Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

[p. 97]

Een anonieme middeleeuwse alchemistgoudmaker aan het werk (ca. 1500)
Willy L. Braekman, em. hoogleraar KUB

1. Algemeen

Een nog steeds geldende klacht van de weinigen die zich op het notoir moeilijke terrein van de alchemie wagen, is dat de primaire teksten, de basisteksten, nauwelijks bereikbaar en toegankelijk zijn. De handschriften uit de Middeleeuwen bij voorbeeld die in West-Europese bibliotheken voorhanden zijn, blijven nog onvoldoende geïnventariseerd. Van de definitieve identificatie van de teksten erin kan dan ook nauwelijks sprake zijn. Goede edities en uiteraard nog meer de bredere contextuele inbedding blijven vooralsnog onmogelijk te realiseren desiderata¹.

Het ziet ernaar uit dat op Europees vlak in deze weinig comfortabele situatie op korte termijn alvast ook geen ingrijpende verandering komt. De belangrijkste, dikwijls zelf ook al niet zó toegankelijke toegangen tot het middeleeuws alchemistisch tekstbestand, zijn tekstcollecties die in de zeventiende en de achttiende eeuw zijn samengebracht en gedrukt. Deze bevatten echter niet alleen middeleeuwse maar ook latere teksten zonder dat daarop de aandacht wordt gevestigd en dat in een al dan niet stilzwijgend bewerkte vorm. Deze collecties zijn o.m. het zesdelige, meer dan tweehonderd traktaten omvattende Theatrum chemicum van de Straatsburgse drukkersfamilie Zetner² en de gelijkaardige, honderdveertig traktaten tellende Bibliotheca chemica curiosa, die door Jean Jacques Manget te Genève werd op de markt gebracht³. Deze en andere, minder omvangrijke compilaties⁴ blijven tot op heden de

1 R. Halleux (1979) en V. Fraeters (1999), p. 33.

2 Theatrum (1602-1661). In 1972 verscheen hiervan te Turijn een anastatische herdruk.

3 J.J. Manget (1702). Een ex. bevindt zich in de SB te Antwerpen (MAG-G 5252).

4 Ze worden vermeld door R. Halleux (1979).

[p. 98]

‘Fundgruben’ bij het in kaart brengen van het alchemistisch bedrijf in vroeger eeuwen.

Het probleem van de primaire bronnen wordt nog groter door de weerbarstige inhoud van de teksten, zelf dan weer verhoogd door de al dan niet opzettelijke ondoorzichtigheid van de verwoording en door het gebrek aan een vaste terminologie. Deze en andere factoren helpen verklaren waarom zo weinigen, zoals gezegd, de alchemie tot onderzoeksobject hebben gekozen.

2. Soorten alchemie

De heilige, geheime, oeroude en diepzinnige alchemie, de koninklijke of priesterlijke kunst, ook tot nog verdere confusie, hermetische filosofie genaamd, verspert in esoterische teksten en enigmatische emblemen voor oningewijden de weg om de geheimen van de Natuur, van Leven en Dood, van de Eenheid en de Drie-eenheid, de Eeuwigheid en de Oneindigheid te doorgronden⁵. Het opruimen van de versperringen en het erdoor mogelijk gemaakte doorgronden van deze teksten en afbeeldingen, is voorwaar een indrukwekkend programma, dat is duidelijk.

In deze complexe wereld van de ‘alkamye’ (nr. 25 van de hier uitgegeven tekst) worden traditioneel twee richtingen of soorten onderscheiden.

De eerste, de echte (zeggen de adepten), die Roger Bacon de alchemia speculativa noemt⁶, vermengt mystisch-gnostische uiteenzettingen met chemische processen. Hun magnum opus zoekt de universele medicijn die, niet in medische maar in mystische zin, op een hoger niveau en a.h.w. gesublimeerd, de fontein van de eeuwige jeugd wordt, het elixir van het leven en de sleutel tot de eeuwigheid. Om dit doel te bereiken, moeten talloze moeilijkheden overwonnen en vele stadia doorlopen worden. Slechts weinigen zijn daartoe geroepen maar voor hen, zo wordt beweerd, is de beloning groot: ‘this science beams like those giant rose-windows... which bathe the transepts of slumbering cathedrals in ineffable light’⁷.

Zij die zich in de loop der tijden ooit tot dit opus geroepen voelden, wilden ervoor zorgen dat de door hen verworven inzichten en geheime kennis niet in

5 St. Klossowski de Rola (1973), p. 7.

6 V. Fraeters, (1999), p. 38.

7 Grillot de Givry (1931), p. 347.

[p. 99]

de handen vielen van onwaardigen. Vandaar de geheimzinnigheid en geheimdoenerij die zo sterk op de alchemie hun stempel hebben gedrukt.

De tweede soort alchemie die Dom Pernety neerbuigend de valse noemt⁸, is de alchemia practica van Roger Bacon.

Gefascineerd door de verblindende lokroep van het edel metaal goud heeft een groep alchemisten met taaie volharding een grote hoeveelheid, nooit met volledig succes bekroonde en soms ruineuze en desastreuze experimenten uitgevoerd. Deze alchemisten, in het Engels aangeduid als ‘puffers’ d.i. blazers, zo minachtend door de ware broeders genoemd, wegens hun intensief, obsessief gebruik van de blaasbalg van hun oven, hebben de alchemie al vroeg een slechte reputatie bezorgd⁹. Hun zoektocht naar materieel gewin met de aanmaak van vooral vervalst goud die steeds maar een aurefictie en geen aurefactie bleek te zijn, leidde ook wegens hun bedriegelijke praktijken tot de veroordeling van de alchemie door paus Johannes XXII in 1317. De status van de alchemie werd er sterk door aangetast, maar een genadeslag bleek het niet. Daarvoor was de lokroep van potentieel gewin, ja zelfs immense rijkdom te machtig.

Toch moet men toegeven dat de proeven in hun laboratoria geleid hebben tot belangrijke scheikundige ontdekkingen. Het is hun verdienste, en niet die van de zg. ‘ware alchemisten’, de grondslag voor de moderne chemie te hebben gelegd¹⁰.

De theorie van de transmutatie van een ‘gewoon’ metaal in goud of zilver was gebaseerd op het niet onderscheiden van organische en anorganische stoffen. De metalen werden vergeleken met levende wezens: zij hadden in de aarde waar ze werden opgedolven eenzelfde groeiproces ondergaan als de planten; ze werden pas goud door rijping, zoals vruchten. Het meest gewone metaal was lood, gevolgd door ijzer en koper. Zilver kwam vóór goud. De alchemist beoogde het rijpingsproces dat in de aarde zeer traag verliep te versnellen en te verbinden met het universum, waar alle elementen met elkaar verbonden zijn. Hun zg. steen der wijzen was het elixir, de kiemkracht die de transmutatie van onedele in edele metalen, zou bewerkstelligen. De stand van de planeten, de religieuze allegorieën met als hoogste identificatie die van

8 St. A.J. Pernety (1758), s.v. Alchemia en B.D. Haage (1996), p. 38.

9 Klossowski de Rola (1973), p. 12-13.

10 Idem, p. 13.

[p. 100]

de steen met Christus, verlenen ook aan het werk van de ‘blazers’ een mystieke, mythische en astrologische dimensie. Die vinden we in veel nadrukkelijker vorm in de speculatieve alchemie terug, niet het minst in de erbij horende illustraties.

Al dan niet expliciet in de traktaten aanwijsbaar, is deze dimensie toch steeds in de alchemistische teksten aanwezig. Zo worden volgens V. Fraeters ‘recepten zonder natuurfilosofische of mythische inbedding niet tot de alchemistische literatuur gerekend’¹¹. Wanneer de traktaten niet rechtstreeks religieuze allegorieën gebruiken (waarvan - zoals gezegd - de hoogste de vereenzelviging van de steen met Christus is) beginnen ze het werk (opus) met een aanroeping tot God of vernoemen ze de Godheid in de tekst¹². In de hier uitgegeven Mnl. recepten is deze dimensie - zij het minimaal - eveneens aanwezig zoals blijkt uit zinnen als ‘Goed sy daeraff gheloeft en sijn lieve moeder’ (nr. 1), ‘In de name Jhesus Crijstus’ (nr. 5) en ‘opdat ghij Goed lief hebt... ende bij mijnen Goed’ (idem), ‘Got sy met u ende mit ons allen’ (nr. 17), en dgl.

Voor beide soorten alchemisten, de speculatief zowel als de praktisch geöriënteerden, is de transmutatie van de metalen belangrijk. Het verschil tussen beide ‘scholen’ in dit verband is echter dat voor de eerste groep de transmutatie van metalen tot goud, de schaduw van de Zon en de schaduw van God, een tussenstadium vertegenwoordigt, een stap op weg naar het einddoel, de transmutatie van de mens zelf¹³. Voor de blaasbalgalchemisten echter wordt het een einddoel en een middel om zich te verrijken, een idee dat de echte alchemisten met afschuw en verachting vervulde.

Het hier uitgegeven traktaat behoort duidelijk tot de tweede soort. Het lucratief doel blijkt uit de metaalveredeling, in het bijzonder de goudmakerij die er centraal staat, maar ook uit het maken van valse juwelen (nr. 2) en het te gelde maken van hun producten: ‘proeft syn varwe ende vercoept’ (nr. 14) en ‘besiet u wynnynge ende u verliesse’ (nr. 17)!

11 V. Fraeters (1999), p. 36.

12 J. Van Lennep (1984), p. 32.

13 St. Klossowski de Rola (1973), p. 7-8.

[p. 101]

3. Alchemie in het middelnederlands

Het bestand aan alchemistische traktaten in het Middelnederlands neemt in de West-Europese traditie een uitzonderlijk belangrijke positie in. Dit is in de eerste plaats te danken aan het grote Weense handschrift ÖNB 2372. Het dateert uit de veertiende eeuw (ca. 1380), bevat acht traktaten en is het oudste in West-Europa dat in de volkstaal is geschreven¹⁴. Deze unieke, gedeeltelijk in proza en gedeeltelijk in verzen op perkament geschreven negenennegentig folio's tellende codex is bovendien merkwaardig omdat hij ook het oudste West-Europese alchemistische document is dat een cyclus van originele illustraties in kleur bevat¹⁵.

Alhoewel het uitzonderlijk belang van dit manuscript sinds geruime tijd, zij het weliswaar in beperkte kring bekend was, kwam pas in het laatste kwarteeuw de uitgave en daardoor de langverwachte ontsluiting van de meeste teksten eruit tot stand¹⁶.

Tot vóór de tachtiger jaren van de vorige eeuw bleef de Nederlandstalige alchemie uit de Middeleeuwen en de zestiende eeuw een zogoed als geheel onontgonnen terrein¹⁷. Na de uitgave van de traktaten uit het Weense handschrift blijft trouwens nog een hele weg af te leggen vooraleer van het geheel van de Nederlandse bijdrage tot de alchemie een synthese kan worden gemaakt. Volgens het repertorium van de middeleeuwse, Nederlandstalige artes-literatuur¹⁸ zijn zestien handschriften (inclusief het Weense) met meestal anonieme teksten bewaard (vier andere zijn verloren gegaan). Bovendien wachten eveneens in het Mnl. geschreven maar toch vooral vertaalde traktaten zoals het Tractatus chemicus van Arnaldus de Villanova, werk van Cyriacus Jacobus, Isaac en Johannes Hollandius, het De lapide philosophorum van Frater Elias en de traktaten van Joos Balbiaen, Jan Van der Doncks Het Licht der Lichten of de Nederlandse vertaling van het Correctorium Alchemie van Richardus Anglicus op nadere exploratie¹⁹. Nog te vermelden zijn de zestiende-eeuwse drukken van alchemistisch, vertaald maar

14 V. Fraeters (1993).

15 J. Van Lennep (1984), p. 47.

16 H. Birkhan (1983) en (1992); V. Fraeters (1999).

17 W.L. Braekman en A. Devolder (1969).

18 R. Jansen-Sieben (1989), s.v. Alchemie.

19 W.L. Braekman (1986).

[p. 102]

ook origineel werk van bij ons in de volkstaal, zoals dat van Simon Andriessen²⁰.

In de hiernavolgende bladzijden wordt een van de hierboven vermelde handschriften nader bekeken waarna de editio princeps volgt van de alchemistische Mnl. prozateksten die erin voorkomen.

20 R. Jansen-Sieben (1989), p. 2-3.

4. Het handschrift

Het papieren handschrift in klein quarto-formaat waarin de hier uitgegeven alchemistische recepten voorkomen, telt nu nog 185 folio's en dateert, naar het schrift te oordelen, uit de late 15^de of vroege 16^de eeuw. Het wordt bewaard in de Sloane-collectie (hs. Sloane 1416)²¹ van de British Library en bestaat voor het grootste gedeelte uit Latijnse medische voorschriften (fol. 1-170), geschreven door dezelfde anonieme, onbeholpen hand die ook de nog te vermelden Middelnederlandse teksten heeft geschreven, alle ook in een heel ongewone spelling, zoals we verder zullen zien.

