De Tweede Ronde. Jaargang 30

[p. 4]

Nederlands proza

[p. 5]

Vrij naar het verleden
Amy Bais

Soms beginnen dingen zo.

Tussen de bomen van het Belgische hofje door ziet ze een man met een open notitieblokje lopen, een keurig opgevouwen grijze regenjas over zijn arm. Even later komt ze hem weer tegen in de kerk die ze is binnengewandeld en vraagt hij in strompelend Frans of ze weet hoe laat het is. Aantrekkelijke man in de dertig ziet aantrekkelijke vrouw in de twintig? Zo laat is het.

Ze drinken samen koffie op een zonnig terras, en nemen het betrekkelijke begrip vrijheid door. Hij is Bulgaar en heeft te weinig en zij is Nederlandse en heeft te veel. Ze besluit haar bezwaren tegen het laatste niet breed uit te meten. Hij kijkt naar de westerse wereld waarin zij vrij ademhaalt en weet zijn jaloezie te beteugelen, vooral als hij later ziet hoe die vrijheid haar vaak beklemt en verlamt. Hij heeft oplettende ogen, ondanks alles niet beducht, maar belangstellend.

Drie maanden later, het is dan eind december, is ze bij hem op bezoek in Sofia, waar hij speelfilms regisseert onder een star regime zonder behoefte aan talent. In de studio van het staatsfilmbedrijf laat hij haar zijn films zien en vertaalt woord voor woord alle dialogen. Het zijn zoete verhalen, keurig in beeld gebracht. Ze kan niet beoordelen of zijn films oninteressant zijn omdat hij geen talent heeft, of omdat hij zijn talent niet mag inzetten. Soms is ze stiekem opgelucht als na de laatste scène het woord ‘Kraj’ groot in beeld verschijnt.

Ze logeert in zijn huis, waar ook zijn broer met zijn gezin woont. En zijn moeder. Zijn breekbare, tot vraagteken vergroeide moeder, weduwe sinds het begin der onvrije tijden, schrijft Franstalige gedichten die later in de bagage van de gast stiekem meegenomen worden om aan te bieden, ja aan wie, Franse uitgevers wellicht? is de hoop. Maman spreekt prerevolutionair Frans en heeft een adellijke uitstraling, wat in een onedel tijdperk in niemands voordeel is.

Het land ligt in een winterse houdgreep die schoonheid biedt maar ook vrijwel tot stilstand dwingt. Ze rijden in de van zijn broer gehuurde auto stapvoets van het ene besneeuwde dorp naar het andere, en overal is alles, ook de armoede, wit van kleur. Het ruikt er naar hout-

[p. 6]

kachels. Hij praat namens haar met een oude vrouw die voor haar kippen uit naar huis loopt. Ze leert.

Hij toont haar middeleeuwse kloosters, koopt een icoon die ze later het land uit zal smokkelen en vertelt met liefde over het land zoals hij zich dat herinnert van vroeger en uit boeken. Ze hoort de bittere nostalgie van de afgewezen minnaar in zijn stem. Zijn land heeft geen liefde voor hem, maar hij blijft noodgedwongen dienstbaar. Ze aait verlegen zijn arm.

Terug in de auto streelt hij haar hand en kust haar. Ze rijden naar een hotelletje waar hij hen als echtpaar inschrijft, maar als ze met hun bagage de receptie passeren, moet hij alsnog twee eenpersoonskamers betalen. Eenmaal geïnstalleerd in een ervan wordt de kraan van het bad vol opengezet om mogelijk kritische gesprekken of de voorlezing van een artikel over zijn film of zijn land te overstemmen. Daarna overstemt het geluid van hun lust de kraan. Al wordt het soms onderbroken door naarstig gezoek in de ontoereikende woordenboeken die in plooien van de lakens liggen te wachten.

Ze spreken eikaars taal niet en communiceren daarom in het Duits, soms ook in het Frans, als ze allebei het Duitse woord niet weten. Andere keren komen ze er pas uit nadat het begrip moeizaam is omschreven of zelfs uitgebeeld en besluiten het dan zelf een naam te geven voor toekomstig gebruik. Zo ontstaat een geheimtaal. Entzärtigung is het woord dat ze bedenken voor ontroering. Een doktersrecept heet voortaan Medischein, gehoorzaamheid Draufsolligkeit. Sommige woorden hebben ze maar één keer nodig, maar de vreugde van het vinden noodt tot herhaling in andere, steeds hilarischer gesprekken.

