De Tweede Ronde. Jaargang 28

[p. 127]

Discussies met een moslim
Manuel II Palaiologos^*
(Vertaling W.J. Aerts)

Discussie 7

Toen het dag was geworden, verscheen Mouterizes [Arab. Mudarris = professor] voor de deur en begroette ons zoals hij gewoon was en zei: ‘Laten wij, als u wenst, de discussie van gisteren voortzetten.’ Men ging in een kring om ons heen zitten, zoals steeds, en toen begon ik aldus met mijn onderwerp: ‘Dat, zoals gezegd, de wet van Mozes van God stamt, wordt niet alleen bewezen door het grote aantal bovennatuurlijke wonderen (zelfs Mozes zou bij zijn wetgeving geen bovennatuurlijke dingen hebben kunnen doen als God daar niet toe besloten had), maar ook doordat God die wet blijkbaar heeft geëerd met talloze woorden en daden, niet alleen die waarmee hij de wetgever eer heeft bewezen vóór, tijdens en na diens wetgeving, maar ook doordat hij zich als het ware in afkeer afwendde van de overtreders, zich niet bekommerde om degenen die zich niet om de wet bekommeren, maar hun hun gerechte straf gaf. Maar ik wil u kort en helder het verschil tussen beide wetten duidelijk maken.

* Keizer Manuel II Palaiologos (1350-1425, keizer vanaf 1391) is een van de opmerkelijkste persoonlijkheden uit de laat-Byzantijnse tijd. Naast regeringszaken in een zeer moeilijke tijd hadden theologische vraagstukken zijn grote aandacht. Sinds de verbreiding van de islam na 622 hebben Byzantijnse theologen zich met de islamitische doctrines beziggehouden. Zij beschouwden de islam doorgaans als een nieuwe ketterij; van een echte discussie was meestal geen sprake. Pas in confrontatie met de Turkse dreiging wordt de islamitische geloofsinhoud serieuzer genomen. Manuels dialogen met een ‘Pers’ zijn het beste voorbeeld van deze serieuze discussie. De gesprekken zijn in Ankara gehouden waar Manuel als gijzelaar aan het hof van Beyazit I verbleef. Tussen 1391 en 1399 heeft Manuel de stof uitgewerkt in 26 lange dialogen in de stijl van Plato. In het hier vertaalde begin van dialoog 7 worden de verschillen tussen de wetten van Mozes, Christus en Mohammed aan de orde gesteld. Het was deze dialoog waaruit Paus Benedictus XVI in zijn te Regensburg gehouden rede citeerde (zie noot 3). Manuels taalgebruik is hoog-byzantijns (Atticistisch), zijn stijl is over het algemeen helder, maar naar onze smaak nogal omslachtig. Interessant zijn de korte schilderingen van het ‘decor’ waarin de gesprekken plaatshebben en de reacties van de omstanders.

[p. 128]

De mensheid is zo ongeveer in drieën verdeeld: volgelingen van Mozes, volgelingen van Christus en volgelingen van degene die uzelf op één lijn durft te stellen met die Ziener Gods [= Mozes]. Maar alleen uw wet is in de ogen van iedereen om allerlei redenen [of: met het oog op alles en iedereen] iets absoluut ongezonds. Bekijk het maar eens zo: ulieden beweert dat de Mozaïsche wet van God komt, en dat onze wet eigenlijk nog veel beter is dan die wet. Daarom eert u deze beide wetten als goed, hoezeer u ook de uwe nog de voorkeur geeft boven deze, ofschoon die door niemand geprezen en door iedereen bekritiseerd wordt. En dit volgt hieruit: als men aan eenieder de vraag zou stellen, welke wet de beste is van alle en welke de slechtste, dan zou iedereen dit zeggen, dat zijn eigen wet de beste is, maar die van Mohammed de slechtste. Zeker, dit zeg ik nu bij wijze van hypothese, maar u weet zelf maar al te goed dat het echt zo is, ook al trekt men er zich niets van aan als men door iedereen als vijand wordt gekwalificeerd. Maar dat is een denkfout. Men moet inderdaad geen waarde hechten aan ieders getuigenis voor zichzelf en die voor geldend verklaren, maar men moet wel de getuigenissen van iedereen over ieder willekeurig onderwerp serieus nemen, vooral bij eenstemmigheid. En wat aan uw wet de kwalifikatie terecht wet genoemd te worden ontneemt, en aan degene die die wet heeft gegeven ontzegt om tot de wetgevers gerekend te worden, is wel dit, dat de hoofdpunten van die bewuste wet zelfs ouder zijn dan de wet(geving) van Mozes. Die punten zijn al van oudsher aan de orde gesteld en zijn geen regels van Mohammed: dat men zich moet onthouden van afgodendienst, dat men polytheïsme moet afwijzen, de besnijdenis als geloofsteken moet aanvaarden,^1,2 en soortgelijke zaken heeft Abraham als ongeschreven wet aangegeven, waarna Mozes de wet op schrift heeft gesteld, met als aanvulling alles wat God hem persoonlijk [= in zijn omgang met Mozes] heeft opgedragen. Met andere woorden, de jongere wet volgt de oudere en heeft daardoor klaarblijkelijk haar uitgangspunten en principes daarvandaan. Andersom kan natuurlijk niet! En hoezeer de oudere wet bij wat zij geeft hierbij de voorkeur verdient, hoeft zelfs niet onder woorden gebracht te worden.

