Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

[p. 141]

Geschiedenis van een taalnorm: de doorbroken werkwoordelijke eindgroep (deel II)¹
J.M. van der Horst, Katholieke Universiteit Leuven

4. Algemeen Beschaafd Nederlands

In vdHorst & vdHorst (1999, 355-394) hebben we min of meer uitvoerig gesproken over de opkomst van het ABN, eerst en vooral opgevat als norm voor het gesproken Nederlands, en over de stadia die het ABN in de 20^ste eeuw doormaakte. Het zal niet nodig zijn dat hier allemaal te herhalen, en we kunnen volstaan met het samenvatten van de belangrijkste zaken. Wel moeten we soms een en ander aanvullen met gegevens en overwegingen die voor ons huidige onderwerp van belang zijn.

De standaardisering van het geschreven Nederlands heeft eeuwen en eeuwen ver voorgelopen op de standaardisering van de uitspraak. In feite wordt overeenstemming over de uitspraak pas werkelijk bereikt op het allerlaatst van de 19de eeuw. Het is tussen 1891 en 1900, en naar alle waarschijnlijkheid in het tijdschrift Taal en Letteren, waarin veel gediscussieerd werd over de ideale uitspraak (in het kader van de voorgestane onderwijshervorming in de richting van gesproken Nederlands), dat de term ‘Algemeen Beschaafd Nederlands’ voor het eerst opduikt. Het verschijnsel is dan nieuw, en krijgt daar een naam.

Aanvankelijk werd dat Algemeen Beschaafde Nederlands slechts gerealiseerd door een zeer kleine bovenlaag van de bevolking: slechts enkele procenten. Het ABN heeft dan een onderscheidende functie. We hebben dat eerste stadium genoemd: het stadium van het chique ABN. Het duurt van circa 1890 tot circa 1920. Het speelt zich eerst enkel in Nederland af, en niet of

1 Deel I is verschenen in ‘Verslagen en Mededelingen’ jaargang 112, 2002, aflevering 3, p. 529-556.

[p. 142]

nauwelijks in België aangezien precies de betrokken sociale bovenlaag in Belgie toen Frans sprak².

Vanaf 1920 verandert er veel. Het ABN verspreidt zich vrij snel over grote groepen van de samenleving: de ontwikkelde middenklasse en de geschoolde arbeider. Zonder twijfel heeft dit mede te maken met het sterk toenemende schoolbezoek, de opkomst van de radio en een grotere sociale mobiliteit. De frontlinie van het ABN ligt tegenover de dialecten. Het is de ontwikkelde en geschoolde dialectspreker die ABN gaat leren. In plaats van onderscheidingsmiddel wordt ABN-spreken middel om sociaal vooruit te komen. Dit tweede stadium hebben we genoemd: het stadium van het burgerlijk ABN. Het duurt, grosso modo, van 1920 tot 1970. Ook in Vlaams-België voltrekt het zich, zij het in iets trager tempo.

Het derde stadium, eveneens zowel in Nederland als in Vlaams-België waar te nemen, noemden we: het stadium van het democratisch ABN. Niet meer de traditionele gezagsdrager, zoals de moeder, de vader, de dominee, de pastoor, de leraar, enz. belichamen de norm voor de gesproken taal, maar allerlei wisselende groepen, stromingen en modes, waarbij ook de televisie een rol speelt, met bewonderde idolen en sterren, cabaretiers en politici. Stadium drie loopt vanaf circa 1970 tot nu toe. Maar voor ons huidige doel behoeven we op dat derde stadium niet verder in te gaan.

Waar het om gaat, is dat stadium een en twee, de stadia van het chique ABN en dat van het burgerlijke ABN, een voortgaande verstrakking van de norm te zien geven. Dat blijkt met name uit de stroom van normatieve werken, in Nederland zowel als in België, die vanaf circa 1900 verschijnen. Daartoe behoren uiteraard ook Meert (1897) en De Vreese (1899). Binnen tien of twintig jaar is er in die sector meer op de markt dan alles wat in voorgaande eeuwen verscheen samen. En wat in 1900 nog door de beugel kon, is in 1940 al niet meer aanvaardbaar. Men is zich van die strakker wordende norm trouwens bewust geweest, zoals moge blijken uit bijvoorbeeld Van Haeringen (1924) en Paardekooper (1981). Waarschijnlijk heeft geen periode uit de geschiedenis van onze taal zo'n snelle aanwas beleefd van taalnormen als de eerste helft van de 20^ste eeuw. De periode verdient in dit opzicht nog diepgaand onderzoek, maar de grote lijn is al wel duidelijk.

2 Deprez (1999, 103): ‘Zij die het Standaardvlaams tot stand hadden moeten brengen, kozen voor het Frans’.

[p. 143]

Het is dus op zichzelf niet verwonderlijk dat een nieuwe norm, i.c. die met betrekking tot het niet-doorbreken van de werkwoordelijke eindgroep, zich begint af te tekenen in de eerste helft van de 20^ste eeuw. Evenals de rond 1940 (?) ontstaande voorkeur voor de rode volgorde. Taalnormen schieten als paddestoelen uit de grond.

Dit stuk geschiedenis van het ABN, zoals gezegd eerst en vooral opgevat als beschaafd gesproken Nederlands, is nog weinig bekend. Mede daardoor is het gangbare beeld van de situatie in de 19de eeuw niet altijd even juist of even volledig. Dit betreft zowel de situatie in Nederland als die in België. Vandaar dat enkele aanvullende aantekeningen hier misschien op hun plaats zijn.

In de eerste plaats dient erop gewezen dat overeenstemming over ‘de’ uitspraak van het Nederlands in de ogen van sommigen wellicht verrassend laat pas wordt bereikt, maar ook voor het Engels geldt dat de Received Pronunciation in feite pas rond 1870 wordt bereikt (McCrum e.a. 1992, 12-14). Dat is: nauwelijks eerder dan wij voor het Nederlands stelden. En het Duits kreeg zijn ‘Bühnenaussprache’ van Siebs in 1898. We komen daar in §§ 5 en 6 nog op terug. Enkel het Frans was in West-Europa een stuk vooruit in standaardisering van de uitspraak.

Bijna heel de 19^de eeuw door zien we, zelfs in de geschriften van Hollandse auteurs nog een variatie die, vanuit 20^ste-eeuws standpunt, verbaast. Van Dale noteerde in zijn woordenboek in 1872 bij druk: ‘zie drok’. Ook in 1884 en 1904 heet het nog: ‘gewestelijk druk’; in 1914 staat er bij drok: ‘zie druk’. Tot op het einde van de 19de eeuw hebben dus drok en druk naast elkaar bestaan, zonder, en daar gaat het om, dat in het beschaafde spreken een keuze was gedaan. De verschillende edities van Van Dale tonen als in een notendop hoe er keuzes gemaakt zijn. In vdHorst & vdHorst (1999, 359-361) worden ook andere voorbeelden gegeven.

Natuurlijk is overeenstemming over ‘de’ uitspraak van het Nederlands niet in tien of twintig jaar bereikt. Er is een lange periode van convergentie aan vooraf gegaan, in de loop van de 18^de en 19^de eeuw in Holland, na 1900 ook in de rest van het taalgebied.

Wie dit gegeven serieus neemt, beseft dat er de hele 18^de en 19^de eeuw ernstige verstaanbaarheidsproblemen geweest moeten zijn, ook binnen Holland, maar zeker interregionaal. De Amsterdammer kon zich niet dan met moeite verstaan met iemand uit Groningen of Arnhem; de Antwerpenaar kon niet

[p. 144]

zomaar spreken met iemand uit Hasselt of West-Vlaanderen. En tussen Antwerpen en Amsterdam zal het evenmin gemakkelijk geweest zijn. Wellicht ten overvloede zij erop gewezen, dat het hier gaat om gesproken taal; in geschrifte kon men elkaar al minstens vanaf de 16^de eeuw zonder moeite verstaan.