Op fol. 171r-172r vindt men een Mnl. gedicht, waarvan slechts vier van de oorspronkelijke acht strofen (elk van 15 vv.) bewaard zijn²². Het werd gedrukt door De Flou en Gailliard, met als enige commentaar dat het ‘denkelijk het werk [is] van een Vlaamsch, mogelijks wel een Brugsch, medicus’²³. Dat het een ‘medicus’ geweest zou zijn, lijkt inderdaad meer dan waarschijnlijk wegens de doktersvoorschriften. De weliswaar alleen als mogelijkheid gesuggereerde Brugse connectie vindt m.i. alleen een mogelijke verklaring in de woorden ‘Kaerle van Boergoennien, dar Goed die ziele af hebbe’. Deze woorden komen voor in de bovenkantlijn van de bladzijde waarop het op het eerste gezicht titelloze gedicht begint. Ze zijn er niet, b.v. door rubricering, onderstreping of hoofdletters, als titel herkenbaar gemaakt en kunnen m.i. even goed een randnotitie zijn van de auteur of scribent die los staat van het gedicht. Ook inhoudelijk lijkt er geen duidelijk verband tussen het gedicht dat begint als een liefdesgedicht, maar al vlug in een allegorie

21 K. De Flou en Edw. Gailliard (1895), 232-236. Cf. ook R. Jansen-Sieben (1989).

22 Tussen de huidige fol. 171 en 172 ontbreekt een blad waarop de vier ontbrekende strofen voorkwamen (twee op de recto- en twee op de verso-zijde).

23 K. De Flou en Edw. Gailliard (1895), 232.

[p. 103]

overgaat²⁴, en Karel van Bourgondië. De referentie en het gedicht horen dus misschien niet samen. De Flou en Gailliard echter hebben deze referentie wel als titel bij het gedicht afgedrukt. Bij de woorden ‘Kaerle van Boergoennien’ hebben ze wel gedacht aan Karel de Stoute die, zoals bekend, in 1477 bij Nancy gesneuveld is en een band had met Brugge. Dat lijkt de reden te zijn voor hun tentatieve Brugse lokalisering van de tekst²⁵.

Wat er ook van zij, het gedicht heeft tot op heden zogoed als geen aandacht gekregen²⁶ en de inhoud is moeilijk te duiden, vooral wegens zijn onvolledigheid²⁷.

Vanaf fol. 172v tot 185, het laatste blad in het handschrift, volgen in steeds dezelfde hand vierendertig alchemistische ‘werken’ of experimenten. Op één na zijn ze alle voorafgegaan door opschriften of titels waarvan we hier een overzicht laten volgen:

1.	Om een sterc water [te maken] oem licht goud inne te verbeterenne.
2.	Om juwelen te makene dije men bijnnen den huijse orberen mach.
3.	Om subtyl pulver te maeken.
4.	Purgacie op venus.
5.	[Om gout te maken].
6.	Dye offrou van wy[n] te maeken.
7.	Om selver te maeken van arsenicum.
8.	Om coper te suveren.
9.	Noch om coper te suveren.
10.	Om te maeken es ustum na dat Dyascorides leert.
11.	Een ander manyer van te maekene es ustum.

24 Zie ook noot 26 hierna.

25 De woorden ‘daer Goed die ziele af hebbe’ geven de indruk te verwijzen naar een betrekkelijk recente dood.

26 R. Priebsch (1896-1901), II, p. 24 (nr. 42) beschrijft de tekst als ‘Ein lückenhaftes allegorisches Gedicht’, en G. Kalff (1911), p. 15 als ‘“Van Kaerle van Borgoennien”, een onvoltooid gedicht in gebrekkige hand’. Het eerste woord (Van) komt in het hs. echter niet voor en het gedicht is niet ‘onvoltooid’, maar het handschrift is geschonden tot ons gekomen.

27 De eerste twee strofen geven de indruk dat het een alchemistisch gedicht zou kunnen zijn, in de trant van Jehan de la Fontaines La Fontaine des amoureux de science (1419) met een boomgaard en en fontein als locus en Vrouwe Nature die aan de dichter de geheimen van de alchemie in bloemrijke beelden uitlegt (cf. Van Lennep (1984), 40). De laatste strofe schijnt dat dan echter weer tegen te spreken.

[p. 104]

12.	Een ander manyer opt selve.
13.	Malgamacie van Johan mit den Gelde ten Bosch in Brabant.
14.	Van D desselven glyx.
15.	Aqua fortis totter D.
16.	Aqua fortis dat solvert sol.
17.	Om te maeken fyn malgammacye.
18.	Pour facere sal armoniac.
19.	Om te maeken borraes non secundum Diascoridem.
20.	Om venus te maeken glyck Tusce.
21.	Een albacie.
22.	Om een hoege ende edele albacie [te maken].
23.	Om te maeken een fyn albacie.
24.	Om luna de tenturre te gevene toe sole.
25.	Om te maeken fyn gout.
26.	Om crocum ferreum te maeken.
27.	Item marcasita d[i]e sublimeert man aldus.
28.	Om crokus ferr[e]us te makene dat in dat .iij.de poeder gaet ten goude.
29.	Maercasita te sublijmerene doet aldus.
30.	Nuu wyellich u leeren quicksielver subbelemieren.
31.	Dat calc macht men aldus van den eyerscalen.
32.	Oem te scijeddenne goeut ende selver.
33.	Item in den name Goeds ende sijnder liever moeder.
34.	Dit is een weerck van jovis.

De auteur en (of) scribent is niet bekend. In nr. 14 eindigt een bereiding met de reeds aangehaalde woorden ‘proeft syn varwe ende vercoept’ en in nr. 28 is er sprake van een stof die moeilijk te maken is met als gevolg dat ‘ghij en vijent ghen te vercopene’. Deze woorden kunnen erop wijzen dat hij een handelaar of winkelier, of b.v. een apotheker of drogist geweest kan zijn.

De tekst werd door onze anonymus gekopieerd uit een ander handschrift (of een incunabel?), wat moge blijken uit de woorden ‘als onder geteykent is’ (nr. 17) zonder dat deze tekening in het handschrift voorkomt. In nr. 27 is er sprake van bereidingen die ‘staen vorgescreven in dit selve werck’, wellicht een verwijzing naar de bron waaruit hij heeft geput. Ook nr. 25 met zijn ongewone, want autobiografische inhoud wijst erop dat de Mnl. tekst werd overgenomen²⁸ uit een ouder werk. De auteur daarvan is in nr. 25 aan het

28 We komen er verder nog op terug.

[p. 105]

woord met enkele bijzonderheden die zijn expertise als alchemist bevestigen en doen vermoeden dat hij internationaal bekend geweest is.

Dezelfde man is ook de meester die de indruk geeft zich te richten tot een leerling. Deze relatie kan men afleiden uit de belerende toon en uit woorden als ‘als ick u scryven sal’ (nr. 17), ‘als ghy wael weet’ (nr. 15 en 17), of ‘diese materie heb ick u leeren maeken’ (nr. 26). Het lijkt ook niet onwaarschijnlijk dat deze meester, de auteur van het werk dat onze anonieme scribent als bron heeft gebruikt, een niet-nederlander was en misschien was ook de Nederlandstalige scribent uit den vreemde afkomstig. Dit zou dan alvast zijn ongewone en zeldzame spelling helpen verklaren (zie verder), maar in zekerheid resulteert dit toch niet.

In de tekst zijn relatief weinig autoriteiten vermeld om het waarheidsgehalte van de inhoud of de betrouwbaarheid ervan te versterken. Ook dit zou kunnen betekenen dat de auteur van het oorspronkelijk werk zelf een stevige reputatie had. Het reeds vermelde autobiografische nr. 25 versterkt alvast deze indruk.

Eén enkele klassieke auteur wordt bij naam genoemd, nl. de Griekse dokter Dioscorides (nr. 10 en 19) uit wiens boek over materia medica een tiental regels vrij getrouw vertaaald zijn²⁹.

De andere vermelde namen heb ik nergens anders gevonden. Dat zijn de Brabander met de zonderlinge naam ‘Johan met den Gelde’, die ‘te Bosch in Brabant’ d.i. in 's Hertogenbosch geleefd zou hebben (nr. 13), en een zekere ‘heer Mychel te Breessel’, d.i. waarschijnlijk Brussel (nr. 7). Verder is er alleen nog een uit Duitsland afkomstige, maar in Engeland levende alchemist, ‘mester Alixander uut Swaven’, d.i. het oude hertogdom Schwaben (nr. 5). Hij was ‘des conincks medijcus van Ingelant’ ten tijde van ‘coninc Henrich’. Misschien is hij te vereenzelvigen met Alexander von Bronfeld die in de dertiende eeuw lijfarts was van prins Edward, de latere Edward I, de zoon van koning Hendrik III³⁰. De toevoeging in onze tekst ‘die in Vranckrike sterft’ is op zichzelf duidelijk, maar wie het was die op het continent

29 P. Dioscorides (1542), p. 387-388 (zie voetnoot bij tekst nr. 10).

30 C.H. Talbot en E.A. Hammond (1965), p. 13-14. Of moeten we denken aan de ‘meister Alexander’, de auteur van de naar hem genoemde ‘Monatsregeln’? Die was echter uit Beieren afkomstig en een verband met Engeland is niet aanwezig (cf. K. Ruh, G. Keil, e.a. (1978-)).

[p. 106]

stierf is dat niet. Wordt bedoeld dat het de koning was die er stierf³¹, of slaat dit op Alixander, de lijfarts? Het is moeilijk met zekerheid te zeggen, maar de eerste interpretatie lijkt mij het meest waarschijnlijk.

Dit geldt ook voor de ‘Wilhelmus, des koennynges neve van Franckrick’ (nr. 25) die aan het ‘hoff van Rome’ verbleven zou hebben en met wie de anonieme auteur van de hier uitgegeven tekst ‘gewrocht’ zou hebben (daer ick mede wrochte heb).

Ditzelfde nummer is trouwens het enige waarin nog een paar andere bijzonderheden over de auteur van onze tekst worden prijsgegeven. Hij vertelt er dat hij verbleven heeft te ‘Clarensie’, nu Klarysi, de Griekse havenstad op de Peleponesos, te ‘Spyre opten Ryn’, d.i. Spiers (Dt. Speyer), in Rijnland-Palts en te ‘Avyoen’, d.i. Avignon, waar hij een tijdlang heeft doorgebracht ‘in des cardinaels hoff’. Welke kardinaal hij bedoelt, is onzeker³². Hier, in Avignon, heeft hij ook andere ‘meesters van alkamye’ (nr. 25) ontmoet, maar hun namen blijven ons jammer genoeg onthouden.

31 Er zijn drie Engelse koningen die de naam Henry droegen en in Frankrijk stierven: Henry I in 1135 bij Rouen, Henry II in 1189 in Normandië en Henry V in 1422 in de buurt van Parijs. Henry III echter is niet op het continent gestorven.

32 In de 14^de-15^de eeuw was Jean de Blauzac er kardinaal (1376-1408) en wat later in de vijftiende eeuw Pierre de Foix (1433-1464).

5. Taal en spelling

De tekst in het handschrift is moeilijk leesbaar. Dit is in de eerste plaats het gevolg van de onbeholpen hand waarin hij geschreven is, maar wordt nog versterkt door de bijzonder ongewone, extravagante spelling. Het kan niet uitgesloten worden dat dit mede het gevolg zou zijn van een bewuste poging om de inhoud voor onbevoegden af te schermen, een bekommernis die, zoals bekend, bij alchemisten wel meer voorkomt. Toch vermoed ik dat dit hier niet het geval is. De onbeholpen, in vele gevallen zonderlinge, ja zelfs unieke spelling zou wel afkomstig kunnen zijn van een buitenlander. Die verbleef misschien wel reeds vele jaren in de Nederlanden, maar had de taal (en de spelling) nog niet zo goed onder de knie. Wanneer men zich voorstelt dat zijn bron dan ook nog in een andere taal gesteld was, zal dit de situatie nog verergerd hebben.

[p. 107]

We treffen inderdaad vele weinig courante spellingsbeelden aan. Enkele voorbeelden: oemge, om (nr. 1), gyetet, giet het (nr. 2), ghescmoelten, gesmolten, oenthoeut, onthoudt, roetde, rode en jurydixeyen, jurisdictien (nr. 5), syverlick, zuiverlijk (nr. 14), geteykeynt, getekend (nr. 17), scmeltet, smelt het (nr. 24), sexkyn (nr. 26) en sechken (nr. 28) voor zakje, soenne, zon en kijenspaeppe, kinderpap (nr. 28), sclutende, sluitende, wyeet, wit en podere, poeder (nr. 29), scnurkenne weel gheboennen, snoertje wel gebonden, poet, pot en oeut, uit (nr. 30), dueet, duw het, en scmelthsce, smelt ze (nr. 33), ghepurgertden, gepurgeerde (nr. 34) en nog vele andere.

Opvallend is ook dat de letter n (of het afkortingsteken daarvoor) soms - al dan niet opzettelijk - weggelaten is en dit in een handschrift dat geschreven is in een wel onbeholpen maar zeker niet vluchtige hand. Zo lezen we michgen voor minchgen (nr. 1), sertij voor sertijn en voere voor voeren (nr. 1), wercke voor wercken (nr. 23), sychken voor synchken (nr. 28), scurkenne voor scnurkenne (nr. 30), oentfachgere voor oentfanchgere en brecht voor brencht (nr. 33), enz.

