddel, zo'n [= zulke], zorgen (geneeskundige, medische -) 6. 41% t.e.m. 50% (7): concurrentieel, doctoreren, ereloon, lidgeld, match, opgeld maken, zittijd 7. Komen vaker voor dan de AN-vorm (26) (*sinds 1991-1995 gedaald/ **sinds 1991-1995 gestegen): aanwerven [95%], **aanwerving [66%], *bestemmeling [60%], *dubbel en dik [80%], fruitsap [73%], *garagist [55%], **heenmatch [92%], kat (geen -) [52%], **klastitularis [80%], *leraars [51%], lidkaart [82%], *maten (met twee - en twee gewichten meten) [69%], openingsuren [75%], reservatie [66%], *spitstechnologie [92%], *ticket [58%], *tijd (de jongste -) [62%], **trein (op de -) [63%], *verlieslatend [60%], *verstomming (met - slaan) [57%], verzaken (aan iets -) [80%], *voorbehouden [volt. deelw.][48%], **voorhechtenis [80%], volgende (maandag enz.) [86%], vorige (maandag enz.) [65%], *zetel [61%] 8. Uitsluitend de Belgische vorm (3): **streep (een - onder iets trekken), **waken (erover - dat...), weddeschaal
D)	Over de hele periode van 11 jaar: aantal vindplaatsen per jaargang (52 nummers van Knack) 1. 1 t.e.m. 5 keer per jaar (58) aap (iem. voor de - houden), boeken (de - neerleggen), bolwassing, bovenarms (het zit er - op), café (op -), depannage, depanneren, dewelke, dool (op de - zijn), duimen (de - leggen), forfait geven, fysisch, gebeurlijk, gelasten (iem. met iets -), gestresseerd, gunstmaatregel, gunsttarief, hernieuwbaar [van energie, termijn], heropstarten, hoogdringend(heid), hospitalisa-

[p. 253]

tie, in zeven haasten, kat (een - een - noemen), kat (zijn - sturen), katten (andere - te geselen hebben), (geen) klein bier, niet zodra, noteer dat..., noteren (b.v. een succes laten -), (op)kuisen, kuisvrouw, meubelen (de - redden), objectief [doel], onuitgegeven, onverlet (niets (laten), overjaars, panikeren, patronaal, pilootproject, pot (rond de - draaien), rechtstaan, schoollopen, sluikstorten, spijts, stresserend, trafikant (drugs-, wapen-), uitstaans (geen - hebben met), valavond, vel (zijn - riskeren), vel (het - van iemand willen), verkeerswisselaar, verlagen [intr.], verwachten (zich aan iets -), vogel (een - voor de kat), wandelen (iem. - sturen), warm en koud blazen, weerom, zinnens zijn 2. 6 t.e.m. 10 keer per jaar (19) aartsmoeilijk, blijf (geen - met iets weten), dode letter blijven, forfait geven, gelijk welk, hervallen (in een ziekte, een gewoonte -), indijken, laattijdig, lachen ((niet) met iets -), mogelijks, mouwen (een ander paar -), omzeggens, optekenen (laten -), reconversie, resem, responsabilisering, verkleinen [trans.], voortdoen, werkingskosten 3. 11 t.e.m. 20 keer per jaar (20): bekomen, bovenhalen, contacteren, doorgedreven (b.v. - ontwapening), ei zo na, gegeerd, gekend [= bekend], geweten (het is -), graten (geen - in iets zien), hypothekeren [fig.], inbeelden (zich -), kelderen, komaf maken, luik (= deel], mits [voorzetsel], schrik hebben, terug, toelaten [= in staat stellen], vergroten [intr.], verhogen [intr.] 4. 21 t.e.m. 30 keer per jaar (4): anderendaags ('s -), gamma, gang ((zich) op - trekken), hernemen 5. 31 t.e.m. 40 keer per jaar (1) koppel (= paar] 6. 41 t.e.m. 50 keer per jaar (19) kwestie van (b.v.: - dit nog eens te onderzoeken)

Om technische redenen slechts in het eerste corpus (1991-1995) onderzocht

A)	In percentages van het totaal BN + AN 1 1 t.e.m. 5% (2)