Voor het overgrote deel van de bevolking leverde deze toestand volstrekt geen problemen op. De actieradius van misschien wel 90 of 95 procent van de bevolking zal weinig meer dan hooguit enkele tientallen kilometers geweest zijn. Slechts een kleine laag van de bevolking werd geconfronteerd met deze verstaanbaarheidsproblemen. Dat waren hoge bestuursambtenaren, hogere kerkelijke functionarissen, grotere handelaars enz., al bij al slechts enkele procenten van de bevolking. De kleine handelaars die grote afstanden aflegden, zorgden voor hun eigen oplossingen, bijvoorbeeld met Bargoens of met Jiddisch. De smalle sociale bovenlaag gebruikte, in voorkomende gevallen, met name bij interregionaal verkeer (en uiteraard bij internationaal verkeer) het Frans. Niet uit distinctiedrang, ofschoon dat er wellicht wel bij kwam, maar uit noodzaak. En dat niet enkel in het 19^de-eeuwse België, maar evengoed in Nederland, in Duitsland, in Denemarken en in Rusland. In Nederland was voor de oprichting van MULO en HBS (tweede helft 19^de eeuw) het middelbaar onderwijs normaal: de Franse school. We kunnen hier gerust afzien van de zeer kleine groep die naar de Latijnse school ging, de input voor de universiteiten; Noordam (1976, 149) schat alle Latijnse scholen midden 19^de eeuw samen op gemiddeld 1200 à 1500 leerlingen. Voortgezet onderwijs, toch al iets voor slechts enkele procenten van de bevolking, was in Nederland Frans onderwijs (vgl. ook Riemens 1919).

Het is van belang dit te onderstrepen, omdat de rol van het Frans in het 19^de-eeuwse België nogal eens tezeer bezien is vanuit de eind 19^de-eeuwse strijd om taalemancipatie. Waardoor het leek alsof ook al in de eerste helft van de 19^de eeuw België het slachtoffer was van een verregaande verfransing. Dat beeld zou aanmerkelijk genuanceerd kunnen worden als men kijkt naar de onderwijssituatie in andere West-Europese landen. Daar was de toestand niet heel veel anders³.

3 Vergelijk ook de opmerkelijke resultaten van De Ridder (1999) met betrekking tot het taalgebruik in Brussel. Nog tot in het begin van de 19de eeuw is Brussel niet meer ‘verfranst’ dan Berlijn of Sint-Petersburg.

[p. 145]

Een voorbeeld van zo'n vertekening van het beeld treffen we aan in de overigens zeer waardevolle studie van Suffeleers, Taalverzorging in Vlaanderen (1979). Het boek is een goudmijn aan gegevens, maar de interpretatie ervan leunt wel eens sterk aan bij taalpolitieke opvattingen en mythen van vijftig en honderd jaar eerder. Zo lezen we in het hoofdstuk ‘De verzorging van de uitspraak’:

‘Voor de Vlaamse volksgemeenschap van de eerste helft van de 19^de eeuw is de verzorging van de uitspraak, ruimer nog, de verzorging van de gesproken taal, alles behalve een probleem’ (Suffeleers 1979, 51).

Dat is zeker juist opgemerkt, en geldt voor nagenoeg heel Europa. Minder juist lijkt de verklaring die daarop volgt:

‘De beschaafde omgangstaal van de hogere clerus, van de haute bourgeoisie en van de adel in het Zuiden is immers het Frans; dit geldt ook voor de meeste orangisten. De arrogantie van de machtigen, de gegoeden en de ontwikkelden kan zich in de zuidelijke Nederlanden op die manier zelfs in een eigen kastetaal uitdrukken. De onderontwikkelde lagere clerus en de kleine burgerij, en natuurlijk het in analfabetisme vegeterende proletariaat, spreken een Nederlands dialect’ (Suffeleers 1979, 51).

De nadruk op het Zuiden en de zuidelijke Nederlanden suggereren dat het elders anders was. En dat is waarschijnlijk grotendeels ten onrechte. In grote delen van Europa spraken de haute bourgeoisie en de adel, de machtigen, de gegoeden en de ontwikkelden, Frans. Ook in Nederland, ook in Duitsland, ook in Rusland. En niet, of althans niet in de eerste plaats om hun ‘arrogantie (...) in een eigen kastetaal uit te drukken’, maar zoals gezegd, uit noodzaak. Simpel om zich verstaanbaar te kunnen maken; niet alleen bij internationaal verkeer, maar ook bij interregionaal verkeer. En overal in Europa sprak de lagere clerus, de kleine burgerij en ‘het in analfabetisme vegeterende proletariaat’ dialect. Ook in Nederland, ook in Duitsland, ook in Rusland. Ongetwijfeld zullen er van land tot land verschillen en gradaties geweest zijn, maar het algemene patroon was hetzelfde. De mate van verfransing van Vlaams-België in de eerste helft van de 19^de eeuw is feitelijk niet bekend. In ieder geval: men zou daar als het ware eerst het internationale niveau van ‘verfransing’ zoals die overal in Europa bestond, van moeten aftrekken om te zien in hoeverre het in België ‘netto’ erger was dan elders.

[p. 146]

Dat is nog nooit gedaan. Het gangbare beeld lijkt sterk gekleurd door de optiek van de periode 1880-1920.

Een heel ander verhaal is inderdaad die periode van 1880-1920. Toen heeft zich in België werkelijk een lawine van verfransing voorgedaan, terwijl in Nederland een standaard gesproken Nederlands opkwam. Over de vraag hoe dit zo kon gebeuren, is al zeer veel geschreven. Meer dan wij hier zelfs maar kunnen samenvatten. Echt helemaal verklaard is de zaak, dunkt mij, niet. En misschien staan we ook nog maar aan het begin van het onderzoek, nu we ons pas goed kunnen ontdoen van de vele emotie-beladen oordelen en vooroordelen over die ontwikkeling (waarvan zojuist een klein voorbeeld gegeven is)⁴.

Niet toevallig ontleent De Vreese in zijn Gallicismen in het Zuidnederlandsch (1899) het overgrote deel van zijn voorbeelden uit teksten van 1880 tot 1895. De Vreese zegt er zelf niets over, maar menige lezer kan gedacht hebben dat er al honderden jaren lang zoveel gallicismen in het zuidelijke Nederlands rondspoken. Dat is wel zeker onjuist. David koos voor zijn Tael- en Letterkundige aenmerkingen in 1856 ook eigentijdse geschriften, maar de oogst aan gallicismen is bescheiden.

Het komt mij voor dat met name rond 1900 een bizarre vertekening van het verleden heeft plaatsgevonden (de Vlaamse middeleeuwen van 1600-1830; de onduldbare verfransing al in de eerste helft van de 19^de eeuw), waarbij deels in het verleden geprojecteerd wordt wat op dat moment in volle hevigheid gaande is.