Een enkele keer ook een Frans woord (Pour in nr. 18) en Franse leenwoorden als ungeren (Fr. onguent) en limituer (nr. 10), tenturre (nr. 24) of lin[g]goet (nr. 25 en 34) zijn in Mnl. teksten natuurlijk niet ongewoon. Interessanter zijn wel woorden als b.v. oech (Limburgs, Dt. auch) en woel (Dt. wohl) (nr. 1), macht, Henrich (Dt. Heinrich) (nr. 5), tosatzt (Dt. Zusatz) (nr. 13), soelen (Limburgs en Hollands voor sullen, Dt. sollen) (nr. 17), craft (Hollands voor cracht) (nr. 23) en het zonderlinge, want door dit voorafgegane boucker (Dt. Bücher) (nr. 25).

De dialectische taalvormen zijn niet voldoende talrijk of eenduidig om de anonieme scribent ergens met enige zekerheid in ons taalgebied te lokaliseren. Als hypothetisch, niet te bewijzen profiel van de scribent denkt men aan een apotheker of drogist van vreemde origine die een winkel heeft, iemand die het Nederlands, zeker de spelling, niet perfect machtig was, maar sterk in alchemie was geïnteresseerd, zoals zo vele intellectuelen in de zestiende eeuw bij ons en elders.

Wijzen we er tenslotte ook even op dat de oogst aan nieuwe, niet van elders geattesteerde woorden groot is. Ze worden in het glossarium met een asterisk gemerkt.

[p. 108]

6. Tekst

Nota: De leestekens en hoofdletters, het aaneenschrijven van samenstellingen, de indeling in alinea's, het gebruik van v voor u, w voor uu (en omgekeerd), maar ook van v voor w (en omgekeerd) werden door mij, om de leesbaarheid te verhogen zoveel mogelijk aan het hedendaags gebruik aangepast.
Afkortingen (uitgez. lb., d., s. en dgl.) zijn stilzwijgend opgelost, de recepten doorlopend genummerd. Wat tussen [] staat, is door mij toegevoegd.

1. (fol. 172v) Om een sterc water [te maken] oem licht goeut inne te verbeterenne, dat³³ soeude coemen op fyen³⁴, oeft daeroemtrent.

Item dat moetteij aldus maken.

Niempt een lb.³⁵ vyteroerl, een lb. salpetre, een lb. alluen, een verendeel tuteye, een verendel aes iustum³⁶, een verendeel lapijs inmattytist, een verendeel senoper: dit sal men alle gaeder den breken in eenen loettoenijen moerter³⁷, dene voer, dander naer, totdat³⁸ alle cleijn seien. Soe seldeijse dan oender³⁹ den anderen weel ter coere mi[n]chgen⁴⁰, ende doense in een eerden coelve weel⁴¹ gheloeutert⁴² met goeder loeuto sapiencie.

Daen soe seet daer eenen oentfa[n]chger aen die coelve daer diese voerscreven matterie in ies, ende moet oech wel vaeste aenghelutert sijen met wietten loutum, datter [gheen] gesten⁴³ oeut⁴⁴ vliegen een moegen.

Daen⁴⁵ soe macht (fol. 173r) scoenen levende goutsoelfer⁴⁶, ende doent in een eijrien⁴⁷ bekere, ende dan soe seetter eenen ghelasen helmel op. Maer eer

33 dat: opdat het.

34 coemen op fyen: d.i. gelijkworden aan fijn goud.

35 lb.: afkorting van libra, pond.

36 aes iustum: hs. adiustum.

37 moerter: mortier.

38 Na dat staat in hs. sy alle.

39 oender: hs. aender.

40 ter coere mi[n]chgen: mengen zoals men verkiest.

41 Na weel staat in hs. mer (wat overbodig lijkt).

42 gheloeutert: ingestreken (met klei)

43 gesten: dampen.

44 Na oeut staat in hs. een.

45 Daen: hs. daer.

46 goutsoelfer: hs. goutscoelfer.

47 eijrien: koperen (Fr. airain).

[p. 109]

dat ghij den helmel opseet, soe gietter dat een del van den .ix.⁴⁸ op, ende dit moet staen in balneo op enen wienthoven. Daer seldij dan vier oender stoken dat dat water oever mach disteleren. Ende alst oever ies, dan soe giet dat water in een ander vaet oeft in een ghelaes, ende hout⁴⁹ al die vateren⁵⁰ altoes dichte gestopt oem dat hem gen gesten oentfliegen en souden.

Dan soe seldeij een ander del van desen water opgieten ende doen als voere, ende roert den goutsoelfer altoes oemge⁵¹ telken dat ghij ennich water opgiet toetdat sij alle .ix. dellen alens⁵² sijen gedaen.

Dan soe seldij al dese .ix. delen al tesamen op den selven goutsoelffer gieten, ende distelerense al tesamen oever .ij. werf als voere in baelneo. Ende als sij aldus .ij. werf oeverghedistilert syen, dan soe moettijse noch eens opgieten op den selven fecy van den goeutssoelver⁵³ op een hyet santhoeven⁵⁴, daer moettijt oeverdisteleren als voere[n]: dan iest al ghevroecht⁵⁵.

Goed sy daeraf gheloeft ende sijn lieve moeder.

Item dan soe seldeij nemen licht goeut als lichte guldens oeft als poestelaghe guldengoeut. Gheloet⁵⁶ dit goeut .ij. oeft .iij. oeft .iiij. werf, ende bluchthet⁵⁷ hijer in dit sterc water, ende latet dan staen op hyette asscen: ghij seelt scoen fijn goeut hebben oeff daeroemtrent⁵⁸.

Om desen goutsweffel daer heet sterc water oever es ghedistelert.

Daer sal men desen quintus cencyus toet besigen⁵⁹ ende met inbijberen drij reijsen, ende den saelt men werpen op ghesmolten D⁶⁰ waent steet⁶¹ een drijft⁶²: heet sal fyxceren in der wariet⁶³.

48 .ix.: de negen ingrediënten voornoemd.

49 hout: hs. houste.

50 vateren: vaten.

51 oemge: omme.

52 alens: gewoonlijk alleleens, op dezelfde wijze.

53 goeutssoelver: hs. goeutscoelver.

54 santhoeven: hs. santhoemen.

55 gevroecht: (af)gewerkt.

56 Gheloet: doet gloeien.

57 bluchthet: blus het.

58 oemtrent: hs. betreijt (vgl. titel van dit nummer).

59 besigen: hs. begen.

60 D: alchemistisch symbool voor luna, zilver.

61 waent steet: totdat het staat (vast wordt).

62 drijft: stolt (WNT, III, 3353, bet. 8); vgl. laatste al. van dit nummer.

63 waeriet: waarheid.

[p. 110]

(fol. 173v) Item desen quintus cencyus macht men aldus.

Niemt .iij. pinten levende water, ende distelerse⁶⁴ toet dat sij comen op .ij. pienten; dan soe nemt een loet gember ende connel ende nagelen, gaelijgaen, noten metscaten, mescatenblome, caerdemomme, cubeben⁶⁵: dit sal men stoten in stucken in enen moertiert dat ghefroccert sij.

Dan soe seldeij den aquavyte hierop gieten, ende distilert dit af .iij. reijsen. Maer ghij een sullet niet gen tijt⁶⁶ droghe afdisteleren, maer ten derden mate, ende ten lesten soe sal men ophouden alst haelf oeverghedistelert es. Ende dat seldij woel bestaden⁶⁷ in een reijn ghelaes wel ghestopt.

Ende dan soe seldeij dat ander voert oeverdisteleren, al reijnne oever. Dat sal goet seijn oem ouen⁶⁸ fecy met te drij[n]chkeij[n]e⁶⁹ van enen goeutsweffele⁷⁰ daer ou sterck water op ghedistelert ghewest heet, ende ghij selten hijer⁷¹ .iij. werf met inne dri[n]chken. Ende als hij aldus dryewerf inne sal sijn ghedro[n]chken, soe sal men een loetter⁷² woerpen op goede droghe luna, dije staet een drijft int fijer, ende sij sal fyxch werden.

Sertij[n] eist, als ic verstaen hebbe.

64 distelerse: hs. distelesce.

65 cubeben: hs. tiabeben.

66 niet gen tijt: op geen tijd, nooit.

67 bestaden: bewaren.

68 ouen: uwe.

69 drij[n]chkeij[n]e: drenken (vgl. verder in dit nummer, dri[n]chken).

70 goeutsweffele: hs. goeutscuffeele.

71 Na hijer staat in hs. met.

72 loetter: luttel, weinig.

2. (fol. 174r) Om juwelen te makene dye men bynnen den huijse orberen⁷³ mach.

Recipe auripigmentum, ende arsenicum, ende lapis calmynaris ana⁷⁴, ende tvierdedeel tartarum album. Dyen vryft dicwyle cleene, ende dan stroeyet darop van dyesen pulver, ende legt stratum super stratum⁷⁵ in twe besloeten croesen.

Ende offt ghij wijlt, doet daer tho die helffte goet sylver, ende het sal wesen ghuet.

73 orberen: gebruiken, hier: dragen.

74 ana: van elk (een hoeveelheid ontbreekt).

75 stratum super stratum: Lat. de ene laag op de andere.

[p. 111]

3. Om subtyl pulver te maeken.

Recipe tartarum .j. lb., ende arsenicum .j. lb., ende .j. lb. levende calc, ende auripigmentum .j. lb., ende .iiij. onssen sulffer. Vrijft dit al te gaeder, daernae purgiert u lemmelen⁷⁶ van venus die in oleum tartarum genet⁷⁷ syn, stroyet darop van desen pulver stratum super stratum totdat den pot vol is van sulffer, dan lutert wel met lutum sap[ienti]um, ende smeltet dit, dan doet tho soe veel goeden D. Dan eest seer goet alle cleen juwelen aff te maeken, dy men bynnen dien huyse besygen wyl.

76 lemmelen: bladen of platen van metaal.

77 genet: natgemaakt.

4. (fol. 174v) Purgacie⁷⁸ op venus.

Nempt lemmelen van venus, die maeket nat myt oleum tartarij, ende den bestroysie myt geprepererden sal commyn, stratum super stratum, totdat dyen diegel vol ys. Ende dan luteert uwen dyegel ende stellet in furno, dat ys een oven, dry daege lanck te cementeren, ende het wert caux⁷⁹, ende dan seldit weder in een licham⁸⁰ reduceren myt gedroechder seepen, ende dan slaetsie in lemmelen als ghij voer gedaen hebt, ende versementiersie, als ghij voer gedaen hebt, tot .iij. werven, ende het sael wit venus werden op .ix. d.⁸¹ int oloy⁸² ende op die tutsche in sconre witheit⁸³.

78 Purgacie: zuivering.

79 caux: gen. kalk (?).

80 licham: geheel, blok.

81 d: afkorting voor denarius, hier als gewichtsaanduiding gebruikt.

82 oloy: allooi, wettelijk gehalte, menging van goud of zilver met andere metalen.

83 Hierna volgt in het hs. nog een recept ‘Oem te makenen fyen soel’: het is dezelfde tekst als de eerste twee alinea's van nr. 25 hierna, en werd daarom hier niet opgenomen.

5. (fol. 175r) [Om gout te maken]. In den name Jhesus Crijstus.

Item in den iesten nempt .j. lb. salpeters, ende een half lb. coelcatur, ende .iiij. oeij[n]s vierdegris, ende macht een sterk water daeraf.

Item daernae soe nempt mercurij ende saturnus ana⁸⁴, ende dan macht hieraf een malgema, ende dan seldeit vreijfven met soute ende met sterken eedicke toetdat al scone ende claer ees. Dan soe seldeijt gaen soelveren⁸⁵ te

84 ana: van elk (de hoeveelheid die men na ana verwacht, ontbreekt).

85 soelveren: oplossen.

[p. 112]

samen in u voerscreven water dat goede soellucij⁸⁶ sij; dan trecht dan u water af per [a]limbecum.

Ende als u water af ees, dan seldeijt anderwerf opgijeten op u matterije, ende dit seldeij doen .ij. reijsen. Ende dan seldeij nemen weder veersch⁸⁷ water, ende gijetet weder op u matterije toetdat u matterije blijve in den boedem van ouen ghelase [als] een scone roede oleije, ende dat al blijve altoes ghescmoelten staende int fier, ende toetdat niet mer op een clemme⁸⁸ int vaet daer[t] inne staet.

Ende als ghij u ieste sterck water daeraf ghetrochken hebt, soe moedeij dat wel noch eens opgijeten .ij. oeft .iij. werf, maer dan moettij altoes voert hebben veersch⁸⁹ sterch water, waent dat ieste water een soude niet sterch genoch sijen, heet soude alte cra[n]ch werden. Ende als ghij dese perfeechtte olije hebt, soe oenthoeut weel hoe vele dat ouen malgema woecht⁹⁰, ende alsoe voele soels moettij der ollijen te dru[n]ckegge⁹¹ geeven als ouen malgama iest⁹² woecht. Ende dat moettij hem [doen] te .iij. reijsen omdat te baet in de olije soelveren soude.