Wat spreek ik over uitgangspunten en principes, wanneer ook de allertriviaalste dingen, alles waaruit, zou men kunnen zeggen, uw wet lijkt te zijn samengesteld, duidelijk aan de oude wet is ontleend, zodat er niets nieuws is uitgevonden, maar twee keer hetzelfde is gezegd, om

1,2 Hier valt een redeneertruc op: in de tien geboden wordt niets over de besnijdenis gezegd!

[p. 129]

niet te zeggen dat de oude wet schaamteloos is geplunderd! Geef maar eens aan, wat er aan nieuws in die wet bepaald is. Dat is onmogelijk, of het moest iets minderwaardigs en absoluut onmenselijks zijn, zoals de bepaling om het geloof dat hij gepredikt heeft met het zwaard te doen verbreiden.³ Ik moet me misschien duidelijker uitdrukken. Eén van drieën moest volgens hem gebeuren: òf de mensen in ieder willekeurig land ter wereld moesten tot de wet toetreden òf belasting betalen en eventueel ook slavenarbeid verrichten òf, zo niet, onbarmhartig over de kling gejaagd worden, en dat is het toppunt. Waarom? Wel, God kan geen behagen vinden in bloedvergieten, en redeloos handelen is God vreemd. Wat u echter zegt overschrijdt haast de grens van het absurde: in de eerste plaats is het toch al te ongerijmd dat men een ellendig en zedeloos leven zou moeten kopen voor veel geld; ten tweede: geloven is een vrucht van de ziel, niet van het lichaam, en degene die iemand tot het geloof brengt, dient de juiste taal en een oprechte gezindheid te gebruiken, geen geweld, geen bedreiging, geen belediging of gruweldaad. Zoals men het in het geval van noodzakelijke dwang jegens een redeloos wezen niet hoeft te proberen met overreding, zo moet men de redelijke ziel niet zien te overreden met handgemeen, zweep of andere bedreigingen van het leven. Men kan toch niet beweren dat als iemand onvrijwillig laf is, hij dat is in opdracht van God? Immers, als het een goede zaak zou zijn de volstrekt ongehoorzamen met het zwaard te lijf te gaan en dit een van God uit de hemel afkomstige wet zou zijn, zoals Mohammed beweerde, dan zou men allen moeten doden die zich niet aansluiten bij die wet en die verkondiging. Want vroomheid kopen met geld is toch zeker net zo goddeloos, vindt u niet? Natuurlijk kunt u dat niet vinden, denk ik. Dit deugt niet, en moorden nog veel minder.⁴ Maar al wat hij toegevoegd heeft aan de wet van Mozes noemt u daarentegen meteen wet, en neemt er geen genoegen mee dat men u gunt deze zo te noemen, maar eist ook nog die boven de voorafgaande wetten te stellen (op grond waarvan?), een wet die eigenlijk niet verdient wet te worden genoemd. Want voor wie een schijnwet wet kan zijn, voor hen doet die schijn de wet teniet. Want het is de kracht van een wet om nieuwe God welgevallige bepalingen op te dragen, maar die wet (van jullie) is opgesierd met bepalingen van elders. Haalt men de oudere bepalingen weg, dan zal hij niet verschillen van de kraai uit het verhaal, die zich van allerlei veren had voorzien, maar, er terstond van beroofd, weer gewoon

3 Op deze passage doelde de Paus in zijn gewraakte rede. Manuel's formulering is inderdaad prikkelend, maar heeft geen andere bedoeling dan om zijn gesprekspartner uit zijn tent te lokken. Vast te stellen is dat deze dan ook helemaal niet gepikeerd reageert; integendeel, hij houdt zijn kruit droog om zijn tegenstander pas in zijn antwoord van repliek te dienen.