Samenvattend noemen we als belangrijkste zaken van deze paragraaf: de eerste helft van de 20^ste eeuw, het stadium van het chique ABN (1890-1920)

4 Maar zoveel is al wel duidelijk dat veel van wat toen gebeurde, in andere termen en in een ander licht gezien moet worden dan destijds gebeurde. Zo is bijvoorbeeld de veel besproken ‘verfransing’ van het onderwijs deels een vertekening van wat feitelijk gebeurde. Niet zozeer een bestaand Nederlandstalig systeem van middelbaar en hoger onderwijs verfranste, het was al Franstalig; maar pas tegen het einde van de eeuw gaan veel Vlamingen meer onderwijs volgen. Kort gezegd: het Frans is niet zozeer tot bij de Vlamingen gekomen, als wel de Vlaming tot bij het Frans. Sociale emancipatie, de roep om algemeen kiesrecht, de arbeidersbeweging, een sterk toegenomen welvaart, enz. zorgen voor ingrijpende sociale verschuivingen. Dat gebeurt overal in Europa in die tijd. Maar speciaal voor de Belgische situatie aan het einde van de 19^de eeuw is dat de opklimmende kleine man daarbij als vanzelf in Franse regionen terechtkwam. Dit is door de tijdgenoot, overigens zeer begrijpelijk, niet altijd zo gezien.

[p. 147]

en meer nog het stadium van het burgerlijke ABN (1920-1970), is bij uitstek een periode geweest waarin taalnormen toenamen in aantal en in strengheid. Dit betreft zowel de Belgische als de Nederlandse normatieve traditie, die trouwens sterk verweven zijn, vooral naarmate tegen het einde van de 19^de eeuw in België de norm meer en meer in ‘Hollandse’ richting evolueerde. Daarover meer in de volgende paragraaf.

5. Normengeschiedenis

Er bestaat, voorzover mij bekend, geen boek dat een samenvattend overzicht geeft van de geschiedenis van taalnormen met betrekking tot het Nederlands. Ik zie dat als een groot gemis. Zo'n boek zou belangrijke inzichten kunnen bijbrengen in de taalgeschiedenis: de standaardisering, de externe taalgeschiedenis en de relatie met de (interne) geschiedenis van de taal zelf. Niet dat ik meen dat taalnormen veel invloed hebben op de eigenlijke taalontwikkeling, maar taalnormen zijn wel vaak een symptoom van de houding ten opzichte van de taal. En taalattitudes zijn wèl zeer relevant in de taalgeschiedenis.

Bij ontstentenis van een dergelijk boek kunnen wel al vast enkele zaken aangestipt worden die daarin vast en zeker aan de orde komen. We beperken ons daarbij, gezien de thema's van dit artikel, tot de afgelopen twee eeuwen. En onze uiteenzettingen hebben noodzakelijk een erg voorlopig, en ook erg beknopt karakter.

Veel 19^de-eeuwse concrete taalnormen (zeg niet dit, maar dat; gebruik liever niet het woord x; constructie y is ‘volks’; enz. enz.) zijn uitingen van een algemener bekommernis, namelijk de ‘taalzuiverheid’. Het streven naar ‘taalzuiverheid’ is zeker niet iets nieuws in de 19^de eeuw, het begin ervan ligt al in de 16^de eeuw, maar het mag ook in de 19^de eeuw een dominant streven genoemd worden. Het hangt samen met nationalisme, nationale identiteit en de veronderstelde nauwe relatie tussen taal en volk (Vgl. De Smedt 1984). Als David (1856) zijn criteria noemt voor kritiek op schrijvers van zijn tijd, is nummer één van zijn lijstje: ‘hunne tael heeft vreemde plooijen’ (David 1856, vi). Het ideaal van ‘zuiverheid’ strekt zich overigens tot ver in de 20^ste eeuw uit, en is in zekere mate nog steeds richtsnoer voor taalgidsen. Toch kan men vaststellen dat de hedendaagse ‘taalbeheerser’ duidelijk andere prioriteiten heeft, met name zaken als begrijpelijkheid, effectiviteit en efficientie

[p. 148]

van de communicatie. Het zuiverheidsideaal heeft, vooral in de tweede helft van de 20^ste eeuw, zeer aan kracht ingeboet.

Een tweede constante van 19^de-eeuwse taalnormen is dat zij overwegend woord-gericht zijn. Het zijn eerst en vooral bepaalde woorden die niet door de beugel kunnen; in België veelal Franse, in Nederland Franse en Duitse woorden⁵. Zelden syntactische kwesties, bijna nooit morfolologische kwesties, en ook de uitspraak is nog niet wezenlijk aan de orde. Die centrale plaats voor het woord zullen we in § 6 trouwens ook tegenkomen als we iets zeggen over de taalwetenschap van die tijd, die eveneens sterk woordgericht was. Verwonderlijk is die bekommernis om vreemde woorden niet. De taalzuiverheid wordt immers het meest en het gemakkelijkst ‘aangetast’ op het lexicale vlak. Syntaxis, morfologie en uitspraak worden minder makkelijk overgenomen dan lexicale elementen.

Als derde constante van 19^de-eeuwse taalnormen moet de spelling genoemd worden. De geschiedenis van de verschillende spellingen, van Siegenbeek, Bilderdijk, de Des-Rochisten, de Commissie-spelling, De Vries en Te Winkel tot en met Kollewijn is uitgebreid genoeg beschreven. (Overzichten in EVB en Molewijk 1992). Waarschijnlijk heeft geen groep normen in de 19^de eeuw zozeer de gemoederen vervuld als juist de spelling. Het is van belang de achtergrond van deze heftige betrokkenheid te onderstrepen. Dat is in de eerste plaats, in Vlaams-België: de wel of niet na te streven taaleenheid met Nederland. Er zijn voorstanders en tegenstanders. Het ging om veel meer dan -aa- of -ae- en dergelijke au fond onbelangrijke zaken; het ging in feite om niets meer of minder dan: één taal of twee talen. De 19^de-eeuwse discussies rondom de ae-spelling zijn daardoor onvergelijkbaar met wat zich einde 20ste eeuw afspeelde rondom wel of niet een tussen-n in pannenkoek.

Daarmee is nog niet eens het belang van de 19^de-eeuwse spellingstrijd ten volle aangeduid. Om de ware aard van de tegenstellingen en de felle betrokkenheid, ook in Nederland van Siegenbeek tot aan Kollewijn, te kennen,

5 ‘Bij onze nabuurschap en daar in een deel der oude Nederlanden werkelijk het Fransch de moedertaal was, als ook ten gevolge der regering van het Bourgondische huis en wat dergelijke omstandigheden meer zijn, is het niet vreemd, dat de gemelde bevallige modespraak van alle tijden herwaarts een' grooten invloed op onze taal geoefend heeft, en dat daardoor, na het Engelsch, het Hollandsch misschien wel de meest geromaniseerde tak van den germaanschen taalstam is’ Aldus de Groninger B.H. Lulofs (1841, 172). En: ‘Het meeste gevaar loopen wij van Duitsche besmetting’ (Idem, 175).

[p. 149]

moet men beseffen wat de spelling toen belichaamde. Wij zijn, als 21^ste-eeuwers, veelal van mening dat geschreven taal secundair is, en gesproken taal primair. Een spelling moet de uitspraak weergeven, min of meer. Maar zoals we in § 6 nog uiteen zullen zetten: dat is een betrekkelijk jong denkbeeld. Feitelijk einde 19^de eeuw pas ingang vindend. Voordien, bijna de hele 18^de en 19^de eeuw, gold het omgekeerde: geschreven taal is primair, gesproken taal is daarvan in het beste geval een correcte weergave, en in de meeste gevallen een grove benadering. In die optiek belichaamt de spelling niets minder dan de norm voor de uitspraak. De 19^de-eeuwse spellingstrijd gaat dan ook niet om een praktische regeling bij het schrijven, maar om de basis voor de uitspraak. Althans zoals men dat toen zag. Maar die opmerking past evenzeer bij onze huidige ‘inzichten’.