Ende calcenert iest oeu soel met M⁹³ oeft met saturnus, soe ghij weel weet, ende macht dan ou calcijs⁹⁴ scone van soel, ende geft dan ouer oellijen te drij[n]chkege dat derdele van ouen soel ghecalcenert. Ende doet soe la[n]chge toetdat al uwe poedere van ouen soel es in oue oellije, ende dat al weel gesolvert sij [tot een] scoenne ende roetde massce⁹⁵ Ende dan nempt een deele van deser roeder maesscen, ende w[e]rpt op .xv. deele luna fijn, sij sij fix⁹⁶ oeft niet fix, ghij hebt fijn gout in allen jurijdixeyen⁹⁷ sonder twijeffel.

86 soellucij: oplossing.

87 veersch: hs. vleesch.

88 op een clemme: opstijgt.

89 veersch: hs. weesch.

90 woecht: weegt.

91 dru[n]ckegge: drenken (?); cf. drij[n]chkege in de volgende al.

92 iest: eerst.

93 M: symbool voor mercurius.

94 calcijs: het gecalcineerde, de as(?); niet in Mnl. Wdb..

95 massce: massa, geheel.

96 fix: vast.

97 jurijdixeyen: juridicien, rechtgebieden, hier wel: staten.

[p. 113]

(fol. 175v) Ende dit vrachte⁹⁸ des coni[n]chs medijcus van Ingelant, ende dit was bij coni[n]cxs Henrich tijden, die in Vra[n]chrike sterft, gheheten mester Alixander uut Swaven. Laet dit bij ou blijven, opdat ghij Goed lief hebt oeft u selven, want dit⁹⁹ es warachtich soender eennich twiffel ende bij mijnen Goed¹⁰⁰.

98 vrachte: maakte, deed.

99 dit: hs. dits.

100 bij mijnen Goed: [dat zweer ik] bij God.

6. Dye offrou¹⁰¹ van wij[n] te maeken.

Recipe levende calc 2 pont, asscen van bonenstro een groete scotel vol, weedasscen .iiij. lb., wijnsteen .ij. 1b.: dit seldi te gaeder sieden in .xlv. quarten starcker orynen. Ende dit seldi sieden totdattet comet op .x. quarten, ende dan salment distileren per filtrum dat dat waeter claer is als gout.

Dan recipe .xx. pont souts, ende doeget in dat vorseide waeter, ende siedet so langh dat al uuyt versoden [sij]. Dan recipe dat in den bodem blyft, ende cloppet ontwe in cleenen pulver, ende doeget in twe erden teelen, slutende deen opten andere, geheeten sublimatoir; dat moet wael verluteert syn. Ende settet op eenen oeven, ende latet staen .j. dach ende nacht int eerste¹⁰² mit cleenen viere¹⁰³.

101 offrou: naam van een stof, precieze bet. onduidelijk.

102 int eerste: bij het begin.

103 Hierop volgt een Engels recept ‘For lime’ dat hier niet is opgenomen.

7. (fol. 176r) Om selver te maeken van arsenicum.

Recipe arsenicum wit .j. lb., ende .j. lb. fyns salpeters, ende witten wij[n]steen gebrant, oeck .j. lb., ende .v. onssen souts communij, oec gebrant, ende .ij. 3¹⁰⁴ levende calc, ende .ij. 3 sal armoniac, ende dat wytte van .ij. eygeren: dyt te samen gestoten al mitten vorseiden materien, ende gepulveriziert ende dan gedysteleert per alembicum eenen dach langh, so hebdi u medicine [om] u albasie daraff te maeken, ende om sylver daraff te maeken recipe halff coper ende hallff sylver.

104 3: apothekerssymbool voor ons.

[p. 114]

8. Om coper te suveren.

Recipe platen van copere, ende gloytse int vier, ende blusche .xl. werf yn olye van lynsaet. Daernae cymentyerse mit gesublimeerden arsenicum .ij. vier[e]ndel ende pulverse, ende daernaer doet in dat pulver .iij. werff also voel souts daeronder gemenget. Ende byndet in eenen lynen doeck, verluteert met leeme, redelic dicke, maekende een gaetken myt eender spyllen¹⁰⁵ dat locht heb, dat die materie moege uutvliegen met gemaeke.

105 spyllen: speld.

9. Noch om coper te suveren.

Recipe lemmelen van coper die claer gesuvert syn [in] eenen croes met puder van glaese. Blust die lemmelen in olye tartarum ende edic .iiij. werff of .v. werff, daernae settet in een sement met tutyen ende met fygen¹⁰⁶ te gaeder onderleyt¹⁰⁷ in den croess, ende dan geeft hem vier, ierstwerff cleene ende naemaels wat starcker, ten lesten doet smelten, soe yst gedaen¹⁰⁸.

106 fygen: zijn hiermee vijgen bedoeld?; het lijkt onwaarschijnlijk. Wellicht is het een grondstof.

107 onderleyt: van onder gelegd; hier: gemengd?

108 Hierop volgen op fol. 176v een paar korte alchemistische teksten in het Latijn.

10. (fol. 177r) Om te maeken es ustum na dat Dyascorides leert¹⁰⁹

Recipe oude coperen naegel dye man vyndet in ouden scepen, ende neemt sulffer ende soeveel gemeen souts, ende vrijvet wael te hoepe, ende leegt dye naegel in eenen onv[er]loteerden pott metten sulffer ende metten soute, stratum super stratum, so lang dat dye pot vol es.

Daernae legt darop een yseren dexsel, ende setten in eenen erden potmaekersoeven, ter tijt dat die erden potten gebacken syn. Dan neempt uut, ende settet ewech.

109 Men vgl. Dioscorides, (1542), p. 387-388:
Aes ustum... Fit autem e clavis solutarum navium, fictili crudo compositis: subsperso sulphure cum sale pari, omnibus vicissim insparsis, fictile, circumlito singulari creta spiramento, fornacibus inditur, donec figlinum per coquatur.
Quidam pro sulphure et sale alumen inspargunt.
Alij sine sulphure ac sale, fictuli multos dies urunt.
Alij sulphure solo utuntur, fuliginem tamen excutiunt.

[p. 115]

Item somme¹¹⁰ die stroyen op die naegel puder van alluyn I'ameni¹¹¹ voer¹¹² die sulffer.

Item somme doen daer thoe noch sulffer noch alluyn, ende bernent genoech bij hem selven.

Item somme bernent alleen mit sulffer mer dat wert swart.

Item somme ungeren die naegel mit alluyn ende sulffer dye eerst gedyssolveert syn in starcken edic, ende bernent in eenen nywen gedroegden ungebackenen potte.

Item andere nemen die naegel, ende doense in een metalen vaet, ende gieten darop starcken edic, ende darnae, [naer] dat al soe eens gebrant is, so gieten sie nywen edic anderwerff darop, dus doende 3 werff, ende settenen wech.

Item so¹¹³ bernent aldus: sy nemen limituer van roden coper, doende darop dat achtende deel sulffer, dat so te samen wael gewreven, dit doende in eenen lynen doeck, ende verluterent vast myt ghoeden leem, ende laetent drogen, ende gravent¹¹⁴ in vier .ij. daegen, gemaect van beestenmyst. Dit wart geleert van een seer goeden wysen manne¹¹⁵.

110 somme: sommigen.

111 I'ameni: bet. onduidelijk; misschien is gebrand aluin bedoeld en dan is I'ameni wel erg corrupt voor calcinati; het is in alle geval een soort aluin in poedervorm (puder).

112 voer: in de plaats van, ter vervanging.

113 so: zij, of te lezen som (met weggelaten nasaalstreepje): sommigen.

114 gravent: begraven, in een zg. ‘kerker’: cf. nr. 13 hierna.

115 Deze ‘man’ is natuurlijk Dioscorides.

11. (fol. 177v) Een ander manyer van te maekene es ustum.

Vilt root coper, ende doet in een pot met pulver van sulffer tachstendel, ende dan so luteert den pott wel ende laeten droegen, ende dairnae so settet den pot opt tfyer gemaect van syconten een nacht ende .j. dach, ende ghij vijndt es ustum.

12. Een ander manyer opt selve.

Recipe vylyngh van coper off van messyng .j. lb., ende dat achtende deel sulffer, ende werp dyese te hoepe, ende setse in een vier, ende sluutse wael tho also langhe totdat die sulffer verbernet sy: dat droeget ende dit is es ustum.

[p. 116]

13. Malgamacie van Johan mit den Gelde, ten Bosch in Brabant. Probatum.

Recipe .j. 3 fyns gouts ende malgameert mit dobbel also voel mercurius, ende settet in een glaesen vat dat men heet den kercker, geluteert mit lutum sapiencie, ende braedet in den sande. Stoeket¹¹⁶ .viij. daegen suverlick vier, die ander .viij. daegen groeter, die derde .viij. daegen noch stercker, die vierden .viij. daegen alrestarckste, nyet oec te oevermaeten starck.

Dan latet coelen, ende breect u kercker ontwe, dan seldi vijnden een masse van goude gemengt met roeden pulver. Dit heerdoende anderwerff mit so veel tosatzt¹¹⁷ van mercurius als te voeren, ende weder verlutert ende oeck inden kercker gedaen inden sande, in manyeren gebernet als voer gedaen wart, toe elcken een maendt soe doende.

Meer ist dat mercurius te voeren (fol. 178r) eewech gevloegen was, soe moetment tfier de mynder maeken, ende soe men dit dicker heerdoet, soe beter is tot .iij. werff off .iiij. werff, soe voel man wylt.

116 Stoeket: hs. starket, stookt (cf. nr. 17, derde alinea hierna).

117 tosatzt: cf. Dt. Zusatz, toevoegsel (niet in Mnl. Wdb.).

14. Van D desselven glyx¹¹⁸.

Item recipe .j. onsse fyns sylvers, ende malgameertse met noch soe veel mercurius, ende setse als ghij te voeren hebt¹¹⁹ gedayn in eenen keerker int vier inden sande gebraeden, doende in allen manyeren als mit den goude boeven¹²⁰ gedaen wass, oec .iiij. werven. Dit doende mit uwen mercurius, daernae maecket starck waeter [om] sol mede [te] solverene, ende solveert u sol dat ghij bereet hebt myt uwen mercurius.

Item maect oec een starck waeter om u D darinne te solverene, ende solvert u D met synen pulver dat ghij bereet hebt. Dan doet dyese twe wateren van sol ende van D tesamen, settende sye op een cleen vierken dat sye wel incorporiren¹²¹ eenen dach offte .ij. lang. Dan dysteleert hem syverlick syn waeter aff

118 desselven glyx: daaraan gelijk(end), daarmee evenwaardig.

119 hebt: hs. hebn.

120 boeven: zie nr. 13, eerste alinea.

121 incorporiren: mengen.

[p. 117]

mit eenen alembick, ende dat dan onderblyft¹²² dat recipe dan, ende reduceert¹²³ weder tho¹²⁴ eenen licham mit gedroechder seepen.

Die zeepe bereet men aldus.

Recipe een groet deel seepen in een eerden vat dat verloot sy, ende settet op een cleen vierken, ende roeret altoes totdattet dorre¹²⁵ wert. Dan recipe eevenvoel van dier dorrer seepen ende van dien rooden pulver, ende menget wael tesamen, ende latet staen in een vier, ende laetet van selven rynnen¹²⁶, ende daernae, alst tvier uuyt gaet, so legt meer viers an, ende smeltet geredelick¹²⁷, ende proeft¹²⁸ syn varwe ende vercoept.

122 onderblijft: overblijft.

123 reduceert: vermindert het, breng het terug tot, verkleint het in omvang.

124 tho: tot.

125 dorre: dor, d.i. droog.

126 rynnen: lopen, vloeibaar worden.

127 geredelick: hs. gerekelick; vlug, volkomen.

128 proeft: beoordeel, evalueer.

15. (fol. 178v) Aqua fortis totter D.

Item recipe salpeter, vitrioel, alluyn de rocha ana¹²⁹, dat pulvert elc alleen dat cleen sy, dan menget tesamen, ende maecter waeter aff als ghy wael weet.

129 ana: van elk; de hoeveelheid is niet ingevuld.

16. Aqua fortis dat solvert sol.

Item recipe .ij. part vitrioel, .j. part sal armoniacum¹³⁰, .j. part alluyn de plum off de rocha, elc besonderen gepulvert. Dan menget te samen ende maecter waeter aff: hiermede solverdi sol.

130 sal armoniacum: hs. sal^ar.

17. Om te maeken fyn malgammacye.

Item .v. onssen off .iiij. onssen off soevoel ghij wilt van fynen goude, ende also voel van fynen sylvere als des gouds es, ende doet te gaeder smelten, ende daernae doet vylen, ende dan mencter mit levende mercurius altoes .ij. onssen mercurius op .j. onssen vander vylyngh, ende mynget te gaeder, ende doet in een vat van starcker erden van Syberch off dar men steenen potten af

[p. 118]

maect, ende dyese potten selen aldus gemaect syn als onder¹³¹ geteykeynt is¹³², ende settet op eenen oven int sandt, als ghij wael weet.

Mer ghij selt den mont vanden potte der uwe materie inne is wael verstoppen¹³³ dat u mercurius nyet uut en vliege. Oec soe en seldi u vat metter materie nyet recht int sant setten, mer ghij selt schudden op een syde, ende legt dwers int sant metter materien nederwarts.

Ende stoeket een vier van torven¹³⁴ .viij. daegen lanc, daernae van houte ende van torven starc genoech, alsoe dat die oeven altoes gloeyende sy, ende dit [continu]heert .iij. weken off .j. maent.