[p. 254]

	akkoord zijn, deze/dit van 2. 6 t.e.m. 10% (2) bezit (in - van), wat er ook van zij 3. 11 t.e.m. 20% (2) beroep (- doen op), manier (bij - van spreken) 4. 21 t.e.m. 30% (1) vorm (onder de - van) 5. 50% (1) zeker en vast 6. Komen vaker voor dan de AN-vorm (3): arm (een advocaat onder de - nemen) [89%], begin (van in/bij het -) [89%], steun (met de - van) [71%]
B)	Aantal vindplaatsen per jaar 1. 1 t.e.m. 5 keer per jaar (5) actief (op zijn - hebben), huis (daar komt niets van in -), plan (zijn - trekken), rechtstaan 2. 10 t.e.m. 20 keer per jaar (1) verantwoordelijkheid (zijn - (op)nemen)

In hetzelfde artikel naast elkaar aangetroffen (O.A.)

aanwerven/werven; beginnen +/- te; bekend/gekend; drukkingsgroep/pressiegroep; ereloon/honorarium; inwijkeling/immigrant; geen kat/geen hond; match/wedstrijd; mutualiteit/ziekenfonds; omzendbrief/circulaire; onder de vorm van/in de vorm van; ophefmakend/opzienbarend, geruchtmakend; patroonsorganisatie/werkgeversorganisatie; telkens +/- als; terug/opnieuw; ticket/kaartje; van zodra/zodra

Woordparen die zich niet op dezelfde manier gedragen

1.	aanwerven (95%) aanwerving (66%)

[p. 255]

2.	gestresseerd 4 - 2/jaar = > gedaald stresserend 5 - 5/jaar = > gelijk
3.	gunstprijs, gunstvoorwaarden zijn verdwenen gunstmaatregel, gunsttarief vindt men nog sporadisch
4.	kiesomschrijving (10%) => gedaald kiesprogram (79%) => gelijk
5.	kiesbureau (30%) => gelijk kiescampagne (18%) => gedaald
6.	lidgeld (50%) => gedaald lidkaart (82%) => gelijk
7.	verkleinen 6/jaar => gelijk vergroten 14/jaar => gestegen
8.	vorige maandag (65%) volgende maandag (86%)

De woordenboeken zijn het oneens over:

aarde (geen/weinig - aan de dijk zetten)	GVD: AN (NRC: 0!)	match*	GVD: AN (NRC: 0!) HVD: AN
	KR: BN		KR: BN
akkoord zijn	GVD: AN (NRC: 3 vb.) HVD: AN	overstaan (ten - van)	GVD: minder juist (NRC: 5%)
	KR: BN		KR: BN
blijf (geen - met iets weten)	KR: AN (NRC: 0!)	parking	GVD: AN (NRC: hapax) HVD: AN
	GVD: BN HVD: BN		KR: vooral BN
boeken (de - neerleggen)	GVD: AN (NRC: 0!)	plastiek	GVD: volkstaal (NRC: 0!)
	HVD: BN		KR: BN
competitief**	GVD: AN (NRC: 8%) KR: AN	plastieken	GVD: AN (NRC: 2 op > 1000 plastic) HVD: AN
	HVD: BN		KR: BN
competitiviteit**	GVD: AN (NRC: 0!)	sluikstorten*	HVD: AN (NRC: 0!)
	HVD: BN		GVD: BN KR: BN

[p. 256]

contacteren*	GVD: niet algemeen HVD: AN (NRC: 0!)	stortbad*	GVD: AN (NRC: hapax, fig.) HVD: AN
	KR: BN		KR: BN
doctoreren*	HVD: AN (NRC: hapax) KR: AN	syndicaat*	HVD: AN (NRC: 0!)
	GVD: BN		GVD: BN KR: BN
ereloon	GVD: AN (NRC: hapax)	toelaten	GVD: AN (NRC: 0!)
	HVD: BN KR: BN		KR: BN
fier op*	HVD: AN (NRC: 0,79%)	turnles	GVD: AN (NRC: 0!)
	GVD: BN KR: BN		KR: BN
garagist	GVD: AN (NRC: hapax)	verbruiker	GVD: AN (NRC: 1%) KR: AN
	KR: BN		HVD: BN
handje (een - toesteken)	GVD: AN (NRC: hapax)	vuilbak*	GVD: niet algemeen (NRC: 0!) HVD: AN
	HVD: BN KR: BN		KR: BN
heenwedstrijd	GVD: AN (NRC: 0!)	zodra (niet - of)	GVD: AN (NRC: 0!)
	HVD: BN KR: BN		KR: BN
kelderen (tr.)	GVD: AN (NRC: 0!) KR: AN
	HVD: BN