Kollewijn is in 1891 revolutionair (al waren er voorlopers, à la Roorda) doordat hij de zaken omdraait, de uitspraak primair noemt en zijn spelling de uitspraak laat volgen. Zoals in feite in alle 20^ste-eeuwse spellingdebatten verder het geval zal zijn.

Kollewijn is daarmee in de pas met taalkundige inzichten van zijn tijd (zie § 6). Hier nu eerst de belangrijke aantekening dat Kollewijn deze omkering in 1891 maar kon doen, doordat er dan pas een standaard-uitspraak is. Zoals in § 4 uiteengezet: pas in het laatste decennium van de 19^de eeuw is er een communis opinio over de ideale uitspraak van het Nederlands, en die krijgt een naam in de kolommen van Taal en Letteren: Algemeen Beschaafd Nederlands, ABN. Dat is: een uitspraaknorm die in principe onafhankelijk is van de spelling. Gedurende het grootste deel van de 19^de eeuw is daarvan echter nog geen sprake. Toen was de letter nog de basis van de uitspraak. En dus was een verandering van spelling een kwestie die het hart van de taal raakte.

Het klimaat van 19^de-eeuwse taalnormen, gericht op ‘zuiverheid’, gericht op het woord, en met een intense betrokkenheid bij de spelling, verandert tegen het einde van de 19^de eeuw. Zonder dat normen gebaseerd op de zuiverheid, het geïsoleerde woord en de spelling geheel van het toneel verdwijnen, kunnen we toch vaststellen dat er andere, nieuwe gerichtheden naar voren komen. We hebben niet de geringste pretentie die hier geheel in kaart te brengen, maar willen toch iets daarvan aanstippen.

In de eerste plaats maakt de norm voor de uitspraak zich los van de spelling (die daarmee veel van haar beladenheid verliest). De uitspraak wordt een issue op zichzelf, niet langer verdoken in spellingregelingen. Dit mag ook

[p. 150]

gezien worden als een aspect van de geschiedenis van het ABN, dat in de allereerste plaats een zaak van gesproken Nederlands is.

In de tweede plaats gaat de grens met het dialect een belangrijke rol spelen. De verbreiding van het ABN is, vooral in de fase van het burgerlijk ABN, goeddeels het uitbannen van dialect bij het ABN-spreken. Het dialectische komt meer en meer onder vuur te liggen.

Concreet leidde dit tot een nieuwsoortige norm: zo spreken dat niet te horen valt uit welke streek je afkomstig bent. Dikwijls wordt het idee toegeschreven aan Jespersen (die het met betrekking tot het Engels formuleerde), maar er zijn eerdere attestaties⁶. In ieder geval gaat deze norm, ook al is ze wellicht al eens eerder verwoord, pas vanaf het laatste decennium van de 19^de eeuw een gewichtige rol spelen.

De twee zojuist genoemde ontwikkelingen, de uitspraak als issue op zichzelf, en de wil om een dialectische uitspraak terug te dringen bij het ABN-spreken, welke trouwens nauw samenhangen, doen zich zowel in Nederland als in Vlaams-België voor. Feitelijk in dezelfde tijd zelfs in bijna heel West-Europa. Specifiek voor België daarentegen is de ontwikkeling dat de norm meer en meer in noordelijke richting gaat. Of moet men zeggen: de bereidheid, de wil, de neiging om de noordelijke norm te aanvaarden⁷. Ook in het midden

6 Jacob van Lennep stelde op het Taal- en Letterkundig congres van 1865 al dat hij onder een zuivere en beschaafde uitspraak verstond, dat niet kan worden onderkend of iemand van Groningen, Brugge, Antwerpen, Rotterdam, Gent of Den Haag afkomstig is (Suffeleers 1979, 73). Maar er is al een uitspraak uit 1828 opgetekend ‘dat het evenwel een vereischte is dat, om eene goede zuivere taal te hebben men die behoort uit te spreken zo als dezelve geschreven wordt zonder te kunnen horen in welke streek des lands iemand thuis behoort’ (geciteerd in vdHorst & vdHorst 1999, 448).

7 Sprekende over de periode 1860-1880 merkt Suffeleers op: ‘De orientering naar het Noorden is voor het grootste deel grijze theorie, doordat de mogelijkheid tot frequent taalcontact met Noordnederlandse beschaafd sprekende kringen in deze tijd nog steeds de uitzondering, niet de regel is. Taalcontact betekent in Vlaanderen dus nauwelijks méér dan tekstcontact, visueel-passieve, geen auditief-actieve communicatie. Vandaar dat men zich nog aan de uitspraak naar de letter blijft vastklampen’ (Suffeleers 1979, 66). Dit is zeker juist. Maar we voegen eraan toe dat ongeveer hetzelfde gold voor grote delen van Nederland. Groningen, Gelderland en Noord-Brabant hoorden evenzeer weinig Hollands. Wat dat betreft verandert de situatie pas echt vanaf circa 1920, met de komst van de radio. De uitspraaknorm die rond 1890 uitgekristalliseerd blijkt, doet zich in eerste instantie voor in de Hollandse steden en bij de zeer kleine elite elders in Nederland (en nog kleiner in Vlaanderen) met voldoende mobiliteit.

[p. 151]

van de 19^de eeuw werd dat al bepleit, maar de tegenstanders waren aanvankelijk talrijk. Tegen het einde van de 19^de eeuw is de noordelijke norm bijna algemeen geaccepteerd, ook al zijn en blijven er tegenstanders, en ook al wenst menigeen bepaalde kleine voorbehouden te maken.

Ook noemen we hier al vast de opkomende belangstelling voor syntactische normen. En dat in het hele taalgebied, en trouwens ook in Engeland en Duitsland. Dit zal zeker samenhangen met de ontwikkelingen in de geschiedenis van de taalwetenschap (waarover iets in § 6). De studie van De Vreese (1899), met een aanzienlijke afdeling syntaxis, mag als een goed voorbeeld genoemd worden.

Ofschoon er over dit alles nog heel wat meer te zeggen zou zijn (het ontbreken van een degelijk overzicht is echt een handicap!), lichten wij er slechts enkele relevante punten uit: normen die dialectismen afwijzen (het niet kunnen horen van iemands streek van herkomst) en een groeiende belangstelling voor syntactische zaken. Beide zijn, althans met die kracht, rond 1900 nieuw. Het zijn deze twee tendensen in de nieuwe normen van de 20^ste eeuw die als het ware de weg vrijmaakten voor het verdict op doorbrekingen. De doorbroken werkwoordsgroep wordt ervaren als regionaal. Is er eenmaal ook oog voor syntactische regionalismen, dan kon deze afwijzing niet uitblijven, voor de beschaafde taal waarin iemands streek van herkomst niet hoorbaar mocht zijn. En uiteraard eerst in België.

Het opkomen van de norm om niet te doorbreken is hiermee niet geheel en al verklaard; we zullen in §6 en §7 nog enkele facetten daaraan toevoegen. Maar zoveel is al wel duidelijk: deze norm viel niet te verwachten in de 18^de of de 19^de eeuw. Zolang de taalnormering primair gericht is op zuiverheid, op losse woorden en op spelling, is er weinig reden om doorbrekingen af te wijzen. Bijna alle 19^de-eeuwse zuidelijke taalverzorgers vertonen in hun eigen teksten dan ook doorbrekingen; op dat moment de normaalste zaak van de wereld. Een reden om ze te mijden en af te wijzen heeft men pas als het regionale in iemands taal onder vuur komt te liggen, en als men daarbij tevens op de syntaxis let. Dat gebeurt in de eerste helft van de 20^ste eeuw.

