De Tweede Ronde. Jaargang 30

[p. 85]

Essay

[p. 86]

Verraden Goethebeeld
Wim Reilingh

Zo'n uitvoerig gedocumenteerd leven als dat van Goethe kent natuurlijk ook een aantal momenten die min of meer in strijd zijn met het gekoesterde Goethebeeld - er valt zelfs iets te zeggen voor de opvatting dat dit voor het overgrote deel uit zulke momenten bestaat, zonder dat het overigens ten koste gaat van het Gesamtkunstwerk dat Goethes bestaan al met al geweest is - zelf sprak hij van ‘die Pyramide meines Daseins’; in dit verband als beeld nog toepasselijker want er moet heel wat gebeuren voordat een piramide niet meer als piramide herkenbaar is. Schijnbare ontluisteringen blijken daardoor vaak eerder een verrijking, hoewel niet altijd.

Een voorbeeld van zo'n verrijking - wat mij betreft althans - is een passage in Klaus Siegels roman Winterkoren, waarin de bejaarde Goethe zich in Marienbad met wellustig ontblote jongeheer aan Ulrike von Levetzow presenteert, welk tafereel het lieve meisje van ontzetting doet overgeven. Het is jammer dat dit voorval verder niet in de literatuur valt terug te vinden, want het heeft in hoge mate de verdienste dat het Goethe van een papieren monument in een enigszins schunnige maar volkomen menselijke bejaarde verandert. Hetzelfde geldt voor anekdotes over zijn drankgebruik; ze relativeren de in de 19^de eeuw geschapen reputatie van onaantastbare hoogheiligheid die het effect heeft van een nauwelijks te doordringen pantser. Zonder een zekere mate van ontluistering heeft Goethe de neiging om onuitstaanbaar te worden. ‘Een Apollo van gips’ noemde A. Roland Holst hem.

Het menselijkst - en daardoor boeiendst - is Goethe wanneer zich situaties voordoen die hij niet begrijpt of niet in de hand heeft, zoals op 15 juni 1828: Goethe heeft een huis vol gasten, die echter plotseling de een na de ander het huis verlaten of door zijn zoon August de straat op worden gejaagd. Goethes beste en oudste vriend, groothertog Carl August, is dood en het hele gezelschap is op de hoogte gebracht, behalve de heer des huizes. ‘Goethe kann das wunderliche Eilen und drängen seines Sohnes nicht begreifen und wird darüber verdriesslich.’ In razende vaart wordt het huis ontruimd om de jonge Goethe in staat de stellen zijn vader in alle rust van de ‘unselige Eröffnung’ op de hoogte te brengen ‘“So geht denn,” sagte Goethe,

[p. 87]

indem er bedenklich den Kopf schüttelte, “aber ich begreife euch nicht.”’

Een andere gelegenheid waarbij van zijn anders zo moeilijk doordringbare monumentaliteit weinig wordt overgelaten is de nacht na de slag bij Jena, wanneer Goethe door dronken Franse tirailleurs uit bed wordt gesleept, mishandeld en bedreigd, tot hij uiteindelijk door zijn vrouw en wat huisgenoten wordt ontzet. Het zijn momenten waarop Goethe schijnbaar zichzelf niet is - en daardoor juist in de allerhoogste mate zichzelf, zonder dat men daarbij overigens het idee heeft dat daarbij verraad wordt gepleegd aan het gebruikelijke Goethebeeld.

Het thema van dit nummer vraagt om een voorval waar dat wél het geval is; waar Goethe willens en wetens verraad pleegt aan alles wat hem tot Goethe - de Dichtervorst, de Universalgeist, de Piramidebouwer - maakt en er niet anders dan een lul of een hufter overblijft. Het eerste is moeilijker definieerbaar dan het tweede en ook subjectiever: ik bedoel daarmee dat over mijn voorbeeld van Goethes hufterigheid vrijwel geen meningsverschil kan bestaan, terwijl dat wat ik beschouw als zijn moment van meest beschamende lulligheid door anderen (waaronder Goethe zelf) met evenveel gemak als een moment van grote glorie kon worden aangemerkt.

