De Tweede Ronde. Jaargang 29

[p. 90]

Over Ramon Llull
Bob de Nijs

Ramon Llull werd geboren te Palma de Mallorca tussen 1232 en 1235. Dit was kort na de verovering van het eiland door Jacob de Veroveraar, waarbij de plaatselijke Arabische heerser werd verslagen. De jonge Ramon kreeg een plaats toegewezen aan het hof en werd later opvoeder van de prins, die bij de opdeling van de Catalaans-Aragonese confederatie de titel van koning van Mallorca zou voeren - een kortstondig koninkrijk waartoe ook Noord-Catalonië behoorde, met Perpignan als hoofdstad.

Na een vrij losbandig leven kwam Ramon Llull op dertigjarige leeftijd tot inkeer en besloot hij zich te wijden aan de bekering van de mohammedanen. Tot dan toe had hij alleen poëzie geschreven onder invloed van de troubadourstraditie.

Met dezelfde mateloosheid wierp hij zich op zijn nieuwe taak. Hij liet vrouw en kinderen achter, maakte een reis naar het Heilige Land en bij zijn terugkeer trok hij zich terug in het cisterciënzerklooster ‘La Real’ op Mallorca, waar hij zowel Latijn als Arabisch (inbegrepen de Koran) bestudeerde.

Hij begon ook aan de redactie van zijn Ars Magna, waarin hij zijn filosofische systeem opbouwde. Hij ondernam tal van reizen om te trachten invloed uit te oefenen op kerkelijke en politieke machthebbers van zijn tijd met de bedoeling die warm te maken voor zijn bekeringsplannen. Hij vond echter geen gehoor - de tijden waren veranderd sinds de eerste kruistochten. Meer succes had hij met zijn anti-Averroïsche campagne en later kreeg hij toch gedaan dat zijn doctrines werden aanvaard aan de Parijse Sorbonne.

Tussendoor ondernam hij ook nog reizen naar Noord-Afrika, bezeten als hij was door zijn bekeringsijver, die hij, wegens gebrek aan belangstelling in Europa, op eigen houtje probeerde te realiseren. Volgens de legende zou hij tijdens zijn laatste reis in Bougia gestenigd zijn en zwaar gekwetst naar Mallorca overgebracht, waar hij rond 1316 overleed.

Ondanks al die mobiliteit die zijn leven beheerste, slaagde Ramon Llull er toch in om bijna 250 werken na te laten. Hij schreef zowel in het Arabisch, het Latijn als in het Catalaans. Dit laatste is erg belangrijk, want hierdoor is hij ook de schepper geworden van het Standaardcatalaans, en dit in een tijd dat de cultuurtaal rond dit gedeelte van de Middellandse

[p. 91]

Zee het Provençaals van de troubadours was. Dit taalmodel werd geconsolideerd doordat het werd overgenomen door de kanselarij van de Catalaans-Aragonese confederatie, de zgn. ‘Aragonese Kroon’, wat zeer vlug heeft geleid tot een klassieke periode in de Catalaanse literatuur in de vijftiende eeuw (met als hoogtepunten de paradigmatische romans als Tirant lo Blanc en Curial, die een beslissende invloed uitoefenden op de ontwikkeling van de Europese literatuur, met een verre nasleep in de Zuid-Amerikaanse romanliteratuur).

In dit niet te overziene oeuvre vinden we twee merkwaardige ‘Bildungsromans’ terug: Llibre de Meravelles - ook wel de Fèlix genoemd naar het hoofdpersonage - en Romanç d'Evast e Blanquerna - kortweg de Blanquerna. Erg ongewoon voor die tijd zijn beide prozawerken omdat zij hun stof nu eens niet aan de toen gebruikelijke Bretagnecyclus ontlenen. Beiden zijn voorlopers van wat we de ‘burgerroman’ zouden kunnen noemen, met een narratief materiaal dat stoelt op de dagelijkse realiteit. Evenwel met inlassing van vroeger afzonderlijk geredigeerde hoofdstukken: in de Blanquerna treffen we een prachtig voorbeeld aan van mystieke literatuur, namelijk het hoofdstuk Llibre d'Amic i Amat; in de Fèlix nam Ramon Llull, zoals altijd met pedagogische bedoelingen, een dierenepos op, Llibre de les bèsties. Dit is een merkwaardig Reynaertverhaal, in proza nog wel, waarin we worden geconfronteerd met een vrouwelijke Reynaertfiguur, een intrigante van jewelste, die tenslotte haar manipulaties met de dood moet bekopen. Niettemin wordt er in het verhaal ruim plaats gereserveerd om de sociale constellatie op de korrel te nemen. Let wel: Ramon Llull vecht het feodale systeem op zich niet aan, maar wel de structurele misstanden ervan.

Deze reynaertversie ontleent het materiaal aan verschillende bronnen: er zijn episodes die terug te vinden zijn in de Franse branches van de Roman de Renard, maar een groot gedeelte vindt zijn oorsprong in Kalila wa-Dimna, de Arabische naam van een boek dat in het begin van onze tijdrekening verspreid raakte van Indië tot aan de grenzen van de Westerse wereld. De eerste redactie ervan, in het Sanskriet, dateert van rond het jaar 250. In 550 kwam een Perzische versie tot stand die in 750 in het Arabisch werd vertaald. Het is deze versie die aan de basis ligt van andere bewerkingen en ontleningen.

Het feit dat Ramon Llull ook aan deze Arabische tekst schatplichtig is hoeft ons niet te verwonderen. Niet alleen studeerde hij die taal, maar

[p. 92]

de Arabische aanwezigheid op Mallorca heeft nog lang na de verovering door de christelijke machthebbers van het Iberisch schiereiland nageleefd.

Voer dus voor een vergelijkende Reynaertstudie.