6. Geschiedenis van de taalwetenschap

Bij onze schets van de normengeschiedenis in §5 moesten we vaststellen dat er helaas geen boek is dat een samenvattend overzicht geeft van de geschiedenis van taalnormen met betrekking tot het Nederlands. Voor de geschiedenis

[p. 152]

van de taalwetenschap is de situatie helemaal anders. Er zijn ruimschoots grondige en uitvoerige overzichten beschikbaar. Wij zullen daaruit slechts enkele aspecten aanstippen. Het zijn aspecten die men in alle handboeken weer tegenkomt, en waarvan we dus mogen aannemen dat de vakspecialisten het daarover tamelijk eens zijn met elkaar. Het gaat ons daarbij speciaal om de veranderingen die zich vanaf circa 1870 voordoen.

In de eerste helft van de 19^de eeuw had de taalwetenschap reeds een grote bloei meegemaakt. Dat was de vergelijkende en historische taalwetenschap van klankwet en stamboom. Grote namen uit die periode zijn die van Von Schlegel, Bopp, Rask en Grimm. Achteraf moest vastgesteld worden dat men vooral gericht was op klankleer en flectie; nauwelijks op syntaxis. Wel weer heel sterk op lexicografie; er wordt een begin gemaakt met de grote woordenboeken. Deze klankleer heeft overigens later vaak het verwijt gekregen dat ze gevaarlijk vaak in termen van letters beoefend werd.

Drie aspecten hiervan zijn we al eerder tegengekomen: de letter als basis voor de klank, de gerichtheid op losse woorden, en de geringe belangstelling voor syntaxis.

Vanaf circa 1870 verandert er echter veel in de taalwetenschap. Doorgaans brengt men die veranderingen in verband met een dan nieuwe orientatie op de natuurwetenschappen. De taalwetenschap ‘vernatuurwetenschappelijkt’. Dat blijkt onder andere uit het werk van de Junggrammatiker (onder wie vooral Osthoff, Brugmann, Leskien, Verner en Delbrück). De taal moet bestudeerd worden als elk ander natuur-fenomeen; taalwetten zijn natuurwetten. Een klankwet kent, net als andere natuurwetten, in principe geen uitzonderingen. Wat een uitzondering lijkt, moet toegeschreven worden aan een andere klankwet (Verner 1875, 1877).

Natuurwetten spoort men het beste op in domeinen die zo ‘natuurlijk’ mogelijk zijn: in gesproken taal (niet de schrijftaal), in dialecten (niet de standaardtaal), in kindertaal, bij afasiepatienten. Op al deze domeinen zien we dan ook de vernieuwingen vanaf 1870. Gesproken taal heet voortaan primair, boven de secundaire schrijftaal, en de fonetiek beleeft een eerste grote bloei (F.C. Donders, Physiologie der spraakklanken, 1870; E. Sievers, Grundzüge der Lautfysiologie, 1876; Henry Sweet; J. Baudouin de Courtenay). Het dialectonderzoek wordt voor het eerst wetenschappelijk aangevat (o.a. in Duitsland met de enquêtes van G. Wenker in 1876 en in Nederland van het Aardrijkskundig Genootschap in 1879). Taalverwerving bij kinderen wordt

[p. 153]

voor het eerst object van serieus wetenschappelijk onderzoek (Darwin 1877, Taine 1877, W. Preyer 1882). En in 1861 en 1874 publiceren respectievelijk Broca en Wernicke hun baanbrekende studies over afasie.

Tussen al deze zaken bestaan duidelijke verbanden (vgl. vdHorst 1979). Minder evident lijkt me vooralsnog de relatie van dit alles met de opkomende belangstelling voor syntaxis. Toch is ook die een feit. Verschillende van de kopstukken uit de kring der Junggrammatiker hebben ook baanbrekend werk verricht voor de syntaxis, onder wie met name Herman Paul, Brugmann en Delbrück genoemd moeten worden. Weldra gevolgd door anderen, zoals Jacob Wackernagel met zijn Vorlesungen über Syntax, John Ries, Was ist Syntax? (1894) en Otto Jespersen, The Philosophy of Grammar (1901).

Vóór 1870 bestond er wel een zekere syntactische traditie, voortbouwende op de filosofische grammatica van de 17^de en 18^de eeuw, maar die ging grotendeels buiten de universitaire wetenschappelijke wereld om, feitelijk vooral beoefend in schoolgrammatica's en normatieve werken (Noordegraaf 1985). De syntaxis, of zoals het meestal heette: ‘woordvoeging’, of ‘zinsleer’ werd dan ook beschouwd als een domein met grote vrijheid, veeleer onderdeel van de retorica dan van de grammatica. Wanneer vanaf circa 1870 de syntaxis als het ware binnen de kring van de wetenschap getrokken wordt, gebeurt dat niet zonder een ingrijpende herdefiniëring van dit onderzoeksdomein (vdHorst 1995, 183-192 en passim).

Twee aspecten uit dit alles zijn in het bijzonder van belang voor onze bespreking van de norm inzake doorbrekingen. Dat moge duidelijk zijn bij de opkomst van de syntaxis als wetenschappelijk vak. Bij het primaat van de gesproken taal is misschien nog enige toelichting nodig.

In §4 is er al op gewezen dat de communis opinio omtrent de norm-uitspraak weliswaar pas aan het einde van de 19^de eeuw zich vestigt (vrijwel in dezelfde tijd als voor het Engels), maar dat daaraan natuurlijk een langdurig proces van convergentie is voorafgegaan. Maar men is zich daarvan niet of nauwelijks bewust geweest. We zouden er iets over gelezen hebben, als het anders was. Dit lijkt misschien vreemd, maar vindt zijn verklaring in de gerichtheid op de letter, op de spelling, als zichtbare basis van de uitspraak. Men heeft de convergentie gewoon niet gehoord. Het is alsof rond 1890 pas de oren open gaan. Klank wordt van dan af niet meer primair met de ogen, maar met de oren waargenomen. Dan is ook de tijd aangebroken om de uitspraaknorm

[p. 154]

op het gehoor af te bepalen, onafhankelijk van de spelling. Prompt staat iemand op die de spelling wenst aan te passen aan de uitspraak.⁸

Maar niet alleen de norm-uitspraak werd van dan af gehoord, ook de afwijkingen ervan, de verschillen, de variatie. Dat wil zeggen: ook het dialect werd ineens veel ‘hoorbaarder’. Het zijn niet meer enkel de ‘sappige’ dialectwoorden die opgemerkt worden, en die men in de voorafgaande periode van Romantiek zo graag verzamelde (vgl. Gezelle), ook de dialectische uitspraak treft nu het oor. Meer, veel meer, zo moet men aannemen, dan voorheen. De negatieve houding ten opzichte van het dialect, als iets dat vermeden en bestreden moet worden, begint hier. Het is als het ware de keerzijde van de medaille. Wat aan de ene kant de neiging is tot ABN-uitspraak, is aan de andere kant het vermijden en bestrijden van dialect. Men zou het zo kunnen formuleren: de standaardtaal roept het dialect in 't leven, d.i. maakt al het andere tot dialect. Dat was op lexicaal vlak al eeuwen zo met een geschreven standaardtaal, maar het stoorde nauwelijks; het wordt vanaf 1890 en vanaf het gesproken ABN ook zo bij andere aspecten van de taal. En nu gaat het ineens wèl erg storen. De vroege voorvechters van het ABN werden allergisch voor dialect⁹.