4 Verwijzing naar Sura 9:5-6, 9:29 etc., bepalingen waaruit (naast andere) de djihad (‘heilige oorlog’) afgeleid is (zie bv. Thomas Patrick Hughes, Lexikon des Islam, s.v. Dschihad). Theophanes, Chronographie, p. 399, 20 e.v. geeft een duidelijk voorbeeld van een dergelijke ‘bekering’: (jaar 710) ‘...in Syrië dwong Omar de Christenen moslim te worden; wie moslim werden stelde hij vrij van belasting, wie niet accoord gingen liet hij doden...’

[p. 130]

een kraai werd.⁵ Gegeven dat dit zo is, ik ken niemand die uw wet (laten we die nu om uwentwille maar even ‘wet’ noemen) niet onder de Joodse wet zou stellen. En als hij al minder is dan die, zoveel te minder dan ten opzichte van die van Christus, waarvan u en iedereen toegeeft dat die de Joodse verre overtreft.’

Tot zover mijn woorden en er viel geruime tijd een stilte. De tolk van dat moment (een christen van geboorte, die zijn ouders liefhad en hun levensstijl volgde, zij het niet zo goed als eigenlijk zou moeten) was, naar het leek, bevlogen door onze woorden, en met een van vreugde stralend gezicht zei hij tegen de Pers, hem - zij het niet openlijk - onder druk zettend: ‘Hoelang nog blijven we als wassen beelden zitten?⁶ Nu moet u de moed hebben iets flinks te doen; anders zullen we beschaamd moeten vertrekken en de overwinningskransen aan anderen laten!’ Hij keek op, richtte eerst een wat hautaine, ernstige blik op zijn gevolg, wendde zich vervolgens tot mij en begon ongeveer aldus:

‘Ik heb gezegd, zeg nu en zal blijven zeggen dat de wet van Christus voortreffelijk is en veel beter dan de oude(re); de mijne overtreft evenwel beide. Neem in overweging wat ik zeg, misschien hoort u iets wat u zich in het geheel niet realiseert. Uw wet is voortreffelijk, maar te hard en te vulgair, en (zodoende) niet in staat veel effect te sorteren, zoals men te forse medicijnen terecht als niet erg perfect zou kunnen kwalificeren. De wet van Mohammed houdt het middenpad, geeft enkele goed uitvoerbare en zeker mildere en menslievender voorschriften en overtreft (daarmee) de andere wetten door zelf in alles gematigd te zijn. De gebreken van de oude wet vult hij met zijn eigen toevoegingen aan en perkt de overdrijvingen in de wet van Christus in, heft uit beide sommige voorschriften op en betoont zich ook daarin absoluut de beste door namelijk, naar mijn mening, tegelijkertijd zowel het nederige en gebrekkige van de Joodse wet, als ook het verhevene, onbereikbare, moeilijke, overdrevene en voor de mensen tot nu toe onbegaanbare in de voorschriften van Christus te vermijden (die tot op zekere hoogte onze aardse natuur als het ware wil dwingen naar de hemel op te stijgen). Door die beide dingen te vermijden en door in alles maat te houden blijkt ook deze wet beter te zijn dan alle voorafgaande.

Wat de deugden betreft, u weet toch stellig, dunkt me, dat door altijd de uitersten te vermijden en precies in het midden te blijven, dít het is wat men deugden noemt en wat deugden zijn. Wat deugd is, is gematigd-

5 Verwijzing naar een fabel van Aesopus, opgenomen in Lucianus, Apologie 4 en in de Byzantijnse verzameling van Ignatius Diaconus, Fabelkwatrijn 1, 29: ‘een kauw, gehuld in andervogels vedertooi,/ beschouwde zich als koning van het vogelrijk./Als eerste nam de zwaluw haar geschenk terug/ en zo deed elk; toen stond de vorst weer in de kou.’ (Vert. Geert-Jan van Dijk: Ignatius Diaconus, Fabelkwatrijnen, Styx Publications, Groningen 2000, p. 17)

6 De gedachte lijkt frappant veel op de beginverzen van de Katmuizenoorlog van Theodoros Prodromos (12e eeuw): “Waarom toch blijven wij, een heldenvolk, zolang/ hier zitten, steeds maar binnen in ons huis. / Waarom toch scholen wij uit lafheid saam vol angst/ en schrik..”(Vert. W.J. Aerts: Pseudo-Homerus, Kikkermuizenoorlog en Theodoros Prodromos, Katmuizenoorlog, Styx Publications, Groningen 1992, p. 19).