Dan laetet couden (fol. 179r) ende smyt den pot ontwe ende opdat¹³⁵ uwe mercurius nijt wechgevloegen en is, soe seldi seen dat een root pulver worden es, ende u selver ende u gout soelen¹³⁶ roeder syn dan sie te voeren waeren. Ende doet met diesen als te voeren.

Dese materie recipe¹³⁷ ende wrijft sie alssoe cleene als ghij cont op eenen wrijfsten, ende doet altemael¹³⁸ in een glass met stercken watere gedisteleert als ick u scryven sal.

Dat waeter maectmen aldus:

Recipe salpeter, ende alluyn ende vitryoel eeven voele, jegelix¹³⁹ een lb., ende s. lb.¹⁴⁰ sal armoniacum, ende disteleert daer .j. starck waeter uut. Mer weet [dat] dat waeter dat voor¹⁴¹ uutcompt nijt en doch¹⁴² voer diesmaels¹⁴³ dat glas¹⁴⁴ boeven root begynt te werden, ende dat waeter gaet vortan tot int eynde. Dit waeter en maect nijet voer dat ghijt opten selven orberen wilt.

131 onder: hs. onden.

132 Deze tekening komt echter in het hs. niet voor.

133 verstoppen: afdichten.

134 torven: (blokken) turf.

135 opdat: op voorwaarde dat, indien.

136 soelen: zullen (Dt. sollen).

137 recipe: Lat. neemt.

138 Na altemael wordt op een vryfsteen... altemael herhaald.

139 jegelix: van elk (in artes-teksten meestal ana, zoals b.v. in nr. 19 hierna).

140 s. lb.: een half (s = semis) pond (libra).

141 voor: eerst.

142 doch: deugt.

143 voer diesmaels: vooraleer.

144 glas: hs. glasen.

[p. 119]

Dan neempt u materie, ende vrifft sye also cleyne als gij cont offt dat ghij niet gebreken¹⁴⁵ en koent. Dat doet alte donne snijden soe man cleenste can. Ende doet dit erstwarff int starcken waeter, mer dwaeter sall warm syn eer ghy u materie darin doet, ende dan doet al dander dat gewreven is oec int starck waeter. Ende stopt die fyole wel thoe booven mit calcke ende wit van eyeren tegaeder gemyngt, ende settet in warmen sant opten oeven dat altoes warm blijve, ende weet soet langer alsoe staet, soet hem bat mynct.

Dan, des anderen daeges, off des derden daeges (fol. 179v), off als ghij wilt, soe ontstoept, ende gietet in eenen nywen pot van Syberch, ende distelleert dwaeter vander materien. Ende ick soude u wael raeden dat ghij uwe droege materie anderwerven vrijft te poedere ende doet anderwerff in die fyole metten afgedisteleerden watere, ende stoopt die fyole boeven als te voren in warmen sant.

Dan, des derden daeges¹⁴⁶ off als ghij wilt, dysteleert waeter all aff alsoe ghij te voeren daet, ende daernae neemt swarte zeepen ende doetse in een teelkyn, ende doet sie opt vier, roerende altoes totdat sie droege wert.

Dan recipe uwe materie even veele op eenen steen, ende dan doet in een smeltcroes ende doet smelten. Daernae doet donne snieden, ende doet dan setten in een gemeen cement van twedeel tyegelen gepoedert ende derdendeel souts. Ende latet staen .xxiiij. uren lanck dat nijt te starck en sy, mer dat uwen croes metter materien altoes gloyende sy, mer nijt altezeer.

Daernaer, alst cout es, doet suverlicke uute, ende weyct hem aff datter an den goude gecleeft is mit warmen waetere, ende latet drogen by den viere in eenen croes. Ende alst droege is, so doetet smelten, ende gietet in een geerde¹⁴⁷, ende doetet proven¹⁴⁸, ende besiet dan u wynnynge ende u verliesse.

Got sy mit u ende mit ons allen. Amen.

(fol. 180r) Item myn heer, her Mychel te Breessel, die cementierde syn coper mit gemeenen soute gepreparert .iij. off .iiij. uren, ende van diesen coper nam hie .xiij.^c149, ende .xiij.^c fijn gouts, ende dit cementierde hie te gaeder .xij. uren. Ende dit was fyn cement daer hiet mede daede.

145 gebreken: in stukken breken.

146 daeges: hs. daegen.

147 geerde: peervormig glazen vat (cf. Fr. gourde), niet in Mnl. Wdb.

148 proven: cf. proeft (noot 91).

149 .xiij.^c: 13 marc (vgl. nr. 25).

[p. 120]

Hie nam .ij. deel souts ende .j. deel tegelen oft half een halff ander, ende die tiegelen moeten droege syn ende cleen gebroeken, ende deen onder dander wael gemengt, ende nettet die lemmelen in wynedic, ende tot diesen cemente recipe .iij. engelss¹⁵⁰ alluyns, dan seldi nemen .xxv.^c van diesen vorseiden cemente om u sol ende venus vorseid mede te cementeren.

150 engelss: klein gewicht, vooral voor goud en zilver.

18. Pour facere sal armoniac.

Recipe veel swarten ende sietet in waeter, ende scumet wel, ende settet tot bijnaer droege werde. Dit doet 2 off 3 werff, altijt wel scumende. Dan recipe groff sout, ende siedet glijc ghij te voeren gedaen hebt vanden swarten 2 off 3 werff.

Dan recipe 2 off 3 off 4 lb. vanden vorseiden swarten, ende also veele als vanden vorseiden soute, ende op elc lb. vanden vorseiden swarten¹⁵¹ recipe 34 lb. kinderpissen ende siedet in eenen koperketel tot opt derdendel off opt tfierdendel.

Dan hebt .j. grote erden verlode teste¹⁵², ende disteleert altesamen darin doer .j. sac gemaect glijc darmen malviesie in distelert, ende stellet also metten testen in hieten sonnenschyn ende latet alzo drogen: bynnen 4 off 5 daegen salt wel drogen.

Dan, alst droege is, dan brect dat sant al ute, ende dat onderste sal swart syn. Dat scrabt met .j. messe aff, dat is quaet¹⁵³, ende versiedet weder als te voren elc lb. [vande] vorseide sal armoniac mit .x. lb. kijnderpissen. Dit doet 3 werff, soe hebdi scoen sal armoniac, mer wacht alst in die sonne staet¹⁵⁴ voer regen ende van groten wint offter ennyge verluysse¹⁵⁵ in wayen mochte.

151 Na swarten volgt in het hs. nog ende pisse.

152 teste: pot, ketel.

153 quaet: slecht.

154 staet: hs. staen.

155 verluysse: verlies (?): lijkt geen goede zin op te leveren; misschien vuilnis (?).

19. (fol. 180v) Om te maeken borraes non secundum Diascoridem.

Recipe .j. mortier ende stoet daerinne alluyn de pluym, nytrum ende gemeen sout, ana ad placidum¹⁵⁶; Dit menget tesamen mit edic, ende settet in die hiete sonne totdat dicke wort ende varwe kryget nae wasse.

156 Ana... placidum: Lat., van elk zoveel men wil.

[p. 121]

Item sommege die maeken dit myt [j]unge kynderoryne van knechtkyns, ende het wort bequaem werck om gout te conglutyneren.

20. Om venus te maeken glyc tutsce¹⁵⁷.

Recipe tsap van sylidonyen, calmij[n]steen glyck eender salven, dan besmeert daermit u platen, ende legtse in eenen croes, ende sementiert also u platen, dan smeltse, dan ist¹⁵⁸ gedaen.

157 tutsce: ‘dat de toetsing op de toetssteen zoals (glyc) echt venus kan doorstaan’ (cf. nr. 1 en 4).

158 Na ist staat in hs. eest.

21. Een albacie.

Recipe .j. onsse venus, ende gloeytse vyffwerff off .vj. werff, ende dan blussetse in oryne offt in edic. Dan recipe die platen ende vier onssen auripigmentum, .vj. onssen tartarum, ende .viij. onssen scapensmout, ende .iiij. onssen sal commuyn, ende mynget tesamen, ende sementeert die lemmelen dairmit, ende laet wel smelten, ende ghij vyndt u venus scoen ende wijt, ende dan doeter luna toe.

22. Om een hoege ende edele albacie [te maken].

Recipe arsenicum sublimatum, ende vryvet wael te pulver, ende doeget¹⁵⁹ in oleum tartarum, ende waeter van hoenichseem¹⁶⁰, synde gedisteleert, doende daerin [e]en luttel blijwits dat fijn sy, ende dit vrijft wel met dieser saeken, ende laetet staen ter sonnen .viij. daeghe, ende doetet daernae in een glass, ende settet in perdemess (fol. 181r) een maent lanc.

Dan doeget uute, ende droeget op saecht vier offt op heet asscen, ende worpt op gesmolten coper .j. onss op .xv. onss, ende laetet versmelten, ende het wert wit als sylver. Recipe dan dyn coper .j. deel ende also voel fyns sylvers, ende dat smelte tegaeder ende het wert goet sylver in allen wercken.

159 doeget: hs. droeget.

160 hoenichseem: het zoetste en beste van honing (niet in Mnl. Wdb.).

23. Om te maeken een fyn albacie.

Recipe heete netelen¹⁶¹ ende stoetse vaneen, doende dat sap daraff in een glass, ende settet in perdesmess .j. maent lanc, ende dat [dat] mess wall warm

161 heete netelen: brandnetels.

[p. 122]

sy, ende dat glass wael gestopt, ende dan doeget uute, ende disteleert wael in balneum, ende dan hebdi fyn waeter groeter craft ende wonderlicken goet.

Item recipe dan root fyn coper, ende smeltet vierwerff, ende telken seldit g[i]eten in dit vorsseide waeter, ende het wert wit alse sylver. Dan recipe also voel fyns sylvers, ende smeltet tegaeder, dan hebdi goet fyn sylver in allen wercke[n].

24. Oem luna de¹⁶² tenturre te gevene toe¹⁶³ sole.

Soe nemt .iiij.^c C, ende .ij.^c spaensgroen, .ij.^c ae[s] iustum, .iij.^c salmoniakele ghepulverseert, ende dat te .iiij. reysen op de luna ghewerpen, dan nemet .viij.^c cineres scoel [ende] scmeltet te gadere¹⁶⁴.

162 de: hs. te.

163 toe: lett. tot; hier: van.

164 De rest van fol. 181r wordt ingenomen door een Engels recept ‘for saucefleme’.

25. (fol. 181v) Om te maeken fyn gout.

Om te maken fyn gout uten loode dat lyden sall syn proven voer allen meesters in wat assayen¹⁶⁵ ment versoeken¹⁶⁶ wilt.

Item ten eersten so maect eenen wyntoven. Daerop so settet eenen erdenen pot mit .vj. pont loots te smeltene. Daeronder stoect een vier, ende roeret altoes omme so langhe dat comet op een lb. loots. Latet dan cout werden, dan so recipe dat lb. loots, ende smeltet in eenen goutsmitscroes, ende dan [doet] hem altoes die opperste huut aff.

Ende alst allettel gestaen heft, dan so gietet in starken azyn. Aldus doet .ix. werff, so ist hart ende wit ende bleeck glyck den sylvere. Dan recipe des loots .j. onss, ende .ij. onss fyns sylvers, ende smeltet dit te gaeder, ende blusschet .ix. werff in dit water daerin gegoten is garnaelyen.

Item dat water maectmen aldus.

Recipe vitrioel romaen .ij. lb., salpeter .j. lb., sal armoniac ende spaens[groen], van elx .ij. onss. Dit puedert ende desteleert doer eenen glaesen alembick. Ten fyensten¹⁶⁷ maele maect men lemmelen als vyngeren ende also breet, ende maect een poeder, dat worpt op die lemmelen in een croes-

165 assayen: keuring van goud, assaai.

166 versoeken: testen, uitproberen.

167 fyensten: laatste (?) of vijfde (?); bet. onduidelijk.

[p. 123]

kyn stratum super stratum totdat by den boorde seer nae vol sy. Dan decket met pouder van glaese, omdat die gheest vanden poeder [niet] uijt en vliege.

Ende set dat croeskyn op die coelen, ende gheeft hem also cleene vier als ghij cont so dat die lemmelen nyt en smelten, mer dat sij stoeven ende doorroken om te ontfane die goutfarwe. (fol. 182r) Laet dit alsoe staen op den vierkyne van primetyt tot tercien tijt¹⁶⁸. Dan doet dat croeskijn aff, ende spoelt die lemmelen in claer fonteyne, ende laetse drooghen: u sal duncken dat fyn gout sy.

Item dat poeder maectmen aldus.

Recipe alluyn de pluym .ij. onss, spaensgroen .ij. onss, vitrioel .viij. onss, salpeter .iiij. onss, sal armoniac .j. onss, crocum ferr[e]ij .iiij. onss. Dit is dat poeder darmen die lemmelen mit roken ende stoeven sall sodat[se] die goutfarwe ontfaen. Alle diese materie[n] vyndi wel; sonder¹⁶⁹ crocum ferr[e]um die sal ick leeren maeken.