Het is een mooie man. Strak in zijn vel, donkere krullen die houvast geven, bruine borende ogen en een jaguarachtige lenigheid die elk spel elegantie verleent. Zijn zachtheid en hardheid vormen samen een onweerstaanbare combinatie. De zachte streling, de extra jas over haar afkoelende schouders, de warme oksel waarin ze laat in de nacht haar ijskoude hand mag leggen. Het harde nee als hem iets niet zint, de korte commando's om iets te bereiken en zijn doortastende optreden als de omringende wereld tijdelijk dreigt om te vallen. Dan ziet ze even de regisseur.

Ze raakt verliefd en verlust. Hij ook, zegt hij. En er is geen reden hem niet te geloven.

[p. 7]

Op Oudejaarsavond zijn ze terug in Sofia, waar hij een feest aanricht voor haar en zijn vrienden, vrijwel allemaal kunstenaars. Er wordt pas gepraat als de muziek hard staat. De nieuwjaarsrede van de Bulgaarse president wordt in stilte aangehoord maar door het dronken gezelschap aan de lange tafel met grimassen en rollende ogen begeleid. Er is eten, altijd veel eten. Tot stikkens toe. En erg veel drank. De gelatenheid of wanhoop, wat is het, is soms zo voelbaar dat ze terug zou willen vluchten naar haar kennelijke paradijs, waar om andere redenen gelatenheid en wanhoop heersen.

Nooit wordt de waarheid gesproken tegen buitenstaanders. Ook niet als onduidelijk is waarom precies gelogen moet worden. Als ze samen iets gaan bezichtigen wil hij dat ze zegt in Bulgarije op zoek te zijn naar locaties voor een Nederlandse film. Als ze zich een keer verspreekt en tegen een onbekende zegt vakantie te vieren, vlamt de woede van haar gastheer op, gevoed door een angst die zij als vreemde in zijn grote gevangenis niet kan navoelen. Na nog een week is ze blij aan de benauwenis van het land te kunnen ontsnappen, al valt het afscheid in ander opzicht zwaar. Maar ze belooft gauw terug te komen.

Ze vliegt zo vaak als haar geld en werk het toelaten met een charter naar hem toe, om liefde te halen en te brengen. Zijn binnenlandse veiligheidsdienst houdt nauwgezet bij waar ze zich bevindt. En voorkomt daarmee zelfs een keer dat ze haar vlucht mist: ze worden om half zeven 's ochtends wakker gebeld met de vraag waar ze blijft, haar vliegtuig vertrekt bijna. Bij het afscheid geeft hij haar elke keer wat gouden munten mee die ze voor hem in een kluis moet bewaren: zijn bijdrage aan een gezamenlijke toekomst in het vrije Westen.

Hij heeft als filmer, die zich zo volgzaam als zijn karakter dat toelaat aan alle geboden en verboden houdt, toestemming van het Bulgaarse gezag gekregen op werkvakantie naar Nederland te gaan, wat hij een halfjaar later doet. Hij bereidt er zijn asielaanvraag voor en samen fantaseren ze over hoeveel kinderen ze willen krijgen. Ze bedenken projecten waaraan ze kunnen gaan samenwerken. Hun liefde bloeit, al knagen bij haar soms twijfels aan de oprechtheid van de zijne. Niet eens omdat ze denkt voor hem misschien vooral een ontsnappingsmogelijkheid te zijn. Maar omdat ze onzeker is over zichzelf. Want wat en wie is ze helemaal op haar vijfentwintigste, leuke meid, maar telkens

[p. 8]

een ander als er een camera op haar gericht wordt. Mooie handen, zeker, zelfs fraaie wenkbrauwen, maar is ze iemand, heeft ze een persoonlijkheid? Ze is bang dat het verschil tussen wie ze hoopt en denkt te zijn en wie ze werkelijk is nog erg groot is, maar weet niet hoe ze dat moet meten. Wat ziet hij in haar? Ze durft het hem niet te vragen.