Hieruit blijkt dat de GVD niet erg streng is: er zijn 22 gevallen die hij (volgens mij soms ten onrechte) als standaardtalig beschouwt. Kramers is het strengst: daar vindt men slechts 4 gevallen die hij als algemeen Nederlands beschouwt en die door (een van) de twee andere woordenboeken het label ‘Belgisch Nederlands’ krijgen. De HVD neemt met 11 aanvaarde woorden een middenpositie in. In de 3de druk (2002) is de HVD echter veel strenger geworden: de met een (*) gemarkeerde 8 woorden worden nu afgekeurd. Twee andere (**) worden nu opeens goedgekeurd. Uit het onderzoek is gebleken dat Kramers het meestal bij het rechte eind heeft.

Belgisch Nederlands in nrc?

Al de onderzochte woorden die tenminste door een van de drie geraadpleegde woordenboeken zonder label, en dus als standaardtaal, vermeld worden, heb ik ook in NRC opgezocht. In de meeste gevallen (zie: De woordenboeken zijn het oneens) heb ik daar geen enkel voorbeeld van de, volgens mij,

[p. 257]

Belgische woorden gevonden. Dat hoeft niet te betekenen dat die in de Nederlandse pers niet voorkomen. Ten eerste heb ik me beperkt tot één dagblad, NRC en dan ook nog eens tot slechts twee jaargangen, 1993-1994. Maar dit corpus omvat toch meer dan 90.000 artikelen en als een bepaald Belgisch woord daar niet in voorkomt, maar de AN-pendant wel, en dan ook nog tientallen zoniet honderden keren, dan mag men daaruit de conclusie trekken dat het betreffende Belgische woord ten minste in 1993-1994 heel ongebruikelijk was. Dit zegt natuurlijk niets over de evolutie sinds 1994.

In enkele gevallen ben ik het Belgische woord ook in NRC tegengekomen (de vindplaatsen in Belgische citaten zijn natuurlijk niet meegeteld): aanwerven (10%), aanwerving (1%), competitief (8%), dewelke (3 X), doctoreren (hapax), economist (0,3%), ereloon (hapax), fier op (0,7%), garagist (hapax), een handje toesteken (hapax), de jongste tijd (0,4%), -match (10% [simplex niet aangetroffen]), niet zodra of (3 X), parking (hapax), syndicaat (16 X), verbruiker (1%), vorige maandag (5%).

De vraag is hier vanaf welk percentage een woord overgeheveld moet worden van de categorie Belgisch Nederlands naar de categorie Standaardnederlands. Ik heb daar geen antwoord op. Maar één mogelijke verklaring van het opduiken (men zou echter moeten nagaan of ze niet al vroeger gebruikt werden) van Belgische woorden in de Nederlandse pers is dat Brusselse correspondenten (denk aan de Europese instellingen!) van Nederlandse dag- en weekbladen een aantal Belgische woorden mee naar huis nemen. Dit blijkt b.v. heel duidelijk uit het taalgebruik van de Brusselse correspondenten van Elsevier.

Bespreking van de resultaten

I. Uitsluitend eerste corpus (d.i. de situatie in 1991-1995) (17)

De resultaten van dit onderzoek hebben me verbaasd: ik had een veel hoger percentage verwacht van b.v. deze/dit van en van wat er ook van zij. We zien hier dat slechts 4 van de 17 Belgische vormen even vaak of vaker voorkomen dan de standaardtalige vorm.

