Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1823

Algemeen Aardrijkskundig Woordenboek, naar de nieuwste berigten en landverdeelingen, door G. Bruining. IIde Stuk. D-I. Te Rotterdam, bij Arbon en Krap. 1821. In gr. 8vo. XX en 407-787 Bl. f 4-16-:
Algemeen Aardrijkskundig Woordenboek, door J. van Wijk, Roelandszoon. II Stukken. B-H. Te Dordrecht, bij J. de Vos en Comp. en J. Pluim de Jaager. 1822. In gr. 8vo. XXXVI en 385-1314 Bl. f 10-10-:

Beide deze ondernemingen houden zich staande, en be-

[p. 564]

wijzen dus (behalve de menigte uitkomende, meestal vertaalde, Reizen) wel de zucht onzer landgenooten voor aardrijkskundige lectuur. Beide werken hebben, gelijk wij bij de eerstuitgekomene stukken deden zien, elk zijne onderscheidene verdiensten; doch bruining is beknopter, van wijk uitvoeriger. Over 't algemeen blijft, onzes inziens, de laatste (zelfs in die verhouding) den voorrang verdienen, daar hij eensdeels eene kleinere letter bezigt, anderdeels geenszins uitvoeriger, maar veeleer beknopter in de voordragt is, en dus eene grootere massa van bouwstoffen aanbiedt en verwerkt. Zoo zien wij b.v. in China bij bruining een goed gedeelte des Artikels besteed aan de Fransche, Hoogduitsche en Nederlandsche uitspraak van alle deszelfs 15 Provinciën; de laatste kon immers volstaan, daar de Schrijver zich alleen tot Nederlanders bepaalt. Van wijk heeft, meer oordeelkundig, slechts het verschil der uitspraak bij drie Provinciën door haakjes aangeduid. Hier en daar duidt bruining ook, zekerlijk om de kortheid te bevorderen, iets met een enkel woord aan, hetwelk, zonder nadere ontwikkeling, volmaakt nutteloos is. B.v. op het Artikel Engeland zegt hij, dat men zich de zonderlinge inrigting der Universiteiten even min voorstellen kan, als de wijze, waarop Regtsgeleerdheid en Geneeskunde in Engeland worden aangeleerd. Hierop gaat hij tot iets anders over. Wanneer men dit nu zoo leest, heeft men er toch niets aan, en het ware beter geweest, er dan geheel van te zwijgen. Wij hebben voorts verscheidene Artikelen onderling vergeleken, als Engeland bij bruining met Groot-Brittanje bij van wijk, Edinburg, Frankrijk, Gelderland, Gent, Glasgow, 's Gravenhage, Halle, Hamburg, St. Helena, Holland, Hongarije in beiden, en wij hebben doorgaans onze bovenstaande beoordeeling bevestigd gevonden. Van de allerzonderlingste ligging van de twee deelen der Oude, en de Nieuwe Stad Edinburg, geeft bruining een duidelijker denkbeeld, en zijn berigt omtrent de beroemde boekerij der Advocaten, (waar van de Historieschrijver hume weleer Biblio-

[p. 565]