Ik heb het over zijn ontmoeting met Napoleon in 1808, twee jaar na de slag bij Jena dus, toen dezelfde Napoleon verantwoordelijk was voor de plundering en gedeeltelijke verwoesting van Weimar, het doodslaan van Goethes vriend, directeur van de Weimarer tekenacademie Georg Melchior Krauss, het uitschudden van zijn andere kunstvriend Johann Heinrich Meier van wie bovendien een groot deel van zijn oeuvre verwoest werd - en niet te vergeten Goethes eigen kwalijke avontuur in het holst van de nacht. Weliswaar zijn deze feiten voor enige nuancering vatbaar (men kan bovendien volhouden dat de twee dronken soldaten niet door Napoleon persoonlijk naar het Frauenplan waren gestuurd), maar niettemin droeg hij als initiatiefnemer van al die veldtochten en veldslagen de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor alle aangerichte ellende, inclusief Goethes aanranding.

Misschien was het de minister in Goethe die zich uit politiek opportunisme over alle persoonlijke ressentimenten heen zette, maar dat verhinderde hem niet om zich aan de keizer in de eerste plaats als de auteur van Werther te presenteren. Dat merkwaardige, schijnbaar on-

[p. 88]

mogelijke dualisme - dichter/politicus - vertroebelt de situatie enigszins, maar uit Goethes eigen herinneringen aan de audiëntie blijkt geen spoor van lulligheidsbesef of het gevoel zich ter wille van het landsbelang diep door het stof te hebben moeten wentelen aan de voeten van een oorlogszuchtige dwerg.

Op 2 oktober 1808 om tien uur in de ochtend betreedt Goethe in zijn hofkleding, gepoederd en al, de kamer in de Erfurter Stadhouderij waar Napoleon audiëntie houdt. De keizer zit dan aan het ontbijt (een dag eerder had ook Wieland een invitatie ontvangen ‘mich nach Hof zu verfugen, um Seine Majestät frühstücken zu sehen’). Wanneer Goethe binnentreedt legt hij mes en vork terzijde en wenkt hem naderbij te komen.

‘Voilà un homme!’ zegt hij met volle mond. Op zich misschien geen volslagen belediging - de homoseksuele kant in Goethe was sterk genoeg ontwikkeld om hem een zeker behagen te doen scheppen in zijn manlijkheid - maar niettemin had hij wat mij betreft alle recht en reden om zich tóch beledigd te voelen. De kwalificatie op zichzelf doet daarbij eigenlijk niet ter zake; wél de enorme zelfgenoegzaamheid waarmee Napoleon de dichter - en erger: het Dichterschap - binnen de grenzen van zijn eigen bevattingsvermogen weet te sleuren. Strikt genomen is dat tevens zijn excuus: hij kon een man van een mietje onderscheiden, maar verder reikte zijn inzicht niet. Het is Goethe die met zijn gepoederde hoofd en zijden kousen voor joker staat, dezelfde Goethe die dichtte:

Wenn zu den Reihen der Nymphen, versammelt in heiliger Mondnacht
Sich die Grazien heimlich herab vom Olympus gesellen:
Hier belauscht sie der Dichter und hört die schönen Gesänge,
Sieht verschwiegener Tänze Geheimnisvolle Bewegung.
Was der Himmel nur herrliches hat, was glücklich die Erde
Reizendes immer gebar, das erscheint dem wachendem Träumer.
Alles erzählt er den Musen, und das die Götter nicht zürnen,
Lehren die Musen ihn gleich bescheiden Geheimnisse sprechen.

Er vallen duizenden regels te citeren die mijn opvatting illustreren, maar in deze hexameters wordt wat ik onder Goethes verraad versta het duidelijkst onderstreept. Verraad aan het bezongen sprookjesland,

[p. 89]

verraad aan de goden en de gratiën, verraad aan de muzen en de wakende dromers, verraad aan de eeuwigheid en vooral verraad aan zichzelf als vertegenwoordiger van een universum dat oneindig ver verwijderd is (en hoort te blijven) van de wereld waarin Napoleon keizer kraaide. In Goethes eigen verslag van het bezoek luidt de formulering overigens ‘vous êtes un homme’, wat de zaak er niet beter op maakt.

