De Tweede Ronde. Jaargang 30

[p. 44]

Freek
Tjeerd Ybeles Smit

Het was in de laatste klas van de lagere school dat ik kennismaakte met wat in grote mensentaal vriendschap heet. Het was een afgedwongen vriendschap, gebaseerd op uitsluiting. Wanneer de andere jongens voetbalden of diefje-zonder-verlos speelden, mochten wij vanaf het strafbankje op het schoolplein toekijken. Freek had een of andere ernstige ziekte die het hem onmogelijk maakte aan spelletjes mee te doen, en ik stonk teveel naar de zin van de andere kinderen om me bij hen te voegen.

Of ik echt stonk weet ik nietje bent zelf de laatste die zoiets ruikt, maar mijn vader had vlak om de hoek van de school een haringkraam, wat voldoende was om mijn lagere schooljaren grondig te verpesten. Hoe goed ik me ook waste en hoewel mijn moeder mij elke dag schone kleren liet aantrekken, geen van de kinderen in de opeenvolgende klassen had met me om willen gaan, vanwege de vermeende zure geur die ik zou verspreiden. Zure bom, noemden ze me als ze dachten dat ik buiten gehoorsafstand was.

Het stupide, soms wrede gedrag van mijn medescholiertjes in aanmerking nemend, leed ik niet bijzonder onder het isolement waarin ik de eerste vijf klassen van de lagere school doorbracht. Pas toen in het jaar voor het toelatingsexamen voor de middelbare school bij ons in de klas een leerling geplaatst werd die op dezelfde manier, zij het om andere redenen, genegeerd werd, ontstond er iets waarvan ik de naam niet wist.

Rond Freek hing een taboe. Niemand vroeg van welke school hij kwam, uit welke plaats hij verhuisd was, waarom hij op krukken liep. Over de vele lesuren dat zijn bank in de klas leeg bleef, werd al helemaal niet gepraat. Maar hij had er geen bezwaar tegen om in het speelkwartier naast me te zitten op wat ooit het strafbankje heette, zich niet storend aan de mij aanklevende geur. Het bankje was een ooit op het schoolplein aan een buitenmuur bevestigde plank voor kinderen die zich misdragen hadden. Een strafbank die niet meer in gebruik was en daarom als geschapen was voor ons, de eenlingen van de klas. Zodoende profiteerde ik van het respect dat de andere leerlingen onmis-

[p. 45]

kenbaar voor Freek hadden, en werd zelfs als ingewijde beschouwd in de geheimen die hij met zich mee sleepte.

Maar ook in onze meest vertrouwelijke gesprekken durfde ik niet naar de aard van zijn ziekte te vragen. Freek zag er uitgeteerd en gevaarlijk breekbaar uit, met een scherp gebogen neus die door de ingevallen wangen nog sterker naar voren stak. De ziekte, of wat het ook was dat hem bij zijn lurven had, scheen in het laatste stadium te verkeren. Je zou je zelfs af kunnen vragen waarom Freek al die moeite deed om toelatingsexamen voor de middelbare school te doen; vragen waar je eigenlijk geen antwoord op wilde weten. We hadden het liever over techniek, of over sterrenkunde, waar hij veel van af scheen te weten. En hij sprak als een jonge dichter over alles wat hij om zich heen zag, waarmee hij me soms danig kon ergeren. ‘Kijk dat jonge blad, opgerold als een foetus,’ was er zo één, als hij het had over de jonge bladeren in de lente. En een andere zin die uit een gedicht leek te komen en die ik nooit zal vergeten was: ‘Het allesverzengende vuur van de hemel, waartegen zelfs kennis niet bestand is,’ waarmee hij mij attent maakte op het feit dat het dak van de school in brand scheen te staan in het laaiende zonlicht van het middaguur, iets dat iedereen met ogen in zijn hoofd zelf ook kon zien.

Het contact tussen ons was niet zo intiem als de andere scholieren en de onderwijzers dachten, omdat we in de pauzes zoveel tijd met elkaar doorbrachten. Freek was voor mij net iets te wijsneuzig. Ik had hem bijvoorbeeld nooit verteld dat mijn vader een viskraam had, om de hoek bij de school. Per slot van rekening had hij mij ook nooit verteld wat zijn vader voor beroep uitoefende. Er scheen trouwens in het geheel geen sprake van een vader te zijn in het gezin waarin hij opgroeide, wat me denk ik meer schokte dan dat Freek op een dag zijn krukken ingeruild had voor een rolstoel.

Wanneer mijn vader voor het eten zijn handen vouwde, smeekte hij de zegen over het voedsel af maar begon daarna rap aan de maaltijd die mijn moeder hem had opgeschept. Na alles schoon opgegeten te hebben kon hij wat meer tijd nemen voor een dankwoord aan God en placht dan vurig te pleiten voor de zwartjes in Afrika, de gehandicapten, de zieken en de stervenden. Als mijn vader het in zijn gebed over gehandicapten had, moest ik altijd aan Freek denken, maar nadat deze in een rolstoel op school gekomen was en niet meer naast mij op het

[p. 46]

strafbankje kon zitten, sloeg ik hem in mijn gebed voor het gemak maar helemaal over.