Daarom meen ik dat voor de geschiedenis van de afwijzing van doorbreking meer nog dan de opkomst van syntactische belangstelling, de ‘hoorbaarheid’ van het dialect van wezenlijk belang was. En de afwijzing ervan. De afwijzing van alles wat anders was dan het nagestreefde ABN.

Maar het wordt tijd dat we gaan kijken naar de taalgeschiedenis zelf. Hoe stond het met de doorbrekingen in de 19^de eeuw?

8 In feite is het jaartal van Kollewijns geruchtmakende publicatie, 1891, misleidend. Zelf zegt Kollewijn dat hij al vijftien jaar met zijn ideeën bezig is. Dat wil zeggen: sedert 1876. Dat komt al dichter in de buurt bij de meeste cruciale jaartallen in deze hele historie. Zie vdHorst (1979). Zo lijkt het me ook aannemelijk dat bij voortgezet onderzoek niet 1890-1900 als beginpunt van het ABN moet aangemerkt worden, maar 1870-1880 (en dat zijn de jaren die ook voor het Engels worden genoemd). Voor ons huidige doel is dit echter van weinig belang.

9 Het zal duidelijk zijn dat vandaag de dag de kaarten weer helemaal anders liggen. Dat is zo begonnen vanaf stadium III in de ABN-geschiedenis: het stadium van het democratische ABN. De vatbaarheid voor akoestische variatie lijkt me dan ook weer sterk afgenomen tegen het einde van de 20^ste eeuw. Maar dat valt buiten ons huidig onderwerp.

[p. 155]

7. Interne taalgeschiedenis

De geschiedenis van de doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep, en algemener: de geschiedenis van de werkwoordelijke eindgroep, dus als onderdeel van de interne taalgeschiedenis, is nog weinig onderzocht. Toch is wel zoveel over de grote lijnen ervan te zeggen, dat we daarmee mijns inziens een beslissend aspect aan onze normgeschiedenis kunnen toevoegen.

Koelmans (1965) heeft al laten zien dat doorbreking van de werkwoordelijke eindgroep in de 16^de en 17^de eeuw ook in het noordelijke Nederlands veel voorkwam. De voorbeelden die hij geeft zouden gemakkelijk met vele andere vermeerderd kunnen worden, want men treft ze op bijna iedere bladzijde uit die periode aan. Overigens in bonte afwisseling met niet-doorbroken constructies.

Ook in de 18^de en de 19^de eeuw komen doorbrekingen in het noordelijke Nederlands nog veel voor (vdHorst 1997; vdHorst & vdHorst 1999, 292-295). Het verschijnsel neemt in de loop van de 18^de en 19^de eeuw wel merkbaar af, hoewel het zich in zekere mate voortzette tot in de 20^ste eeuw. De eindgroep is almaar ‘ondoordringbaarder’ geworden. En die ontwikkeling zet zich nog steeds voort (vdHorst & vdHorst 1999, 294-295).

Het zuidelijke Nederlands van de 17^de en 18^de eeuw verschilt in dit opzicht niet wezenlijk van het noordelijke. Ook hier neemt doorbreking af, zowel in frequentie als in ‘zwaarte’ (aard van het doorbrekend element, steeds sterker beperkingen op twee of meer doorbrekende elementen, enz.). Mogelijk was het noordelijke Nederlands in de ontwikkeling enigszins vooruit op het zuidelijke, maar groot was het verschil in ieder geval niet.¹⁰

Pas tegen het einde van de 19^de eeuw gaat zich een (duidelijker) verschil tussen Noord en Zuid aftekenen. Het noorden doorbreekt dan niet of nauwelijks (meer), en het zuiden doorbreekt nog wel. Daarmee krijgt onze norm vanaf het allerlaatste van de 19^de eeuw zijn materiële basis in de talige feiten. Anders gezegd: doorbrekingen gaan in het zuiden pas afgekeurd worden als ze in het noorden weinig meer voorkomen.

10 Ik baseer deze uitspraken op een tweetal werkcolleges en enkele eindverhandelingen van de afgelopen jaren KU Leuven. De uitkomsten zijn niet altijd op dezelfde wijze geteld, zodat we de getallen niet goed kunnen samenvoegen. Maar de grote lijnen zijn overduidelijk.

[p. 156]

Hiermee is waarschijnlijk de kern van de zaak wel aangeduid. Maar er is een complicatie in de taalontwikkeling geweest die we nog kort moeten noemen. Als men de ontwikkelingen nagaat van de doorbreking in het zuidelijke Nederlands van 1600 tot 1900, dan ziet men over bijna de hele linie weliswaar een onmiskenbare afname, maar er is één type doorbrekingen dat in die eeuwen juist toeneemt: doorbreking met het tweede stuk van een gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord. In de 17^de en de 18^de eeuw is die schaars, maar in de 19^de eeuw wordt ze frequenter, om in de 20^ste eeuw te worden tot de prototypische, in ieder geval meest frequente soort doorbreking. Heeft de ontwikkeling van de zuidelijke werkwoordsgroep uiteindelijk een andere richting gekozen dan de noordelijke?

Ik meen dat dit niet het geval is.¹¹ Zoals al opgemerkt in vdHorst (1997) is een waarschijnlijker analyse dat het proces van ondoordringbaar-worden van de eindgroep (in het zuiden zowel als in het noorden) op een gegeven moment doorkruist wordt door een andere taalontwikkeling die er feitelijk weinig mee te maken heeft, maar in haar effecten wel de eindgroep-in-wording raakt. Ik bedoel hier de toename van gesplitste voornaamwoordelijke bijwoorden, gevolg van de groei van het aantal werkwoorden met gegrammaticaliseerd ‘vast voorzetsel’ (vdHorst 1992, 1993 en 1997).

Tot in de 19^de eeuw is de ontwikkeling van Noord en Zuid in dit opzicht nagenoeg gelijk. In de 17^de en 18^de eeuw zijn er betrekkelijk weinig doorbrekingen met het tweede element van een gesplitst voornaamwoordelijk bijwoord (omdat er überhaupt weinig gesplitste voornaamwoordelijke bijwoorden zijn). In de 19^de eeuw nemen ze toe in frequentie. En zo'n stuk van het voornaamwoordelijk bijwoord behoort (door zijn binding met het werkwoord) wel tot de potentiële doorbrekers. Met andere woorden: de beperkingen op doorbreking namen weliswaar toe, maar het aanbod van potentiele doorbreek-elementen nam eveneens sterk toe. De meest waarschijnlijke verklaring van het schijnbaar divergeren van Noord en Zuid qua eindgroepstructuur sedert het einde van de 19^de eeuw, lijkt deze: door het fase-verschil van Noord en Zuid, waardoor de eindgroep in het Noorden enkele stappen

11 Het zou ook onwaarschijnlijk zijn. Als men de ontwikkelingen van de werkwoordelijke eindgroep beschouwt als grotendeels bepaald door het vele eeuwen bestrijkende proces van grammaticalisatie van de hulpwerkwoorden, dan betreft het iets dat zozeer de kern van de taalstructuur aangaat, dat daarin wel regionale faseverschillen kunnen zijn, maar niet zo gauw tegengestelde bewegingen.

[p. 157]

vooruit was in zijn ontwikkeling op het Zuiden, kwam de aanwas van doorbreek-elementen voor het Noorden als het ware net te laat. In het Zuiden, waar de eindgroep op dat moment nog niet zo ondoordringbaar was als in het Noorden, kon diezelfde aanwas zich nog vrijelijk in de eindgroep nestelen. En naarmate doorbreking met andere zinsdelen ook daar verder afnam, kon doorbreking met een stuk van het voornaamwoordelijk bijwoord gemakkelijk tot de meest frequente worden.