Ze rijdt met hem in haar speciaal gekochte Fiat 500 door Nederland, dat door zijn ogen gezien ook voor haar een vreemd buitenland wordt waar ze te weinig van weet. Hij daarentegen kan haar vertellen dat de Tachtigjarige Oorlog de eerste bevrijdingsoorlog in de geschiedenis was. Ze bezichtigen Kinderdijk, het Deltaplan, praten met vissers langs het Haringvliet, hij maait het gras in de tuin van haar ouders en ze gaan zeilen met vrienden. Het is een warme zomer en ze slapen in tentjes of onder de sterrenhemel. Als ze wodka bij zich hebben, neemt hij een teug, slikt niet door maar kust haar dronken.

Ze gaan langs bij verschillende Nederlandse filmregisseurs, die desgevraagd allemaal onmiddellijk bereid blijken een stemloze collega van achter het Ijzeren Gordijn hartelijk te ontvangen. Eerst heeft ze dan samen met hem een of meer van hun films bekeken, waarbij zij fluisterend op haar beurt alle dialogen moet vertalen en hij driftig aantekeningen maakt in zijn boekje.

De zomer duurt twee maanden, maar flitst voorbij in de tijd die het kost om je hart op te halen. De week voor zijn vertrek komt er nog een Bulgaarse vriend uit Keulen logeren. Haar ene kamer is niet berekend op intimiteit met zijn drieën en ze voelt zich beroofd van kostbare momenten, maar weet ook dat de voor haarzelf altijd gastvrije Oost-Europeanen die gedachte in geen enkele taal zullen verstaan. Ondanks de logé die een paar meter verderop op een matrasje ligt, geven ze de laatste nacht tijdens een onweersbui van apocalyptische proporties toe aan hun verlangen naar elkaar. De wolkbreuk die zich boven haar platte dak ontlaadt overstemt alle hartstocht. Hoopt ze.

Drie jaar later is hun liefde bezweken aan de lange afstand, het Ijzeren Gordijn en de traagheid van ambtelijke procedures. En wellicht ook aan de nabijheid van anderen.

Als ze na nog eens anderhalf jaar meldt dat ze ongehuwd maar gewenst zwanger is, nodigt hij haar onmiddellijk uit naar Bulgarije te emigreren om bij hem te komen wonen. Haar zo vriendelijk mogelijke wei-

[p. 9]

gering stuit op onbegrip, maar twee weken na de geboorte van haar zoon komt hij met armen vol cadeaus op kraambezoek in Nederland. Hij kijkt verbaasd als hij ook zoons vader aantreft, maar blijft als rechtgeaarde Oost-Europeaan wel acht dagen logeren in de ook nu weer te kleine woning. Ze besteedt hem met onhartelijk enthousiasme uit aan vrienden en familie die hem mee uit varen en dansen nemen. Hij zegt te genieten.

Terug in zijn eigen land houdt hij contact, stuurt kaartjes, zelfgemaakte houten lepels, tekeningen, affiches van nieuwe films en komt nog een paar keer terug. Een keer met een bevriende acteur, een andere keer met de vriendin van dat moment, die niet de gratie heeft van hem af te blijven in andervrouws aanwezigheid, maar die ergernis is oppervlakkig en al vergeten voor ze weer weg zijn.