Na een langdurige afwezigheid kwam Freek nog één keer op school. Hij zag er wasbleek uit, zijn neus leek uit louter bot te bestaan en alleen zijn blonde golvende haren, die nu wel van zilver leken, glansden nog levendig. Hij hield het niet veel lesuren vol, na het speelkwartier werd hij door zijn moeder weer opgehaald. In feite kreeg ik de indruk dat hij uitsluitend voor het speelkwartier naar school gekomen was. Toen de bel voor de pauze luidde, wenkte hij me en ging me in zijn elektronisch bediende rolstoel voor naar het eind van de speelplaats, waar de zandbakken van de kleintjes waren.

Hij haalde vanonder de zitplaats van zijn rolstoel een sporttas tevoorschijn en ritste hem open. Op zijn aandoenlijk dunne knieën stond, nog half in de tas maar zich al tonend als een pronkstuk in een showroom, een schitterende gele kiepwagen met grijper. Freek tilde hem voorzichtig uit de tas en bij elk detail dat hij me toonde stond ik meer versteld van de ingenieuze constructie: de grijper scheen echt te functioneren, de kiepkast kon naar beide kanten kantelen, er zaten acht echt rubberen banden rond de wielen, en er stond een lange antenne op de bestuurderscabine waarvan de deurtjes, net als in het echt, geopend en gesloten konden worden. ‘Zelf ontworpen,’ verklaarde hij trots en poetste met zijn mouw de glanzend gele lak van de cabine nog wat op, ‘en met behulp van een oom ook zelf gebouwd!’

Ik wist niet wat ik moest zeggen, zulk mooi speelgoed had ik nog nooit gezien, en dat hij de kar helemaal zelf ontworpen en gebouwd had, sloeg me al helemaal met stomheid. Mijn bewondering voor zijn technisch kunnen werd nog groter toen de auto elektronisch bestuurd bleek te kunnen worden met een kastje dat Freek in zijn hand hield. De gele kiepauto ploegde moeiteloos door het mulle zand in de zandbak en hield stil bij een bergje dat de grijper hap na hap in de laadbak deponeerde, en drie meter verder kiepte de auto de lading zand ergens anders en creëerde daarmee een nieuw zandbergje. Het was een mirakel! Er kwam geen mensenhand aan te pas, behalve die van Freek, maar toch leek het alsof er behalve de onzichtbare chauffeur nog tientallen arbeiders aan het werk waren in de zandbak. Werkend aan iets wat nu nog onzichtbaar was, maar hap voor hap verrijzen zou tot een heus zandkasteel.

[p. 47]

De jongens, maar ook de meisjes van alle klassen stonden in een ommezien om de zandbak geschaard om het wonder met eigen ogen te zien. Freek had zowaar iets van kleur op zijn wangen gekregen en liet de wagen de moeilijkste toeren uithalen. Maar toen hij de topsnelheid van de kiepauto demonstreerde, die aanzienlijk was, en deze op een zandheuvel over de kop sloeg, zat hij machteloos met het zendertje in zijn hand in de rolstoel aan de knopjes te draaien. De wielen van de kiepwagen raasden zinloos door in de lucht en de grijper bewoog zich hulpeloos van links naar rechts, maar uit zichzelf overeind komen kon de wagen niet. Baki mocht als dank voor het weer op de wielen zetten van de auto er nog even mee spelen, maar het was na het omslaan van de auto gedaan met Freeks energie. Hij liet zich de zelf ontworpen en gemaakte speelgoedauto teruggeven en wachtte stilletjes tot zijn moeder hem kwam ophalen.

Niet veel later moest ik mijn ouders toestemming vragen om op woensdagmiddag, als ik vrij van school was en mijn vader in de kraam hielp, een vriendje te mogen bezoeken. Mijn ouders waren gereformeerd en niet gesteld op vriendjes. Je wist nooit aan welke kwalijke invloeden je kind werd blootgesteld als de ouders niet hetzelfde geloof aanhingen. Maar dit keer konden ze moeilijk weigeren. Mij was gevraagd om samen met twee andere jongens bij Freek op ziekenbezoek te gaan. Onze meester, via wie deze boodschap ons bereikte, had erbij gezegd dat de moeder van Freek er speciaal op aangedrongen had dat ik mee zou komen.

‘Zullen we ook voor Freek bidden?’ vroeg mijn vader toen hij na het eten zijn handen vouwde.

‘Nou, het kan wel een griepje zijn, toch?’ zei mijn moeder die mijn gezicht zag betrekken. ‘We hoeven de Heere onze God toch niet met al onze kwaaltjes lastig te vallen?’

‘Nee, u hoeft niet voor Freek te bidden,’ zei ik snel, want ik zag dat mijn vader zijn ogen al dichtdeed voor het gebed. ‘Zo erg is het niet met hem.’ Helaas nam mijn vader mijn woorden al te letterlijk op; hij bad niet voor Freek, maar gaf me vier schoongemaakte haringen mee, met zuur en uitjes apart. ‘Voor je vriend,’ zei hij. ‘Haring is goed voor de gezondheid, dat weet iedereen. En vraag hem of hij genoeg bidt.’