Waren de gesplitste voornaamwoordelijke bijwoorden er niet geweest, het verschil in doorbreking tussen Noord en Zuid zou slechts een weinig opvallend frequentieverschil geweest zijn. Maar juist die gesplitste voornaamwoordelijke bijwoorden, vanaf de 19^de eeuw massaal opkomende, en doorbrekers bij uitstek, maakten het op zichzelf geringe faseverschil tussen Noord en Zuid ineens erg zichtbaar en hoorbaar. En dat wordt opgemerkt rond 1900.

Literatuur

ANS (1997), W. Haeseryn e.a., Algemene Nederlandse Spraakkunst, 2^e druk Groningen/Deurne 1997.

vBeers (1883), J. van Beers, Nederlandsche spraakleer, 8^e druk, Lier 1883. [Van dit werk is er al een editie van 1854, toen onder de titel Nederduitsche Spraekleer, Antwerpen].

Bergman (1867), J.T. Bergman, ‘Levensbericht van Ulrich Gerard Lauts’, Levensberichten der afgestorven medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, Leiden 1867, 141-152.

Bilderdijk (1826), W. Bilderdijk, Nederlandsche Spraakleer, Den Haag 1826.

De Boeck (1912), A. De Boeck, Nederlandsch Taaleigen (1907), 4^e druk, Lier/Leuven 1912.

Brill (1849)/1852), W.G. Brill, Nederlandsche spraakleer, Leiden, I, (1849) (2^e uitgave 1854) (3^e uitgave 1860) (4^e uitgave 1871); II, (1852) (2^e uitgave 1863) (3^e uitgave 1881).

Cockx (z.j.), P. Cockx, Taalwijzer, 2^e druk z.p. [Leuven], z.j.

McCrum e.a. (1992), Robert McCrum, Robert MacNeil & William Cran, The Story of English, Londen 1992.

Daman (1946), J.A. Daman, Het Algemeen Beschaafd in Vlaanderen (Zuid-Nederland), Gent 1946.

Damsteegt (1964), B.C. Damsteegt, In de doolhof van het Nederlands 7^e druk, Zwolle 1964; 9^e druk z.p. 1975.

David (1856), J. David, Tael- en Letterkundige aenmerkingen, Leuven 1856.

[p. 158]

David (1858), J. David, Nederduitsche spraekkunst voor middelbare scholen en collegien, 2^e uitgave, Leuven 1858. [1^e druk: 1853; 3^e druk 1864].

De Clercq (2000a), Jan De Clercq, ‘La grammaire française de Jean des Roches (1763)’, in: The history of linguistic and grammatical praxis; proceedings of the 11th International Colloquium of the Studienkreis ‘Geschichte der Sprachwissenschaft’ (Leuven 1998), ed. P. Desmet, L. Jooken, P. Schmitter en P. Swiggers, Leuven 2000, 131-171.

De Clercq (2000b), Jan De Clercq, ‘La question des langues et la réorganisation de l'enseignement secondaire dans les Pays-Bas autrichiens (1773-1794), Meesterwerk; berichten van het Peeter Heynsgenootschap nr. 17, februari 2000, 15-27.

Deprez (1999), K. Deprez, ‘De taal van de Vlamingen’, in: Nationalisme in België; identiteiten in beweging 1780-2000, ed. K. Deprez en L. Vos, Antwerpen/Baarn 1999, 103-116.

Des Roches (1761), J. Des Roches, Nieuwe Nederduytsche Spraek-konst, Antwerpen 1761 (2^e druk: 1776; 3^e druk: 1812).

De Smedt (1984), M. De Smedt, De literair-historische activiteit van Jan Frans Willems (1793-1846) en Ferdinand Augustijn Snellaert (1809-1872), Gent 1984.

Diemer (1964), W. Diemer, Waarop letten bij het schrijven in het Nederlands?, 2^e druk Delden 1964.

EVB, Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt 1998.

Fraussen (1924), Ed. Fraussen, Uitgebreide Nederlandsche spraakkunst voor de hoogere klassen van het middelbaar en normaal onderwijs, 3^e druk Wetteren 1924.

De Groot (1868), D. de Groot, Nederlandsche Spraakleer, Arnhem 1868. (3^e druk Amsterdam 1878; 4^e druk Amsterdam 1882).

De Groot (1949), A.W. de Groot, Structurele syntaxis [ongewijzigde herdruk, met voorwoord en inleiding door G.F. Bos en H. Roose, Den Haag 1965].

vHaeringen (1924), C.B. van Haeringen, ‘Eenheid en nuance in beschaafd-Nederlandse uitspraak’, De Nieuwe Taalgids 18 (1924), 65-86. [Ook in: idem, Neerlandica, 1949 (2^e druk 1962), 9-30].

Haeseryn (1990), W.J.M. Haeseryn, Syntactische normen in het Nederlands; een empirisch onderzoek naar volgordevariatie in de werkwoordelijke eindgroep, Nijmegen 1990.

Hasselbach (1905), W.H. Hasselbach, Nederlandsche spraakkunst, 2 dln., Groningen 1905.

den Hertog (1892-1895), C.H. den Hertog, Nederlandsche spraakkunst, 3 dln. Amsterdam 1892-1895.

vHoogstraten (1759), D. van Hoogstraten, Lijst der gebruikelijkste zelfstandige naamwoorden, 5^e druk vermeerderd en opgehelderd door A. Kluit, Amsterdam 1759.

[p. 159]

vdHorst (1979), J.M. van der Horst, ‘Van organisme naar mechanisme; 1870’, in: Taalverandering in Nederlandse dialekten. Honderd jaar dialektvragenlijsten 1879-1979, ed. M. Gerritsen, Muiderberg 1979.

vdHorst (1992), J.M. van der Horst, ‘Splitsen of niet-splitsen van voornaamwoordelijke bijwoorden’, Forum der Letteren 33 (1992), 127-147).

vdHorst (1993), J.M. van der Horst, ‘Voornaamwoordelijke bijwoorden in 16^de-eeuws Nederlands’, Spektator 22 (1993), 290-308.

vdHorst (1995), J.M. van der Horst, ‘Een taalregel waar(mee) iets (mee) mis is’, Onze Taal 64 (1995), 144-145.

vdHorst (1995c), J.M. van der Horst, Analytische taalkunde, Groningen 1995.

vdHorst (1997), J.M. van der Horst, ‘Over en naar aanleiding van Zuid-Nederlandse doorbrekingen’, in: Taal in tijd en ruimte [Feestbundel Cor van Bree], Leiden 1997, 299-307.

vdHorst (1997), J.M. van der Horst, ‘Klemtonen en voornaamwoordelijke bijwoorden’, Leuvense Bijdragen 86 (1997), 251-261.

vdHorst (2000a), J.M. van der Horst, ‘De keerzijde van syntactische vernieuwing’, in: Samengevoegde woorden; voor Wim Klooster bij zijn afscheid als hoogleraar, ed. Hans den Besten, Els Elffers & Jan Luif, Amsterdam 2000, 145-151.

vdHorst (2000b), J.M. van der Horst, ‘Rood licht voor groen’, Nederlands van Nu 48 (2000), 92-94.

vdHorst & vdHorst (1999), J.M. van der Horst & H.C. van der Horst, Geschiedenis van het Nederlands in de twintigste eeuw, Den Haag/Antwerpen 1999.

vdHorst & Storm (1991), J.M. van der Horst & R. Storm, ‘Over de geschiedenis van het betrekkelijke voornaamwoordelijk bijwoord’, Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 107 (1991), 105-119.