II. De evolutie van 1991-2001

Van de 223 geanalyseerde gevallen komen er 126 (= 57%) nu (soms veel) minder vaak voor dan in 1991-1995. Bij 38 (= 17%) Belgische vormen con-

[p. 258]

stateert men een (meestal heel lichte) stijging en voor 59 andere (= 26%) is het gebruik min of meer constant gebleven. Dit alles wijst dus op een duidelijke evolutie in de richting van de standaardtaal.

III. De situatie in 1999-2001

A). De BN-vorm in vergelijking met de AN-vorm:

Van de 125 gevallen komen er 9 (= 7%) al helemaal niet meer voor. Mazout is een hapax: in een tijdspanne van 11 jaar ben ik het dus slechts één enkele keer tegengekomen. 19 andere (= 15%) vindt men in niet meer dan 5% van de gevallen. Globaal gezien verkiest Knack in 75% van de gevallen de AN-vorm en slechts in 22% de Belgische vorm. Opmerkelijk is echter dat in 3 gevallen slechts de niet-standaardtalige vorm voorkwam.

B) De BN-vorm in absolute cijfers per jaar:

Van de 104 gevallen komen er 58 (= 56%) hoogstens 5 keer per jaar, d.i. één keer per tien nummers, voor. De andere komt men één keer per 3 of per 5 nummers tegen. Slechts 1 ervan komt gemiddeld bijna één keer per nummer voor.

Ook al heb ik deze Belgische vormen niet kunnen vergelijken met hun AN-pendanten, men kan toch stellen dat ze allemaal vrij, zoniet heel, ongebruikelijk zijn.

Opmerking:

De tweede periode (1996-1998) levert een eigenaardig beeld op: enerzijds zijn er een aantal Belgische vormen die opeens vaker voorkomen dan in 1991-1995 om daarna weer (en dan sterker) af te nemen. Anderzijds vertoont een ongeveer gelijk percentage een daling in het gebruik en dan, in 1999-2001, weer een stijging. Ik heb daar geen verklaring voor.

Van de 185 gevallen waarvan het gebruik gedaald of constant gebleven is, waren er 36 (= 19%) die in de periode 1996-1998 een stijging vertonen.

Van de 98 gevallen waarvan het gebruik gestegen of gelijk gebleven is, waren er 10 (= 10%) waarbij we een daling constateren.

[p. 259]

Conclusie

De laatste elf jaar is het Standaardnederlands in Knack er enorm op vooruitgegaan: er zijn drie à viermaal meer gevallen van Belgische vormen die nu minder gebruikt worden dan afwijkingen die nu vaker voorkomen. Een aantal BN-vormen die men in 1991-1995 nog geregeld tegenkwam, zijn nu helemaal verdwenen. In driekwart van de gevallen verkiest Knack de AN-vormen. En daar waar ik slechts BN-vormen heb kunnen onderzoeken constateert men dat de meeste van deze Belgische woorden en wendingen slechts heel sporadisch (hoogstens 5 keer per jaar) voorkomen.

Natuurlijk zegt deze positieve evolutie in Knack niets over de rest van de Vlaamse pers en nog minder over de spreektaal, maar het is toch misschien een teken dat het Standaardnederlands in de geschreven pers erop vooruitgaat. Wat Knack betreft, de spectaculaire evolutie in de richting van Standaardnederlands, vooral de laatste twee, drie jaar, is te danken aan een bewuste taalpolitiek: de hoofdredacteur heeft sinds enkele jaren een speciale eindredacteur ermee belast, op basis van de Grote Van Dale, alle artikelen op beruchte Belgische woorden en wendingen na te pluizen. Dat je er in Knack toch nog steeds een aantal aantreft, bewijst nog maar eens dat ook de beste breister wel eens een steek laat vallen.

Bibliografie

Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal (13de druk, 1999).

Van Dale, Hedendaags Nederlands (2de druk, 1991).

Kramers, Nieuw Woordenboek Nederlands (20ste druk, 1990).

Theissen, S., Gehlen, L., Vromans, J., Woordenboek voor correct taalgebruik (Wolters, Leuven, 1996).

Theissen, S., Schrijft Knack Belgisch? (Nederlands van Nu, 16 artikelen, 2001-2003).

Uerlings, B., Het interne taalbeleid van enkele Vlaamse dagbladen (onuitgegeven scriptie, universiteit Luik, 1996).