[p. 131]

heid, wat dat niet is, is geen deugd (dat was de mening van de ouden,⁷ zoals u ook al eerder gezegd hebt.⁸ Waar blijven we nu, zeg me, met die matigheid als men zijn vijanden moet beminnen, voor hen moet bidden, hun, als ze honger hebben, het noodzakelijke voedsel moet verschaffen;⁹ en dan dat lieflijke (voorschrift) - laat ook mij even zeggen waar het op staat! - om zijn eigen ouders en broers en zelfs zijn eigen ziel te haten¹⁰ en om wie je hemd heeft genomen ook nog je mantel te schenken¹¹ en zonder aarzeling aan ieder die vraagt te geven, (waarbij men) “kaler dan een luis”¹² (eig. ‘naakter dan een stamper’) (wordt) en volstrekt lachwekkend in de ogen van hen die al zijn bezit tot “Muzenbuit”¹³ zouden durven maken door te doen alsof ze het nodig hebben. En om degene die je op je wang geslagen heeft ook de andere toe te keren,¹⁴ door je nooit tegen een slechterik te keren,¹⁵ nooit een staf te hebben, een knapzak, brons(geld), een tweede hemd,¹⁶ geen zorg te hebben voor de dag van morgen?¹⁷ Wie is zo van ijzer, van staal, ongevoeliger dan stenen,¹⁸ dat hij dat alles zal verdragen: dat hij accepteert dat hij beledigd wordt en zijn belediger kust, degene die hem slecht behandelt weldoet, degenen die zich bij hem aangesloten hebben vraagt zich zó op hem te storten als gieren op dode lichamen, fa, welk oor kan zo iets verdragen, tenzij ons gevraagd wordt een diepe dankbaarheid te koesteren jegens degenen die ons op iedere manier aanvallen en nooit verzadigd raken van onze ellende?

Ook het volgende is absoluut onaanvaardbaar, om nl. zelfs tegen een oud voorschrift van God te strijden: ik doel hier op het maagd blijven. Dat is toch duidelijk: dat degenen met een lichaam (van vlees en bloed) de natuur der lichaamlozen (= engelen) nabootsen en, alsof wij louter ziel zijn, geen vrouw aanraken, dat is toch volstrekt onlogisch, onacceptabel, moeilijk en erg geforceerd, en bovendien: geen kinderen als opvolgers te krijgen door vol te houden ongehuwd te blijven, betekent duidelijk de ondergang van de wereld. Het is toch volkomen ongerijmd en God onwaardig om eerst de mens man en vrouw te maken en hun op te dragen zich te vermenigvuldigen, om vervolgens, als die opdracht vervuld is en de aarde vol mensen geworden is, de mensen een wet te geven die de mensen weer zal laten verdwijnen? Praat me niet over de zondvloed, niet over hen die ten tijde van Mozes omkwamen in de woestijn, niet over het vuur van de jongste dag¹⁹ - het vuur van Sodom, bedoel ik. Door deze en dergelijke gebeurtenissen verdween de wereld

7 Aistoteles, Ethic. Nicom. 1106b 27.

8 Dialoog 4, pag. 47,6 Trapp

9 Cf. Matth. 5:44; Rom. 12:20.

10 Cf. Luc. 14:26

11 Cf. Matth. 5:40

12 Spreuken 23:31

13 Strattis Comicus 35 = Demosthenes 18,72 = Aristot. Rhet. 1372b33. Spreekwoordelijke uitdrukking voor iets dat voor het grijpen ligt.

14 Cf. Matth. 5:39

15 Eveneens Matth. 5:39.

16 Cf. Matth. 10:10

17 Cf. Matth. 6:34.

18 Cf. Homerus, Odyss.23, 103 ‘Jouw hart is altijd harder dan steen’.

19 Sodom in de Koran 11:7-83. Verwijzing naar het hellevuur is in de Koran schering en inslag.

[p. 132]