‘Ich verbeuge mich.’ ‘Hoe oud bent u?’ informeert de keizer. ‘Zestig jaar.’ ‘Dan ziet u er nog goed uit voor uw leeftijd.’ In feite was Goethe op dat moment negenenvijftig. Waarom hij zichzelf dat extra jaar toeschreef valt niet met zekerheid te bepalen maar het lijkt me niet uitgesloten dat hij - van de zenuwen of uit verzwegen ergernis - niet meer wist wat negenenvijftig in het Frans was. Wat mij betreft had hij in elk geval reden genoeg zich te ergeren. Als klankbord voor Napoleons zouteloosheden fungeerde een gezelschap politici en tafelhoeren wier hoofse geschater hem sterk het gevoel moet hebben gegeven dat hij publiekelijk voor aap werd gezet, en helemaal na de impertinenties over zijn leeftijd.

Vervolgens moet Goethe het zich laten welgevallen dat hem de les gelezen wordt over Die Leiden des jungen Werthers. ‘Er hat ihn studiert wie ein Kriminalrichter Seine Akten,’ zou hij meer dan twintig jaar later tegen Eckermann zeggen, ‘und in diesem Sinne sprach er auch mit mir darüber.’ ‘Wie ein Kriminalrechter seine Akten...’ De ontmoeting in Erfurt wordt beschouwd als een dialoog tussen twee genieën van min of meer vergelijkbaar formaat; in werkelijkheid was er helemaal geen sprake van een dialoog maar werd Goethe door een figuur die zich alleen maar laat omschrijven als een botte parvenu op de pot gezet en aan de tand gevoeld.

‘Napoleon behandelte die Welt wie Hummel seinen Flügel,’ zei Goethe bij dezelfde gelegenheid tegen Eckermann. De vergelijking is alleen al onzinnig omdat Hummels carrière geen lang en breed spoor van verschroeide en aan stukken geslagen piano's heeft nagelaten, en wat hij in de eerste plaats uit het oog verliest, is dat het resultaat van Napoleons inspanningen allesbehalve muziek is geweest.

Tot zover de lullige Goethe, althans naar mijn oordeel - ik schreef al dat lulligheid een uiterst subjectief begrip is, wat van de hufterigheid, die zich voornamelijk in de politicus J.W. von Goethe manifesteert, beslist niet gezegd kan worden. Dat blijkt het eenduidigst en ongena-

[p. 90]

digst uit het proces tegen Anna Catharina Höhn, waar de vierendertigjarige Goethe in zijn hoedanigheid van Geheimrat officieel bij betrokken was. De zaak is niet erg bekend: de meeste biografen zwijgen erover en misschien terecht. Wanneer er - dit lijkt me een zuivere vergelijking - plotseling een map met geniale gedichten van Joseph Goebbels opdook zou er evenmin reden zijn om dat aan de grote klok te hangen: het is de biografie zélf die een dergelijke ongerijmdheid uitkotst.

Anna Catharina Höhn was een door haar verleider in de steek gelaten meisje dat in 1783 om vergelijkbare redenen als Margarete in Faust haar pasgeboren kind vermoordde. Een commissie, bestaande uit de heren Schnauss, Fritsch en Goethe, had de taak om te beslissen of de misdadigster ter dood of tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld zou worden. Schnauss stemde voor de doodstraf, Fritsch tegen - Goethes stem was doorslaggevend. In redelijkheid kan men eigenlijk niet anders dan enige coulance verwachten, niet eens in de eerste plaats uit hoofde van het dichterschap, maar wel van de schepper van het ongelukkige Gretchen - ‘Heinrich! Mir graut's vor dir!’ Maar met een bureaucratisch gemak dat de zaak misschien wel vóór alles te pijnlijk maakt om te vermelden, liet Goethe de commissie weten: ‘Es möge räthlicher seyn die Todtesstrafe beyzubehalten’ en op 28 november 1783 werd Anna Catharina Höhn met het zwaard ‘vom Leben zum Tode gebracht’.