Dan recipe die lemmelen ende sietse in een¹⁷⁰ lb. des eirsten waeters in een cleen potkyn van eerden wel gedect mit eenen dexsele, ende dat dexsele ombeleet¹⁷¹ mit eenen doexkyn sodat ghen waesem daraff en ghae noch uut. Settet te siedene op cleen coelen, ende alst inne versoeden is, so spoelt die lemmelen in claer fonteyne ende droechse, ende dan seldi die lemmelen in cleenen stuxkijns snijden also groet als .i. naegel.

Dan recipe .j. onss fyns gouts, ende doet in een croeskyn om te smelten, ende alst gesmolten is dan seldi u lemmelkyns allenskyn¹⁷² in dat gout steeken totdat sy er alle¹⁷³ in versmolten syn, dyen voer ende dander nae, ende worpt dan dit poeder in den croes, ende roeret mit .j. yseren rodekyn¹⁷⁴.

Dat poeder datmen int gout werpt maectmen aldus.

Recipe .j. onss sal armoniac, .j. dragma spaensgroen, ende als dit poeder daerinne es geworpen ende wel onderroert mitter yseren rode, dan gietet in een

168 van primetyt tot tercien tijt: van 6 uur tot tussen 9 en 10 's morgens.

169 sonder: uitgenomen.

170 Na een staat in hs. .j.

171 ombeleet: ‘omlegd’, errond gelegd.

172 allenskyn: langzaam.

173 alle: hs. alles.

174 rodekyn: staafje.

[p. 124]

[l]ingoet, so fyndu .j. rode van goude dat goet is ende fyn sall syn vor allen meesters die hem op gout verstaen. Oec diesgelycken vanden sylvere.

(fol. 182v) Maer dae[di] da[er]bi¹⁷⁵ .j. marc sylvers van diesen sylver dat in dit boucker¹⁷⁶ staet .j. marc fyns sylver, het soude de clarer syn ende te meer we[n]ckende¹⁷⁷, ende die marc en verlordi nyt want so wondi .ix. marc sylvers.

Want [als] gij syet¹⁷⁸ gout te maekene [doet] daer gout toe omdat ewichdurich syn soude. Nochtans all en waere onder dit gout geen gout, nochtan soude dat onder ander gout passiren dat uuten sylvere ende uuten loode gemaect is eermen die lemmelen ten goude smelt, so ist gout passant¹⁷⁹.

Aldus hebdi volmaectlycke [const] vanden goude ende vanden sylvere, daer ick .iij. werff by heb gewest: eenwerff in Greken, daer ickt erst leerde te Clarensie in die stat, dairnae opten Ryn te Spyre, ten derden mael te Avyoen, daer alle die facelmente¹⁸⁰ syn gemaect, beyde potte ende scottelen ende nappen, die men daer int hoff besicht in des cardanaels hoff. Wilhelmus, des koennynges neve van Franckrick, die wer[c]t [met] diese conste, ende ysser hoechlick op verheven int hoff van Rome, daer ick goede meesters weet¹⁸¹ van alkamye¹⁸², daer ick mede vrochte¹⁸³ heb.

175 bi: hs. hie.

176 boucker: boek (cf. Dt. Bücher)?; toch wel ongewoon na dit.

177 we[n]ckende: blinkend.

178 syet: zijt, d.i. van plan zijt, wilt.

179 passant: aanvaardbaar, passeert de proeven.

180 facelmente: dingen die gemaakt zijn (Lat. facere), hier meer bepaald (cf. context): vaatwerk, keukengerei; mij niet van elders bekend.

181 weet: hs. leet.

182 alkamye: alchemie.

183 vrochte: gewerkt.

26. Om crocum ferreum te maeken.

Recipe dat roost van iser .j. lb., ende dwaet dat in laewen waeter, ende dan drooget in de sonne, mer laet erst all te gronde fallen, ende allenskens doet dat waeter afflopen totdat dat waeter all aff is.

Dan droegt soe dat dan wel droege is, ende dan recipe .j. onss saffrans, ende wryvet tegaeder op eenen wryff(fol. 183r)steen mit den ersten waeter dat den goude toebehort, dat men maect doer eenen glaesen alembic, ende wryvet dat

[p. 125]

also dicke werde alss eens kijndekijnspappe. Dan doeget in een starck steenen bekerkijn offt in een glass, dat waer beter, ende settet in eenen oven daert broet uutgedaen is.

Laetet dan drooghen, ende dan nemet uute yn [een] dicke blae[s] off in een lederen sexkijn dat reen is [ende bewaret] yn een warm stede. Hie is zeer costelick om datten luttel meesters maeken koennen, want men vyntere nyt te coepe, ende diet kan maeken hie verkopptet zeer durre. Dit is dat poeder dat ten sylvere togehoert.

Diese materie heb ick u leeren maeken ende sublimeren, datt een is arsenecum¹⁸⁴ sublimatum, dander is marcasita, dat in Walsche heet glaetse, in Duytsche bysmat. Item marcasita salmen doeir .j. descen sorium laeten gaen .ij. werf met smout van glaese.

184 arsenecum: hs. aisenecum.

27. Item marcasita d[i]e sublimeert man aldus¹⁸⁵.

Doet maeken .j. clocke van eerden als .j. rosenclocke daermen waeter inne wil barnen, slutende deen opten andern vast, daer die materie inne sall lig[g]en, mer die clocke sall geen pijpe heb[be]n, ende die sall cout blijven.

In dat nederste vat soe suldi leg[g]en diese materie.

Recipe marcasita offt glaetse¹⁸⁶ dat let¹⁸⁷ onder die tennenpotgieters bij glass, ende pudert sie dier¹⁸⁸ .iiij. lb. mit .iiij. onss loowits, ende temperen dit te samen mit starcken azijn also dicke alls een kyndekynspappe.

Sett die clocke mit den nedersten vaete op eenen oeven, ende maect (fol. 183v) dat vier cleene van droeghen houte .j. dach, ende dan boven in de clocken seldi vynden bynneninne witte substancie. Vaecht die aff mit .j. federen¹⁸⁹, ende settet die cappe weder tho¹⁹⁰ anderwerff. Doet also .ij. daegen, soe hebdi marcasite gesublimeert. Also vijndi sie alsoe wit als snee.

185 De inhoud van dit nummer is nauw verwant met die van nr. 29.

186 offt glaetse: staat in hs. na glass.

187 let: hs. het; lees leet d.i. ligt, vindt men.

188 dier: van die, daarvan (d.i. van het marcasita of glaetse).

189 federen: veer, pluim.

190 tho: erop, cf. Dt. zu.

[p. 126]

Behout die harde reyne in een sylveren vat off in een glaes tot ghij die andere materie hebt gemaect off gevracht¹⁹¹, meer¹⁹² sie staen vorgescreven in dit selve werck.

191 gevracht: gemaakt; hs. gebracht.

192 meer: maar.

28. (fol. 184r) Om crokus ferr[e]us te makene dat in dat.iij. de poeder gaet ten goude.

Dij macht men aldus.

Nempt dat roest van ijsere .j. lb., dat dwaet in laeu watere, ende dan soe droget in de soenne, maer laetet iest te groende sy[n]chken, ende alleijnkens doet dat water afloepen toetdat al af es. Dan soe droeget dat weel droege sij, hetsij in de soenne, opdat wel droege sij.

Ende dan nemt een oense soefferaens, ende wrijefthet te gaerre op enen vrijeffsten met den iersten waetere dat ten goude toebehoert dat doer den ghelasen allimbeke .ix. werf ghedistelert ees. Dan¹⁹³ soe selden¹⁹⁴ alsoe te gadere vrijven op eenen sten, soe dichke als eens kijenspaeppe. Dan soe settet in enen hoeven daer broet oeut es ghedaen, laetet daerinne droegen.

Dan soe seldijet oeutnemen, ende doen in e[e]n dichke bladere¹⁹⁵, oeft in een dicht liederen sechken¹⁹⁶, ende verwaret weel, waent hij ees quaet oem crijgen, waent ghij een vijent ghen te vercopene, waent loetters¹⁹⁷ mesters coennen maken. Daeroem soe seldeijen wel verwaren, waent dijen coennen maken die vercoppenen diere¹⁹⁸.

193 Dan: hs. Dat.

194 selden: zal je hem (d.i. het mengsel van saffraan en water).

195 bladere: varkensblaas (cf. nr. 26).

196 liederen sechken: lederen zakje.

197 loetters: luttele, weinige.

198 Hierna volgt in het hs. nog eens ongeveer dezelfde tekst als nr. 26 (laatste alinea) gevolgd door een blanco deel; hij wordt hier weggelaten.

29. Maercasita te sublijmerene doet aldus¹⁹⁹.

Macht eenen oeven, daer[op] stelt een eerden clocke daer men roeswater inne bert²⁰⁰, scludende weel vaeste den op den aenderen, waent daer die maetterij

199 De inhoud van nr. 29 is sterk verwant met die van nr. 27.

200 bert: bernt, brandt, distilleert.

[p. 127]

in sijen sael, die moet raeijt²⁰¹ ghescloeten sijn. Sij en mach eegen²⁰² pijpe hebben gelich ander clocken plegen. Daer sael de matterije inneliggen in diet nederste vaeet.

Item nemt ende stoet tijghelas²⁰³ oeft ghelaese, ende stoetste toet podere .iij. lb. met .iij. oensen loets, vrij[v]et ende temppers dit te gaedere alsoe dijecke als een kijenspappeken met sterken wijenaessijen.

Dit seldeij in dit nederste vaet doen vander voerghenoemder medersijnen²⁰⁴ in die clocke, ende seetter (fol. 184v) den die cappe boeven op, ende dan soe macht hem clenne soest²⁰⁵ vijer metten aescen van droegen houte eenen haelven dach. Dan soe heft die cappe oppe, ende ghij seelt vijenden in die cappe ghesobbelemert²⁰⁶.

Veecht dat af int nederste vaet met eijnder veren, ende seet die cappe daen weder op, ende macht hem dan noch vijer toet den avene²⁰⁷. Doet aldus .ij. dagen, soe hebbdeij marcasyetta ghesub[e]limeert alsoe wijeet als scnie²⁰⁸.

Behoeut die wel vaeste ende herde reijne in een selvere vaeet oeft in een ghelaes toetdat ghij oeu aender medesijnen bes[ig]en wyelt die hier voer ghescreven staeijt, een blaet oft [...]²⁰⁹ achterwaert²¹⁰.

201 raeijt: goed, zoals het hoort (cf. Eng. Right of Dt. gerade)); niet in Mnl. Wdb.

202 eegen: egeen, geen.

203 tijghelas: hs. lyghelas, tegels. Vgl. echter nr. 27 (2de alinea).

204 medersijnen: letterlijk medicijnen, hier: stof, ingrediënt.

205 soest: zoet, hier: zacht (wellicht verschrijving voor soet; vgl. nr. 30 hierna, 1ste alinea).

206 ghesobbelemert: wat gesublimeerd is; hier als substantief gebruikt (sublimaat).

207 avene: avond.

208 scnie: sneeuw.

209 Na oeft verwacht men een getal; het komt in het hs. niet voor en er is evenmin plaats opengelaten.

210 achterwaert: achterwaerts, terug, d.i. hiervoor.

30. Nuu wijellijch u leeren quicksielver²¹¹ subbelemieren.

Niempt eenen nieven eerdenen poet, ende doetter in .ij. lb. quicksielvers iest ghewreven met .iij. oensen vijteroeilis ende .ij. oensen soeuts. Als dit aldus te gadere weel ghevreven ies, soe doeget in eenen nieven erdenen poet, ende set-

211 Na quicksielver staat in hs. lieren.

[p. 128]

tet dan op soet vyer, boeven daerop een paerkeijmenken opgheloettert met wijeter loutum ende met enen sc[n]urkenne²¹² weel gheboennen²¹³.

Ende alst begijent te sprijden²¹⁴, dats een teken dat sublijmert, maer alst niet mer een sprijent, soe eest weel ghesubbelemert. Doet den poet den oeut, ende verwaert dat weel in een ghelaes want heet es.

212 sc[n]urkenne: snoertje, touwtje.

213 gheboennen: gebonden.

214 sprijden: zich verspreiden, uiteenlopen.

31. Dat calc macht men aldus van den eyerscalen.

Nempt eeijrescalen ende doet dat wijet velleken af, ende drochsoe, ende macht daer poeder af, ende doeget in eenen neven²¹⁵ eerdenen poetken bescloten²¹⁶, ende wel vaeste toe gheloettert met luto scapijencije, ende als den poet den droghe ees, dan soe stelten in enen calchoeven .viij. dagen in dat sterch[s]te vijer, ende dan soe nempt den poet oeut, dan soe hebdeij goeden calc van eijerscalen.

215 neven: nieuwe.

216 bescloten: gesloten.

32. Oem te scijeddene goeut ende selver.

Nempt .j. lb. vijelli[n]chge van eijserre, ende .j. oensen soeust²¹⁷ ende .j. oens verdegries. Dit salmen stampen den oender den anderen, dan soe seldeij dit poeder nemen, ende werpent daeroender, ende roeret weel oender [e]en: dit doeget scijeden.

217 soeust: corrupt voor soeuts: zout (cf. nr. 34).

33. (fol. 185r) Item in den name Goeds ende sijnder liever moeder.