niet alleen volkomen, maar het overkwam de zondaars wegens hun grote ongerechtigheid. Ook Christus kwam niet als dienaar van de toorn of om wraak te nemen als een van de mensen tegen God gezondigd had, maar om de mensen wel te doen en te helpen op velerlei wijze en in het bijzonder met een betere wet. Laten we maar eens kijken: goed is het zijn vader en moeder te verlaten en zijn vrouw aan te hangen²⁰ en haar het mensengeslacht in de hand te geven, zoals ook de oude opdracht luidde? Hier is m.i. zelfs geen antwoord op nodig. Er is dus geen speld tussen te krijgen²¹ dat Gods opdracht aan de voorouders ter instandhouding van het geslacht deze aarde met mensen gevuld heeft. Maar u zou natuurlijk kunnen zeggen dat die tweede opdracht tot maagdelijkheid veel beter is dan de eerdere. Dan zou iedereen zich eraan moeten houden, maar als iedereen zich eraan houdt, dan zou het hele mensengeslacht tot nul gereduceerd worden, zodat die voorschriften om te vermeerderen en om maagd te blijven niet parallel lopen en met elkaar in strijd lijken.²² En daar slechts één van de twee juist kan zijn, kan, bij tegenstrijdigheid tussen beide, díe niet juist zijn die het de mensen mogelijk maakt over God dingen te denken die ongepast zijn. En dat is het geval met dat waardoor het mensengeslacht teloorgaat, de maagdelijkheid, zoals ik zei.

Die middelste wet (die van u, bedoel ik) verschaft ons dus veel van dergelijke uitgangspunten, maar is duidelijk niet volmaakt: enerzijds is hij absoluut veel beter dan de voorafgaande, anderzijds neemt hij duidelijk de tweede plaats in. De laatste wet blijkt dus hoger te reiken dan de andere, zoals bij bouwwerken, en daarom is het ons niet geoorloofd een Jood te accepteren met zijn als het ware op de bodem liggende wet, wanneer hij niet eerst, zoveel mogelijk, de verschuldigde eerbied heeft betuigd aan uw geloof, voordat hij zich begeeft naar het hoogste geloof, dat in Mohammed. Wie op weg is naar God moet geen stadium overslaan, noch op de gis lopen, maar als het ware via een trap, beginnend bij de eerste (verdieping) via de middelste naar de bovenste; zo blijft overal de orde gehandhaafd. Samenvattend: de Joden waren geheiligd tot de komst van Christus, daarna die in hem (Christus) geloofden, waarbij de overigen niet meer de wet bewaarden en niet meer aan Mozes gehoorzaamden, die zijn (Christus') komst voorspeld had, ook al vervulden zij alle voorschriften, ook al zeiden zij, na het Opperwezen, Mozes te eerbiedigen en te eren, maar allen die in Christus geloofden waren daarna Gods volk, totdat Mohammed de meest volmaakte wet kwam brengen,

20 Cf. Gen. 2:24, Matth. 19:5.

21 Lett.: probeer niet dit te ondergraven, namelijk...

22 Zie de gespiegelde redenering t.o.v. het betoog boven van Manuel, dat als geloof afdwingbaar zou zijn als niet-gelovigen over de kling gejaagd zouden moeten worden.

[p. 133]

en daarna alleen diegenen (Gods volk waren) die tot die wet toetraden. Met andere woorden, zij die zich bij Mohammed hebben aangesloten, die zijn werkelijk leerlingen van zowel Christus als van Mozes. Deze zijn echter jaloerser dan nodig en blijven daarom vasthouden aan hun waardeloos geworden wetten, waarmee ze de woede van de wetgevers tegen zich opwekken²³ en hun eigen ondergang door hun eigen dwaasheid bewerkstelligen.’

Na deze woorden ging de oude met opgetrokken wenkbrauwen zitten. De kring toehoorders bleef gespannen luisteren (ze dachten dat de strijd hiermee op z'n toppunt was gekomen); maar de kinderen en ongeïnteresseerden begonnen op vaders woorden te applaudiseren en wilden opspringen. Maar ik zei: ‘Wat hebben we hier nu, m'n beste? Met uw moedige frontale aanval op mijn burcht en met een forse portie dédain en machtsvertoon dacht u die zomaar even in te nemen, maar u zult bedrogen uitkomen! Want die burcht wordt bewoond door mannen en is precies op de rots gebouwd.²⁴ Hij is vol wonderbaarlijke goederen en, als u de krijg beeindigt, hoop ik voor u dat u met Gods hulp samen met uw twee kinderen hier die goede dingen deelachtig zult worden, waarvan u nog niets hebt ervaren.

[Hierna komt Manuel weer uitvoerig aan het woord om later zijn betoog weer beantwoord te horen door de ‘Pers’.]

23 Cf. Deut. 4:25.

24 Toespeling op Matth. 16:18: ‘...op deze rots zal ik mijn kerk bouwen.’