Met de komst van internet begint ook de uitwisseling van elektronische boodschappen. Ruim dertig jaar na hun eerste ontmoeting stuurt hij haar een mailtje: hij komt de volgende dag naar Nederland omdat hij in Den Helder een camper gaat kopen. Hij zou haar graag ontmoeten. Hij heeft op Google Earth al gezien waar ze woont. Ze raakt bijna in paniek, alsof hij haar gestalkt heeft. Ze merkt dat ze er eigenlijk tegenop ziet hem te zien of spreken. Een jaar of tien eerder drong hij er per mail herhaaldelijk op aan dat ze naar Sofia zou komen en bedacht voor haar uitvluchten (‘geen geld’, ‘geen tijd’) adequate oplossingen (respectievelijk ‘ik betaal je bus’, ‘je kunt hier werken’). Toen hij uiteindelijk wanhopig riep dat hij dan naar haar toe kwam en zij zei dat ze geen logeerkamer had, was zijn reactie: ‘Waar hebben wij een logeerkamer voor nodig?’ Toen heeft ze waarschijnlijk teruggemaild dat ze in Canada voor een zieke tante moest gaan zorgen. In ieder geval bleef het daarna lang stil. Ze vermoedt dat hij alleen contact opneemt als hij tijdelijk geen partner heeft. Ze ziet wellicht ook daarom op tegen zijn bezoek, want ze wil hem niet hoeven afwijzen. Hij is haar dierbaar en vertrouwd, zij het als een in het buitenland ontworpen schoen die net niet de juiste maat en vorm heeft, er blijft altijd iets knellen. En ze herinnert zich heel goed hoe arbeidsintensief de relatie oorspronkelijk was. Die energie heeft ze er niet meer voor over, vooral omdat ze nu weet dat ze ook toen al niet echt bij elkaar pasten. Het alleen om uiteenlopende redenen allebei erg graag wilden. Achterom kijken vertekent het beeld, niet alleen in de periferie, dus echt zeker weten doet ze het niet.

[p. 10]

Haar oude liefde is niet van het precieze soort dat tijd van aankomst of vluchtnummer relevant acht, hij meldt alleen dat hij na aankomst gaat bellen. Van schrik zit ze de volgende dag vanaf acht uur 's ochtends naast de telefoon die de hele dag geen Bulgaar produceert. De dag erna geeft ze toe aan haar tegenzin en neemt alleen de telefoon nog op als ze het nummer herkent. Tegen de tijd dat hij inderdaad belt, drie dagen later, overvalt het haar enigszins, want zijn komst is in de hectiek van alledag wat weggezakt. Daar is zijn stem, daar is zijn Duits. Hij wil komen logeren, maar ze stelt een afspraak voor die dat onmogelijk maakt. Ze vraagt zich wel even vluchtig af hoe zijn verkreukelde lijf nu zou voelen. Maar de hartstocht en het verlangen naar hem ontbreken. Zelfs haar gebruikelijke nieuwsgierigheid is niet groot genoeg.

Ze kijkt op het station naar hem uit - zal ze hem herkennen na zoveel jaar? - en ziet tussen de menigte die de trap afkomt iemand met vertrouwde motoriek. Hij zwaait, beide armen omhoog en ze voelt zichzelf, en ziet hem, verheugd lachen om het moment van weerzien. Ze fotografeert hem tijdens zijn afdaling en ziet later die blije grijns terug op haar beeldscherm. Hij overbrugt de laatste meters en ze omhelzen elkaar. Ze ruikt weer zijn lijf, dat inderdaad gerimpeld maar nog steeds slank en sterk is. Ze vragen tegelijkertijd: ‘Wie geht's dir?’ en besteden de volgende uren aan het gedetailleerd beantwoorden van die vraag.

Tijdens het laatste kopje koffie, met uitzicht over een grijze rivier onder bijna zwarte wolken, vraagt ze of hij een partner heeft. Ja, Milana, een nu gepensioneerde architect, met wie hij in de te kopen camper gaat rondreizen. Op de vraag of Milana mooie dingen heeft gemaakt, komt een schouderophalend: ‘Nee, sociale woningbouw.’ Ze aait hem meevoelend over zijn arm, opeens andermaal doordrongen van de verkwisting van zoveel talent, zo lang. Dat van hem voorop. En zij in het vrije Nederland maar tobben over de principiële vraag of ze zich fotograaf of fotografe moest laten noemen. Er schieten snelle beelden door haar brein, van zijn films, zijn destijds gegijzelde land, hun subversieve gefluister in de nacht en ze voelt haar oude liefde voor hem even opvlammen, maar houdt zich in en zegt alleen: ‘Du bist ein treuer Freund.’

Bij de afscheidsomhelzing die avond ruikt ze niet alleen zijn lichaam maar ook heel even het hout in de Bulgaarse kachel die zigeunerliefde werd genoemd, omdat het vuur erin snel oplaaide, heel kort grote hitte verspreidde en daarna snel weer uitdoofde. Maar wel telkens opnieuw.