Item in den iesten soe nemt goede ende droege lunna ghebrant op der testen, oeft op der cappellen waer betere. Dat seldeij dan scmelten .ij. oeft .iij. werf, ende telken nemt eenen nieven croes, ende dan scnied in doennen liemmen²¹⁸, ende dan scmelthsce weder .ij. werf, ende gyeter telken in salcommunwatere, ghesoelvert bij hemselven, ende dan gijetse dan in gernaleijen in reegenwaeter, ende dan seldeij nemen sterck water daer ghij scelt oeu luna inne soelveren²¹⁹, maer ere ghij die luna soelvert soe waechsce in levende

218 doennen liemmen: dunne lemmelen, platen; liemme niet in Mnl. Wdb.

219 Na soelveren staat in het hs. ende als sij ghesovlert es, wat enkele regels verder op zijn juiste plaats herhaald wordt.

[p. 129]

waetere, maer als danen²²⁰ liemmelen aldus ghesoelvert sijen, soe nempt mercurrijum wel ghewaesscen in soeut ende in water weel scoene, ende dan daernaer waescht ou mercurrijum in lievende watere, ende dan soe dueet²²¹ doer een haessenlerken, ende dan soe soelvert oeu merchourryum aldus: betet²²² in die soellucije²²³ van ouer luna hijervoer ghenoemt .iij. oensen deser merchourijum aldus ghedaen.

Item ten .ij.sten male, [alst] aldus ghesoelvert es, dan soe seldeij, ouer fyole toe ge[se]gelt²²⁴, ende laeten sijeden enen dach natturlich, ende dan suldeijt vanden viere doen, ende seettent op een saent .x. oeft .xij. daghen, ende dan nement af van den saende, ende dan soe oeijntsclut ou fyole, ende dan soe settet op heet saent met enen helmel daerop, ende macht hem clen vijer dat maer op een cliemme een maetterije ende een wachheijt af een gae in eenen oenftfa[n]chgere, ende dan soe seldeij enthouden ende weel verwaren.

Ende daen soe seldeij den hellem afdoen, ende scluten au fyole weel vaeste toe, ende seettent weder op saent .xiiij. daghen²²⁵. Ende die ieste .viij. dagen seldeij clen vier maken, ende de ander .viij. dagen seldeij oeu vier sterker maken van daghe toe daghe. Ende dan soe seldeij oue fyole breken ende gevent²²⁶ dan pulv[er]eseren, ende drij[n]chket in met ouen water [dat] her af ghedystelert waes, ende dan soe steltet weder .iij. weken int fijer, ende coentteijnewert²²⁷ ou vier soe ghij voer hebt ghedaen.

Ende hebdeij dan mer waters, soe bre[n]cht noch meer fijole, ende pulversert ou matterije, ende drij[n]chsce met den watere dat te voren afghedijstelert waes, ende dan soe stelt ou fyole op heet saent, ende segelt altoes wel vaeste toet ene²²⁸, ende geft hem dan noch .iiij. weken [vijer]. (fol. 185v) Ende is die leste .iiij. weken soe seldeij noch sterker vijer maken dat ou ghelas .ij. dagen

220 danen: die.

221 dueet: doet het, duw het.

222 betet: baadt het.

223 soellucije: oplossing.

224 toe ge[se]gelt: toe: hs. toet, toegezegeld zijnde (losse ablatief-constructie);

225 Na daghen volgt in het hs. weder op een saent (een overbodige herhaling).

226 gevent: het gevondene, de rest (?).

227 coentteijnewert: ga verder met (cf. Fr. continuer).

228 ene: bet. onduidelijk.

[p. 130]

gheloeijt staet, ende eest dan dat oeu maetterije dan roet es, soe est viix²²⁹. Hijer int²³⁰ dit exp[eri]ment.

229 viix: lees fix, vast; hier misschien: in orde, voltooid.

230 int: eindigt.

34. Dit is een weerck van Jovis²³¹.

Nemt marcasiita eest dat ghij wielt, ende wercht hiermede vaeste, ende van lude²³² ende van ghewichte [salstu] als luna hebben oem alle juwelen af te makene.

Soe nemt wijette maerkaseetta als luna, ende wrijfsce in eenen moertijer van coeper, ende mij[n]chge dan met ghemienen poeder van wijetten ghelase, ende scmeltet tusgen²³³ twee²³⁴ croeskens.

Ende alst ghescmoelten es, dan soe gietet in een li[n]ggoeut, dan soe nemt dat daer puuer ende reijnne ees, dat is ten wijetten²³⁵, een wit stuc oft luna ware, uuetghenomen dat broesichger²³⁶ ees ende oec²³⁷ geri[n]ch²³⁸ es, ende breeckt oender den hamere. Dan suldi dit stuck nemen, ende wrivent met alsoe vele salmoeniakele ghescmoelten in sterken wijeneedick. Dan soe wrijeft dan lichtelech dat droge werde al wrijven, ende dat sal sien voech[tic]heijt ine drij[n]chke[n]. Dan hebdij goede medecijne, vander welker woerpt en deel op .vij. deel ghepurgertden Jovis, hij sal sijn krijselen²³⁹ laten.

231 Hermes Trismegistos noemt de alchemie in zijn beroemde Emerald-tafel het werk van de Zon (St. Klossowski de Rola (1973), 14), d.i. de zonnegod of oppergod Jovis die hier gelijkgesteld wordt met goud, het opperste, edelste metaal.

232 lude: geluid, klank.

233 tusgen: tussen; bedoeld is wel in.

234 twee: hs. tweet.

235 ten wijetten: in witheid.

236 broesichger: brozer.

237 oec: hs. eec.

238 geri[n]ch: dichter.

239 krijselen: knarsend geluid maken (wanneer men erover wrijft).

[p. 131]

7. Glossarium van technische termen

Nota: Woorden met een asterisk komen in het Mnl. Wdb. niet voor, of niet in de hier vermelde betekenis.

A

aenghelutert: met klei (Lat. lutum) bedekt (zie ook loutum).	1
aes iustum: Lat., gewoonlijk aes ustum, gebrand koper, kopersulfide: kleine stukjes koper worden met zwavel en een weinig zout gecalcineerd in een sterk vuur tot de zwavel verbrand is (Lémery).	1, 24
*albacie: een wit poeder (van Lat. albus, wit en albatus, in het wit gekleed) gemaakt uit koper om met zilver te vermengen zodat men een grotere hoeveelheid verkrijgt.	21, 22, 23
albasie: zie hierboven.	7
alembic(k): Lat. alembicum, naam van distilleertoestel, vooral dat deel ervan dat ook de helm genoemd wordt (WNT); in feite is de helm in engere zin het deksel op de alembiek en door uitbreiding het hele toestel (cf. helmel hierna).	14, 25, 26
alembicum: Lat., zie hierboven.	7
allimbeke: zie alembic(k).	7
*alluyn (de pluym): aluin en pluimaluin, Fr. alun de plume: ‘zout van gedaente als eene kleine plant... uit eene groote meenigte van regte, fraeye, seer witte... draadjes t'zamengestelt’ (Lémery).	17, 19, 25
*alluyn de rocha: Fr. de roche, kristalaluin, aluinsteen (Mildenberger).	15
*alluyn J'ameni: soort aluin, of aluin na een bepaalde bewerking; precieze bet. onduidelijk. Misschien corrupt voor alumen romani, roodachtig aluin in kristalvorm (Lémery).	10
arsenecum sublimatum: Lat., arsenicumsulfide, ontstaan door sublimering van orpiment, arsenicum citrinum (Mildenberger).	26
arsenicum: Lat., rottekruid. Er zijn verscheidene variëteiten van arsenicum: het gele auripigmentum of orpiment, het rode realgar en het witte arsenicum.	2, 3, 7, 8
arsenicum sublimatum: Lat., zie arsenecum.	22
aqua fortis: Lat., zie wa(e)ter(e).	15, 16
aquavite: Lat., levenswater, alcohol, ook quinta essentia vini genoemd (Mildenberger).	1
auripigmentum: Lat., oripigment, orpiment, geel arseensulfide, geel rottekruid of de rode soort (sandracha, realgar).	2, 3, 21

B

ba(e)lneo (in...): Lat., in het bad, vorm van distilleren met onderdompeling in een waterbad (cf. Fr. bain-marie).

1

[p. 132]

balneum (in...): Lat., zie hierboven.	23
*blijwits: gen. part., loodwit (cf. Dt. Blei), loodoxyde, spaanswit.	22
*borraes: boras, goudsoldeersel, een basisch kopercarbonaat (Mildenberger). Ook chrysocolla genoemd omdat het door goudsmeden gebruikt wordt om het goud te mengen en aldus het smelten ervan tot kalk of poeder te bevorderen (Lémery).	19
*bysmat: bismuth, loodas, in feite een mengsel van tin, wijnsteen en salpeter (Lémery).	26

C

*caerdemomme: kardemom, paradijskoren, een driekantig roodachtig zaad met een scherpe prikkelende smaak als peper, de vrucht van Elettaria cardamomum (L.) Maton.	1
*calcenert: verbrandt.	5
*calmij(n)steen: galmei, zinkspaat of zinkcarbonaat gemengd met een ongelijke hoeveelheid zinksilicaat; wordt gebruikt om van koper messing te maken (Lémery en Mildenberger).	20
cappellen: pan of schotel uit hout- of beenderas gemaakt en zeer poreus. Werd gebruikt in de windoven: een legering van zilver en lood werd erin gesmolten; over de oppervlakte blies men lucht zodat het gesmolten lood oxydeerde en als ‘Silberglätte’ in de poreuze ‘cappelle’ indrong. Wat achterbleef was een korrelig edelmetaal, de ‘koning’ of ‘regulus’ geheten. Zie ook glaetse.	26, 27, 33
*caux: bet. onzeker (corrupt?); uit de context kan men wel vermoeden dat een koperderivaat bedoeld is.	4
*cement(e): een stof (composito) die dient om goud van zilver te scheiden (voor de bereiding, zie de laatste al. van nr. 17). Er zijn twee soorten: in de eerste gebruikt men salpeter, vitriool en een aluminium- of silicium-katalysator; door hun inwerking wordt het zilver veranderd in nitraat en geabsorbeerd door de massa. In de tweede soort zijn gewoon keukenzout en een medium zoals in de eerste soort de essentiële bestanddelen en in dit geval wordt het zilver veranderd in een chloride. (Hoover, p. 453).	17
*cement(i)eren: met cement(e) bestrijken. Zie hierboven.	4, 17
cineres: Lat., as.	24
coelcatur: Lat. (?), uit de context kan men opmaken dat dit de naam is van een stof, wellicht een vloeistof. Is het misschien corrupt voor coelwater (?).	5
*coelve: (distilleer)kolf, syn. van alembic(k).	1
*conglutyneren: doen samenkleven (Van Dale).	19
connel: wellicht corrupt voor cannel, kaneel.	1
crocum ferreum: Lat., acc. sg., zie hieronder.	25, 26

[p. 133]

crokus ferreus: Lat., hier wel hetzelfde als crocus martis, ijzersafraan, geel ijzerroest (Fe2O3). (Mildenberger).	28
cubeben: naam van een Indische of Indonesische pepersoort, de vrucht van Piper cubeba L., kleine, ronde, gerimpelde vruchten van een klimplant. (Lémery en Mildenberger).	1
*cymentyerse: wrijf in met cement(e); zie aldaar.	8

D

descen sorium: bet. onzeker; uit de context blijkt dat het de naam is van een bepaald filtreertoestel dat bij het alchemistenwerk gebruikt werd.	26
diegel, dyegel: stenen recipiënt met steel dat bij het smelten van metaal gebruikt werd. De kern uit steen was soms gevat in een metalen ring waaraan ook de steel vastzat.	4

E

e(e)dic(k)e: azijn.	5, 9, 10, 19, 21
es ustum: Lat., zie aes iustum.	10, 11, 12

F

*fecy: bezinksel of neerslag in vaste vorm. Leenwoord uit het Lat., faex, f(a)eces, uitwerpselen. Vgl. feces vini: wijndroesem (Mildenberger).	1
fyole: fiool, distilleerkolf met lange, rechte hals waarop men een helm kon zetten met een ‘neus’, de afvoerpijp voor het distillaat (cf. Van Lennep, p. 30).	17, 33

G

gaelijgaen: welriekende wortelstok van Alpina officinarum Hance, ook galgan en galanga genoemd.	1
*garnaelyen: gekrulde fijne metaalreepjes, schavelingen van metaal, misschien wegens hun gelijkenis met geernaert, garnaal hier aldus genoemd.	25
*geerde: cf. Fr. gourde, kalebasachtige fles (Lat. cucurbita) of vat, in gebruik bij alchemisten.	17
gefroccert: gefrotseerd, verbrijzeld.	1
*geluteert: ingesmeerd met klei, lutum (zie lutum sap[ienti]um).	13
*gernaleijen: zie garnaelyen.	33
*ghecalcenert: volt. deelw., zie calcenert.	5
ghesobbelemert, ghesubbelemert: subst., neergeslagen damp, wat gesublimeerd is.	29, 30

[p. 134]

*glaetse: volgens de context is dit een Waals syn. van marcasita en bysmat (zie aldaar). Vermoedelijk echter is het een leenwoord uit het Duits dat teruggaat op het Duitse glete, d.i. Bleiglätte, een glasachtige, glanzende loodslak die vettig aanvoelt. Ook loodoxide (PbO) en zilverschuim genoemd, een afvalproduct bij de loodwinning (Mildenberger).	26, 27
*goeutssoelver: goudsulfer of - zwavel; zie hierna.	1
*go(e)utswelffe(l)le: zie hierboven (cf. Dt. Schwefel), antimoniumpentasulfide, een reuk- en smaakloos oranjekleurig poeder.	1
*goutsoelfer: zie hierboven.	1
*guldengoeut: vermoedelijk minderwaardig goud waaruit munten geslagen werden.	1

H

*hellem: zie hieronder en alembic(k).	33
*helmel: Lat. operculum; helm of deksel voor een distilleerkolf, of, door betekenisverruiming, de distilleerkolf zelf (in deze bet. niet in Mnl. Wdb.). Cf. Van Lennep, p. 9.	1, 33

I

*inbyberen: drenken (Lat. imbibere).