Huydecoper (1730), B. Huydecoper, Proeve van taal- en dichtkunde; in vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius, Amsterdam 1730. [2^e druk, vermeerderd: 1782-1791].

Kaakebeen (1901), C.G. Kaakebeen, Beknopte Nederlandsche spraakleer, 2^e druk, Tiel 1901.

Koelmans (1965), L. Koelmans, ‘Iets over de woordorde bij samengestelde predikaten in het Nederlands’, De Nieuwe Taalgids 58 (1965), 156-165.

Koenen (1906), M.J. Koenen, Nederlandsche spraakkunst in vijftig lessen, vooral ten dienste van kweekelingen, 4^e druk, Groningen 1906.

Kruisinga (1924), E. Kruisinga, A Grammar of Modern Dutch, London 1924.

Kruisinga (1938), E. Kruisinga, Het Nederlands van Nu (1938), 2e druk, ed. H. Godthelp, Amsterdam/Antwerpen 1951.

Van Langendonck (1861), J.J.M. Van Langendonck, Nederlandsche spraakkunst met oefeningen, voorafgegaan van eenige bedenkingen over eigenbelang, godsdienst en nationaliteit, ten aanzien der taal, en gevolgd van eene beknopte woordafleidkunde, Lier 1861.

[p. 160]

Lauts (1825), U.G. Lauts, Élémens de la langue Hollandaise, par -, seconde édition. Bruxelles 1825. [eerste druk: 1821].

Lulofs (1841), B.H. Lulofs, Kakographie of opstellen met deze en gene feilen in taal en stijl, benevens eenige taalkundige aanteekeningen, Groningen 1841.

Meert (1897), H. Meert, Distels; proeve van taalzuivering, Brussel 1897.

Meert (1941), H. Meert, Onkruid onder de tarwe; proeve van taalzuivering, uitgave bezorgd door C.H. Peeters, Turnhout 1941.

Meijer (1904), A.C. Meijer, Wandelingen op Nederlandsch taalgebied; bijdragen tot taalzuivering, Antwerpen 1904.

vMierlo (1945), J. Van Mierlo, Nederlandsche spraakkunst ten dienste van humaniora, normaal en middelbaar onderwijs, Luik 1945.

Molewijk (1992), G.C. Molewijk, Spellingverandering van zin naar onzin (1200-heden), Den Haag 1992.

Moonen (1706), A. Moonen, Nederduitsche Spraekkunst, Amsterdam 1706 (Fotomechanische herdruk: Amsterdam 1977).

Mulder (1846), [G.C. Mulder], Nieuwe Nederlandsche Spraakleer, Nijmegen 1846. [m.b.t. de toeschrijving aan G.C. Mulder, zie de bibliografie van Knol c.s.].

vNierop (1968), M. van Nierop, Honderd taaie belgicismen, Hasselt 1968 [4^e druk Hasselt 1982].

Noordam (1976), N.F. Noordam, Inleiding in de historische pedagogiek. 3^e druk Groningen 1976.

Noordegraaf (1985), J. Noordegraaf, Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde in de negentiende eeuw, z.p., z.j. (1985).

Paardekooper (1955), P.C. Paardekooper, Syntaxis, spraakkunst en taalkunde, Den Bosch 1955.

Paardekooper (1981), P.C. Paardekooper, ‘Dialekt/ABN/tekst: de slotfase van onze kultuurtaal’ in: Studies voor Damsteegt, Leiden 1981, 152-170.

Paardekooper (1984), P.C. Paardekooper, Standaard ABN-gids, 8e druk, Antwerpen/Weesp 1984.

Peeters (1934), C.H. Peeters, Nederlandsche taalgids; woordenboek van belgicismen (1930), 2^e uitgave, Antwerpen 1934.

Penninckx e.a. (2001), Willy Penninckx, Paul Buyse & Willy Smedts, Correct taalgebruik, 7^e druk, Kortrijk 2001.

Permentier & Van den Eynden (1997), Ludo Permentier & Ludo Van den Eynden, Stijlboek, Brussel 1997 (2^e druk Brussel 1998).

de Ridder (1999), Paul De Ridder, ‘Een mythe die stand houdt: de verfransing van Brussel tijdens het Ancien Regime’, in: Piet Frantzen (red.), Nederlandstalige Brusselaars in een multiculturele samenleving, Brussel 1999, 11-36.

Riemens (1919), K.J. Riemens, Esquisse historique de l'enseignement du français en Hollande au XVI^e au XIX^e siècle, Leyde 1919.

[p. 161]

Rijpma & Schuringa (1926), E. Rijpma & F.G. Schuringa, Nederlandsche spraakkunst, 4^e druk Groningen/Den Haag 1926.

Roucourt (1870), Th.J.E. Roucourt, Beknopte spraakleer der Nederlandsche taal ten gebruike der scholen van middelbaar onderwijs, 2^e, gansch omgewerkte en vermeerderde uitgave, Mechelen 1870.

Sassen (1963), A. Sassen, ‘Endogeen en exogeen taalgebruik’, De Nieuwe Taalgids 56 (1963), 10-21. [Ook in: Taalkunde in artikelen, ed. J. Hoogteijling, Groningen 1968, 341-352].

Suffeleers (1979), T. Suffeleers, Taalverzorging in Vlaanderen; een opiniegeschiedenis, Brugge 1979.

Takada (1998), Hiroyuki Takada, Grammatik und Sprachwirklichkeit von 1640 - 1700; zur Rolle deutscher Grammatiker im schriftsprachlichen Ausgleichsprozess, Tübingen 1998.

Tavernier (1944), J.J. Tavernier, A B C van het Nederlandsch, 3^e druk Gent 1944.

Timmermans (1944), Helene Timmermans, Spreken en schrijven wij Keurig Nederlandsch?, Antwerpen 1944.

Talen e.a. (1908), J.G. Talen, R.A. Kollewijn & F. Buitenrust Hettema, Nederlandse Taal. Proeve van een Nederlandse Spraakleer, Zwolle 1908.

Tavernier (1944), J.J. Tavernier, A B C van het Nederlandsch, 3^e druk Gent 1944.

vdToorn e.a. (1997), M.C. van den Toorn, J.A. van Leuvensteijn, W.J.J. Pijnenburg & J.M. van der Horst (eds.), Geschiedenis van de Nederlandse taal, Amsterdam 1997.

Vanacker (1964), V.F. Vanacker, ‘Is het algemeen Zuidnederlands?’, Taal en Tongval 16 (1964), 159-164. [Ook in Geerts (1974), 151-156].

Vanacker (1970), V.F. Vanacker, ‘Een “Zuidnederlandse” constructie in een paar Zuidnederlandse dialecten’, De Nieuwe Taalgids 63 (1970), Van Haeringennummer 140-157.

Vercoullie (1894), J. Vercoullie, Nederlandsche Spraakkunst, Gent 1894 (2^e druk 1900; 3^e druk 1907).

de Vooys (1967), C.G.N. de Vooys, Nederlandse spraakkunst (1947) 7^e druk, herzien door M. Schönfeld, Groningen 1967.

de Vreese (1899), Willem de Vreese, Gallicismen in het Zuidnederlandsch; proeve van taalzuivering, Gent 1899.

vWijk (1909), N. van Wijk, De Nederlandsche taal; handboek voor gymnasia en hoogere burgerscholen, 2^e druk, Zwolle 1909.

Wils (1957), L. Wils, Kanunnik Jan David en de Vlaamse Beweging van zijn tijd, Leuven 1957.