Het was erger met Freek dan we hadden kunnen vermoeden. Zijn moeder, een vrouw met een keurig permanentje boven een door zor-

[p. 48]

gen verkreukeld gezicht, had ons in de gang al gewaarschuwd voor wat ons te wachten stond.

‘Dit kan wel eens de laatste keer zijn jongens, dat jullie Freek zien,’ had ze gefluisterd bij de deur van de ziekenkamer. Meteen daarna had ik het tasje met vis in haar handen geduwd en erbij gezegd dat het een cadeautje van mijn vader was. Zijn overtuigingen op het gebied van gezondheid liet ik maar achterwege, het was al absurd genoeg om op een moment als dit een presentje te moeten aanbieden. Dirk die ook was uitgenodigd om bij Freek op ziekenbezoek te gaan en die doorgaans diende als trait-d'union tussen de meester en het huiswerk van Freek, snoof luid hoorbaar door zijn neus, maar zei dit keer niets.

Een beetje bedremmeld stonden we even later in de ziekenkamer. Ook hier hing een niet thuis te brengen geurtje, maar nu durfde niemand te snuiven. We voelden ons eerder beschaamd over de ongehoord gezonde buitenlucht die we zelf meebrachten in dit bedompte kamertje. Freek lag, zoals altijd met onberispelijk kapsel, onbewegelijk met een paar kussens in zijn rug. Hij tilde lichtjes zijn hand op om ons te begroeten, maar had de kracht niet om iets te zeggen. Ik had het gevoel te zondigen door met twee andere kerngezonde jongens, die hier waarschijnlijk net zo hard vandaan weg wilden rennen als ik, rond het bed van een jongen te staan, een jongen net zo oud als wij, om het leven uit hem weg te zien vloeien.

De anderen hadden mogelijkerwijze hetzelfde onbestemde gevoel dat schuld nog het meest benaderde. Nadat we eerst een tijdje zwijgend op Freek neergekeken hadden, die met gesloten ogen op bed lag, waren Dirk en Baki wat gaan rondsnuffelen in de kamer. Alleen ik bleef naast het hoofdeinde staan, totaal in beslag genomen door de hypothetische vraag of je een stervende een hand moet geven of misschien wel een zoen.

‘Kies maar,’ zei Freek, die zijn ogen vermoeid opendeed en Dirk bij zijn boekenkast zag rondneuzen. Hij wachtte niet tot Dirk schaamteloos de halve kast geplunderd had, maar moedigde Baki aan eveneens te nemen wat hij wilde. Wat in zijn geval de zelfgebouwde, elektronisch bestuurbare, gele kiepkar werd.

‘En jij?’ vroeg Freek met nauwelijks te verstane stem aan mij. Maar de kiepauto was al weggegeven, en Dirks inhalig gedrag bij de boekenkast beviel mij ook niet. Ik was hier niet gekomen om als een aasgier het kamertje van mijn vriend leeg te halen. Freek keek me aan of hij

[p. 49]

bedroefd was over mijn weigering iets van hem aan te nemen, maar hoeveel kun je opmaken uit de gelaatsuitdrukking van een stervende?

Bij het weggaan, na niet al te lange tijd, kreeg ik als enige van Freeks moeder een fotootje als aandenken in mijn handen gedrukt. Ik weet niet of het ter compensatie was voor mijn weigering iets uit zijn bezittingen mee te nemen, of dat Freek er bij zijn moeder op had aangedrongen dat ik iets persoonlijks van hem zou krijgen. Het was een foto waar hij elegant opstond, in zijn goede tijd zeg maar. Een kleine prins met arendsneus en als langs een liniaal geordende golven in zijn haar, een geboren aristocraat van wie veel verwacht kon worden. Op het decor dat de fotograaf gebruikt had en dat een strand met palmbomen moest verbeelden, voer aan de horizon een schip voorbij dat nooit verder zou komen dan de plaats waarop de schilder hem had geschilderd.

Ik verstopte de foto in het kolenhok dat van de zomer toch niet gebruikt zou worden. De beeltenis in het ovalen fotolijstje werd een voorwerp van schaamte dat niemand mocht vinden, de nagedachtenis een geheim dat ik met niemand kon delen. En toen mijn vader zijn gerimpelde handen, die altijd naar haring zouden blijven ruiken, vouwde voor de avondbede en vroeg hoe het ging met mijn vriend, loog ik dat hij er veel beter leek uit te zien en rode wangen had gehad. Wat ik uit alle macht moest voorkomen, terwijl ik voor het eerst tijdens een dankwoord aan God mijn ogen niet sloot maar naar de prevelende mond van mijn vader keek, was dat mijn vader de naam van Freek zou noemen in zijn gebed voor de stervenden, dat na de bede voor de zwartjes, gehandicapten en zieken zou komen.