1

J

Jovis (weerck van...): het goudmaken werd door de alchemisten genoemd naar de oppergod Jovis die zelf gelijkgesteld werd aan de zon (sol). Cf. Van Lennep, p. 37.

34

K

*keerker: zie hierna.	14
*kercker: een glazen vat, Lat. sepulcrum (in deze bet. niet in Mnl. Wdb.).	13

L

lapijs inmattijtist: Lat., ematiet, bloedsteen, bruinrood tot staalgrijs (in poedervorm echter rood) ijzeroxide (Mildenberger).	1
lapis calmynaris: Lat, zie calmij(n)steen.	2
levende water: zie aquavite.	1
*limituer: vijlsel (cf. Fr. lime, vijl), syn. van vylyngh (in nr. 12).	10
lin(g)goet: staaf of blok edel metaal (Fr. lingot).	25, 34
loettoenijen: adj. van latoen, messing.	1

[p. 135]

loeuto sapiencie: Lat., zie lutum sap(ienti)um.	1
loowits: part. gen., loodwit (Lat. cinis plumbi).	27
loutum: Lat. lutum, leem.	1, 30
lun(n)a: Lat., alchemistennaam voor zilver.	1, 5, 14, 21, 24, 33, 34
lute(e)rt: bestrijkt met leem.	3, 4, 11
luto scapijencije: Lat., dat. sg., zie hierna.	13
lutum (sapiencie): Lat., zie hierna.	3, 13
lutum sap(ienti)um: Lat., letterlijk kleefmiddel der wijsheid, hier: afdichtmiddel voor openingen van glazen, metalen of aarden recipiënten. Het bestond meestal uit kalk, zand, eiwit, dikwijls met toevoeging van een mengsel van leem, paardenhaar en zout. (Mildenberger).	3

M

maerkaseetta: zie marcasi(i)ta.	34
*malgamacie: amalgaam. Zie hierboven.	13
*malgameert(se): meng ze (zie malgamacie).	13, 14
*malgammacye: zie hierboven.	17
malgema: Lat. amalgama, mengsel, amalgaam, Fr. amalgamer: ‘faire la réunion du mercure philosophique avec le souffre ou l'or des sages’ (Pernety).	5
malgemmecye: amalgaam, mengsel (Fr. amalgame).	17
malviesie: een soort zoete Spaanse wijn	18
marcasi(i)ta: Lat. marcasita plumbea, syn. van antimonium, volgens de tekst ook van glaetse en bysmat: het is ‘eene bergstoffe gelykende naer Bismuth, doch zy is zoo bros niet... De Tinnegieters gebruiken ze om 't tin schoon en wit te maken’ (Lémery en vooral Mildenberger).	26, 27, 34
marcasijetta: zie hierboven.	29
merchou(r)rijum: hetzelfde als mercurius.	33
mercureij: Lat., part. gen. van mercurius (zie aldaar).	5
mercurijum: zie hierna.	33
mercurius: Lat., kwikzilver, hydragyrum dat uit cinober, in meestal Spaanse mijnen werd gewonnen; werd een vaste substantie door toevoeging van zwavel (Mildenberger).	13, 14, 17
mescatenblome: muskaatbloem, tot bloem verpulverde muskaatnoot.	1

N

nagelen: kruidnagels, bloemknopjes van Syzygium aromaticum (L.).	1
noten metscaten: zie mescatenblome.	1
nytrum: Lat., salpeter, natriumcarbonaat, soda.	19

[p. 136]

O

*offrou: uit de context kan men vermoeden dat hier wijndroesem bedoeld is. Het woord dat ik nergens anders heb aangetroffen, is wellicht corrupt.	6
oleum tartarij, --- tartarum: Lat., ‘gebrande wijnsteen die door contact met de lucht vocht heeft opgenomen en daardoor vloeibaar is geworden’ (Mildenberger s.v. tartarus). Zie ook hieronder.	3, 4, 22
*olije tartarum: olie van wijnsteen. Vgl. tartarum (album).	9
*onverloteerden: niet verlute(e)rt, zie aldaar en hierboven.	10
*opgheloettert: met klei bedekt.	30

P

*poestelaghe: adj. bij goud, blijkbaar een soort goud, wellicht van een minderwaardige kwaliteit. Het woord heb ik elders niet gevonden.

1

Q

quintus cencyus: Lat. quinta essentia, essentie, de vijfde, verborgen kracht in de dingen naast de vier elementen. Ze werd door veelvuldig distilleren van bepaalde substanties (b.v. brandewijn) tot een universeel heilmiddel (Mildenberger).

1

R

rosenclocke: conische distilleerklok, ook ‘Rosenhut-alambiek’ genoemd die door de lucht werd afgekoeld. Voor een afbeelding ervan, zie Van Lennep, p. 17, zie ook p. 30 aldaar.

27

S

sal armoniac(um): Lat., gewoonlijk ammoniac(um), salmiak, ammoniumchloride (NH4Cl).	7, 17, 18, 25
sal comm(u)yn: gewoon keukenzout, natriumchloride.	4, 21, - watere 33
*salmo(e)niakele: zie sal armoniac(um).	24, 34
*santhoeven: zandoven, distilleertoestel in droog bad (vgl. Van Lennep, p. 23).	1
saturnus: Lat., alchemistennaam voor lood, naar de planetennaam.	5
seepen: gedroogde zeep gemengd met rood poeder, waarvan de bereiding wordt aangegeven.	14
*sement: zie cement(e).	9
*senoper: zwavelkwikzilver, gemalen en gezuiverd rood kwikzilversulfide, dat door schilders dikwijls gebruikt werd als rode verfstof (Mildenberger); ook kunstmatig vermiljoen genoemd (Van Lennep, p. 25).	1

[p. 137]

smout van glaese: glasschuim, bijproduct van de glasbereiding.	26
soellucij: oplossing.	5
soel(s): Lat. sol, de zon, alchemistennaam voor goud.	5
soelveren: oplossen.	5
sol(e): zie soel(s).	14, 16, 17, 24
souts communij: zie sal comm(u)yn.	7
spaens(groen): koperroest, - groen, kopersubacetaat, ook Lat. aerugo, Fr. verdegris genoemd.	24, 25
subbelemieren: sublimeren, vervluchtigen: verhitten en de ontstane damp neerslaan, uitdampen.	30
*sublimatoir: sublimeervat, een vat dat uit twee op elkaar sluitende delen bestaat en dient om te sublimeren of verdampen (zie hierboven).	6
*swarten: meestal naam van een munt, vooral als adj. bij tornays; hier als subst. gebruikt en wellicht de naam van een grondstof.	18
Syberch (erden van ---, pot van ---): Siegburgse keramiek, gemaakt uit de hoogwaardige klei van het Lohmaanse zandterras. Wit, glasachtig steengoed dat zeer resistent is aan temperatuurschommelingen. Het middeleeuwse Siegburg ligt op de rechteroever van de Rijn in de buurt van Bonn.	17
*syconten: materie (hout?) gebruikt als brandstof; dit blijkt uit de context; of te lezen als fy[n h]outen (?).	11
sylidonyen: celidonie, stinkende gouwe (Chelidonium majus L.) of de kleine soort speenkruid (Ranunculus ficaria L.).	20

T

tartarum (album): Lat. (witte) wijnsteen, kalium(bi)tartraat (Mildenberger). Zie ook oleum tartarij.	2, 3, 21
*tenturre: kleur, tint (Fr. teinter).	24
*tut(e)yen: onzuiver protoxide van zink dat neerslaat op de uitlaten van de oven. In de oudheid onderscheidde men 2 soorten: pompholyx (vet, wit en licht) en het zwarte spodos (Hoover, p. 394 en Mildenberger).	1, 9
*tutsc(h)e: toetssteen.	4, 21

U

*ungeren: insmeren (cf. Fr. onguent), zalven.

10

V

venus: alchemistennaam voor koper dat zelf met het element vuur werd geassocieerd (cf. Van Lennep, p. 36).	3, 4, 17, 20, 21
verlute(e)rt: volt. deelw., met klei ingesmeerd.	6, 8, 13

[p. 138]

verluterent: zie hierboven.	10
*versementier: zie cement(e).	4
*v(i)erdegri(e)s: groenspaan, aan het Fr. (verdegris) ontleend, syn. van spaens(groen): zie aldaar.	5, 32
*vitrioel romaen: Roomse vitriool, vitriool met grote groene kristallen, ook vitriolum viride, ijsvitriool.	25
vyteroeilis: Lat., gen. sg. van vitriolum, vitriool. Men onderscheidde de groene ijzer-, de witte zink- en vooral de blauwe kopervitriool (Mildenberger).	30
vyteroerl: zie hierboven.	1

W

wa(e)ter(e), (starck(en) of sterc(k)en -): Lat. aqua fortis (zie aldaar): bijtende vloeistof gedistilleerd uit salpeter, groenspaan en vitriool.	1, 5, 14, 17, 33
water (levende...): zie aquavite.	1
weedasscen: potas, loogzout; oorspronkelijk was het as van wijngaardranken: cineres clavellati of cinis ex claviculis vitis; later uit gebrande wijnmoer.	6
*wienthoven: windoven.	1
wijeneedich: wijnazijn.	34
wynedic: zie hierboven.	17
*wyntoven: zie wienthoven.	25

8. Bibliografie

Birkhan, H., ‘Un poème inédit sur les quatre éléments dans un manuscrit alchimique de la Bibliothèque nat. autrichienne’, in: D. Buschinger, A. Crepin e.a. (eds.), Les quatre éléments dans la culture médiévale (Göppingen, 1983), p. 77-109.

-, Die alchemistische Lehrdichtung des Grateus filius philosophi in cod. Vind. 2372 (Wenen, 1992).

Braekman, W.L., ‘Joos Balbiaen, dokter, alchemist en legerkapitein tijdens de Gentse calvinistische republiek’, Handelingen Mij voor Geschied. en Oudheidk. Gent, 40 n.r. (1986), 85-96.

- en A. Devolder, ‘“Het Boec van .xij. goeden wateren”. Een alchemistisch traktaatje uit de veertiende eeuw’, Scientiarum Historia 11 (1969), 65-81.

De Flou, K. en Edw. Gailliard, ‘Beschrijving van Middelnederlandsche handschriften die in Engeland bewaard worden’, Verslagen en Mededelingen Kon. Vl. Acad. (1895).

Diascorides, P., De medica materia libri sex... Joanne Ruellio... interprete (Basileae, 1542).

[p. 139]

Fraeters, V., ‘ÖNB 2372: Inhoud en functie van een Middelnederlands alchemistisch handschrift’, Scientiarum Historia 19 (1993), 3-15.

-, Gods gouden thesaurus (Antwerpse Studies over Nederlandse literatuurgeschiedenis 3; Leuven, 1999).

Grillot de Givry, Witchcraft, Magic & Alchemy (New York, 1931).

Haage, B.D., Alchemie im Mittelalter. Ideen und Bilder - von Zosimos bis Paracelsus (Zürich, 1996).

Halleux, R., Les textes alchimiques (Typologie des sources du Moyen Âge occidental 32; Turnhout, 1979).

Hoover, H.C. and L.H. Hoover, Georgius Agricola De Re Metallica (London, 1912).

Jansen-Sieben, R., Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur (Utrecht, 1989).

Kalff, G., Verslag van een onderzoek in Engelse bibliotheken in het jaar 1910 ('s-Gravenhage, 1911).

Klossowski de Rola, St., Alchemy. The secret Art (London, 1973).

Lémery, N., Woordenboek of Algemeene Verhandeling der enkele Droogeryen (Rotterdam, 1743).

Manget, J.J, Bibliothecca chemica curiosa (Genève, 1702).

Mildenberger, J., Anton Trutmans ‘Arzneibuch’: Teil II Wörterbuch (Würzburg, 1997).

Pernety, A.J., Dictionnaire mytho-hermetique (Paris, 1758).

Priebsch, R., Deutsche Handschriften in England (Erlangen, 1896-1901).

Ruh, K, G. Keil, e.a., Die deutsche Literatur des Mittelalters. Verfasserlexikon (Berlin, 1978-).

Talbot, C.H. and A.E. Hammond, The Medieval Practitioners in Medieval England. A Bibliographical Register (London, 1965).

Theatrum chemicum, praecipuos selectorum auctorum tractatus continens (Straatsburg, 1602-1661).

Van Lennep, J., Alchemie. Bijdrage tot de geschiedenis van de alchemistische kunst (Brussel, 1984).