thecaris was) is veel beter; maar hij is schraler, dan van wijk, in de vermelding der historisch zoo beroemde gebouwen, het kasteel en Holyroodhouse. Omtrent Engeland vertoeft bruining meer bij het algemeene, de zeden en leefwijze; van wijk, zonder dit te verzuimen, treedt meer in bijzonderheden, die 's lands natuurlijken en geographischen toestand betreffen. Doch vanwaar heeft hij het toch, dat Engeland thans arm is aan klassieke Schrijvers? Zoo de Dichters ten minste hieronder mogen gerekend worden, denke men slechts aan Lord byron, aan southey, moore, w. scott, campbell en milman. Wij gelooven niet, dat in eenig land in Europa (het onze misschien uitgezonderd) de Dichtkunst thans op een' hoogeren trap staat, dan in Engeland. Colgiehonn (bl. 1141 van ond.) moet colquhoun zijn. Frankrijk, bij bruining ongemeen mager, is bij van wijk uitnemend, en vooral niet te kort, bewerkt. Eene vergelijkende tafel der oude Provinciën en hedendaagsche Departementen doet met een' opslag van het oog derzelver onderlinge verhouding kennen, en is dus zeer nuttig. Het Artikel Franschen heeft van wijk geheel niet; bruining verdiept zich bij die gelegenheid in de zitplaatsen der oude Franken, en heeft de volgende zinsnede: ‘Een Rijk, (bij Doornik) welks stichting en volgende uitbreiding onze Res Belgicae, Batavicae, Frisicae, Sicambricae etc. ons van veel droevig - duisters schijnen te hebben ontheven.’ Na driemaal herlezen, begrepen wij die zinsnede; het is een werk van den Heer bruining zelven, 't welk hij bij die gelegenheid aan zijne lezers eens herinnert. Nog schraler, naar evenredigheid, dan over Frankrijk, is bruining over Gelderland; en van Holland zegt hij genoegzaam niets, dan een woord over deszelfs geschiedenis, ‘uit hoofde dat zijn bestek hem zulks voorschrijft;’ maar dan zien wij niet, waarom andere Artikelen uitvoeriger zijn. Van wijk voldoet hier beter. De belangrijkheid van Hamburg, niet alleen als de derde koopstad van Europa, maar ook om de vele betrekkingen tot ons Vaderland, vereischte een uitvoeriger Artikel, dan de anderhalve kolom van bruining. Van wijk heeft er bijna vier, en daaronder vele goede berigten wegens den koophandel, den wissel, en Hamburgs beroemde mannen (gelijk hij die meermalen opnoemt, hetwelk ons eene wezenlijke verdienste van het boek toeschijnt). De wijsgeer sam. rumanis zal wel herman samuel

[p. 566]

reimarus moeten zijn. Het lange verblijf van klopstock had er ook wel in mogen vermeld worden. 's Gravenhage is bij van wijk weder meer in bijzonderheden, doch bij bruining schilderachtiger beschreven. Echter wenschten wij, dat de geachte Schrijver zinsneden als de volgende (sprekende van den liefhebber van zeebaden): aan welks uit Albion overgewaaide geestdrift er tevens reeds, in menig Britsch paleis vergeefs gewenschte, inrigtingen door het heerlijke Rustenburg, even buiten de Haagsche Ringgracht, worden aangeboden; dat hij, zeggen wij, dergelijke zinsneden aan de Duitschers overliet. Ook begrijpen wij niet, wat de Loterijzaal met eene hermitage gemeen heeft. Over het kleine St. Helena, 't welk met den dood van napoleon toch zijne meeste belangrijkheid heeft verloren, is van wijk misschien een weinig te lang, en begaat daarbij den misslag van te zeggen, dat het in 1650 tegen de Kaap de Goede Hoop aan de Engelschen werd afgestaan. De Engelschen bezaten immers in 1650 de Kaap nog niet, welke alstoen het allereerst door onzen landsman rietbeek tot eene Volkplanting werd aangelegd. Het Artikel van bruining is kort, maar zakelijk; alleen zou men gaarne iets meer over de voortbrengsels lezen. Het Artikel van Hongarije bij bruining (door hem Hungarije genoemd) is daarentegen zeer goed; maar hij zegt, dat de Protestanten in Hongarije groote voorregten hebben, en dat de Koning of Keizer alles beschermt, wat niet van de heerschende Roomsche kerk is. (God betere 't! Daarvan is onlangs in ons Mengelwerk een staaltje verschenen, dat de haren te berge doet rijzen. En die voorregten bestaan daarin, dat de Jezuiten gedurende Eeuwen geslaagd zijn, om de Protestanten, die te voren verreweg de meerderheid der inwoners uitmaakten, door allerlei listen, geweld en bedrog, tot op een vierde derzelve te verminderen. Het is nu wel beter, dan onder leopold en maria theresia; maar op verre na nog niet, zoo als het zijn moest.) Van wijk is in dit Artikel weinig uitvoeriger. Wij missen bij hem een enkel Artikel, hetwelk bruining heeft, namelijk Gojan, in Abyssinië, die daarentegen weder het Artikel Goarnes (uit de reis van olivier als Arabische Heidenen bekend) mist. Doch, over 't algemeen, zal de liefhebber der Aardrijkskunde, en de gewone lezer der nieuwspapieren of reizen, in beide deze werken zeer zelden te vergeefs zoeken, ook naar min beduidende plaatsen, indien zij maar eenig-

[p. 567]

zins bekend zijn; en beide de Schrijvers volvoeren hunne taak, hoewel naar een verschillend ontwerp, op eene loffelijke wijze, zoodat de inteekenaars op geen van beiden teleurstelling ondervinden.