De Tweede Ronde. Jaargang 27

[p. 86]

Over het roken
Italo Svevo
(Vertaling Philip Snijder)

Ik lees dat Jules Claretie een roman heeft gepubliceerd met de titel La Cigarette. Ik zal hem niet lezen. Ik veronderstel namelijk dat, zoals een goede roman dat kan, het boek ons ervan wil doordringen hoe schadelijk het roken voor een mens wel niet is. Ik zal hem niet lezen omdat wij allemaal, alle rokers, heel goed weten dat het roken niet goed voor ons is en we niemand nodig hebben om ons daar nóg eens van te overtuigen. Toch gaan we door met roken, omdat... ja, eigenlijk is er geen omdat. Onze verslaving is als trotse overwinnaar uit vele veldslagen gekomen en het zou dus van weinig intelligentie getuigen om jezelf willens en wetens het trieste schouwspel van je eigen zwakheid aan te doen.

Claretie zal er niet beter in slagen mij te overtuigen dan dr. Beard, die alle verschillende vormen van neurasthenie heeft geanalyseerd. Tussen alle onderzoekingen door stelt hij in een van zijn boeken zonder omhaal dat de nicotine in z'n eentje al sterk genoeg is voor een vorm van neurasthenie. Terwijl ik aan het lezen was, gooide ik mijn sigaret ver van mij weg, om die even later weer op te pakken en er daarna nog een op te steken. Als ik ertoe verplicht zou worden om de roman van Claretie te lezen, zou ik me ongeveer zo voelen als Coupeau als men die zou dwingen om een levendige beschrijving te lezen van het delirium tremens waaraan hij ooit zal sterven.

Bij de zonder twijfel fraaie en sterke lezing tegen het roken van dr. Lorenzutti voelde ik me wat minder ongemakkelijk. Maar dat kwam alleen maar omdat er bij lezingen nooit gerookt wordt en ik me tijdens het luisteren kon inbeelden dat ik profijt zou hebben van wat me werd voorgehouden. Een roman lezen zonder te roken is echter niet mogelijk, en een roman lezen tegen het roken is erg onprettig als je erbij rookt.

Vanzelfsprekend moeten we tegenover onszelf veel welwillender zijn dan tegenover anderen. Als we dus vaststellen dat we voortdurend, ieder uur van de dag, misdaden begaan tegen onze eigen ge-

[p. 87]

zondheid en onze eigen intelligentie (de hierboven bejubelde Beard dreigt rokers met cerebrale neurasthenie), lijkt het volkomen zinloos ons verwijten te maken en zo ook nog onze - langzame en aangename, want doorrookte - spijsvertering te bederven met innerlijke monologen. Of dialogen, eigenlijk, tussen de twee ikken die volgens de filosofen huizen in de morele mens. Als je dan toch rookt, kun je beter opgewekt roken, want dat richt minder schade aan. En als er zich iets ernstigs voordoet, kunnen we altijd nog terecht bij dr. Beard. In elk geval kan je na opgewekt gerookt te hebben in volle ernst een artikel tegen het roken schrijven, een artikel dat, juist omdat het voortkomt uit ware deskundigheid op rookgebied, zelfs uiterst overtuigend kan zijn.

Enige tijd geleden kwam een creatieve geest op het idee te onderzoeken welke invloed het roken heeft op de moderne Franse literatuur. Hij wist daartoe niets beters te verzinnen dan de meest vooraanstaande literatoren te vragen naar de de rol die het roken volgens hen gespeeld heeft in de ontwikkeling van hun kunstenaarschap. Meer dan dat Franse schrijvers, of ze roker zijn of niet, gevoel voor humor hebben, was uit de antwoorden niet te concluderen.

Slechts één van hen, een niet-roker, bracht een mening naar voren die het verdient geciteerd te worden, Emile Zola. Aangenomen dat het roken een neurose veroorzaakt, zegt de beroemde romancier ongeveer, dan heeft het dus een heilzame invloed op de moderne literatuur en kunnen we ons er alleen maar gelukkig mee prijzen; ik rook alleen maar niet omdat ik een hartprobleem heb en het van de dokter niet mag.

Op een dergelijk standpunt is de reactie te verwachten van degenen die stellen dat roken, als het een neurose veroorzaakt, juist níet een heilzame invloed op de literatuur kan hebben. Zij zullen zeggen dat een heldere, gezonde geest, die in staat is om de ziektes van anderen te observeren, de voorkeur heeft boven een vertroebelde geest die in de greep is van een eigen euvel.

Maar dat is een makkelijke, misschien zelfs oneerlijke manier van discussie voeren. Om het eigen gelijk te halen wordt namelijk voorbijgegaan aan de enorme geestkracht die het doormaken van een ziekte of in elk geval een abnormale toestand een persoon kan geven. Daarbij weet toch iedereen dat een verfijnd gevoelsleven

[p. 88]

niet iets is dat we vaak zien bij een door en door gezond en krachtig mens. Het gezegde ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’, dat onze vaders zoveel rust en zekerheid gaf, lijkt nogal uit de tijd.

Laat dit zo zijn, toch kun je je afvragen of het de bedoeling is dat de mens dan zichzélf, langs kunstmatige weg, een neurose bezorgt. Is het niet voldoende als hij die krijgt van de harde strijd om het bestaan, van het gebrek aan lichaamsbeweging als hij gaat studeren, van de vervuilde lucht in onze grote steden?

Het gaat bij het roken natuurlijk wel om een neurose die een leven dat dienstig is aan kunsten of wetenschappen aanzienlijk kan bekorten. Ik zal slechts twee voorbeelden geven, maar die zijn wat de kunsten betreft veelzeggend. De geestige schrijver van Eustache Martin stierf aan de nicotine. En als we mogen geloven wat een Engelse arts - een persoonlijk vriend van hem - onlangs schreef, stierf Mazzini aan zijn slechte spijsvertering, een gevolg van het roken.

De bewering dat roken het werken vergemakkelijkt is absoluut onjuist. Het onderbreekt het werk alleen maar. Het vergemakkelijkt het werk misschien voor wie niet een echte roker is. Maar de echte roker doet wanneer hij rookt niets anders dan dat. Een Franse journalist beweerde ooit dat iemand die blind wordt zijn rookverslaving kwijtraakt; dit is niet waar. Aan de andere kant vergist ook Mantegazza zich als hij denkt een roker te kunnen genezen met een recept voor de apotheek. Verslaving aan het roken is iets zo complex dat er met geneesmiddelen niets aan te doen is. Bij de echte roker roken ogen, maag, longen en hersenen; elk afzonderlijk orgaan van de verslaafde is zelf een verslaafde.

De echte roker heeft niets van zichzelf over om op iets anders te richten. Hoogstens lukt hem dat zonder echte inzet en met lange tussenpozen. Het roken ondersteunt het werken alleen voor wie rookt om iets tussen zijn vingers te hebben of om wat mechanische bewegingen te kunnen maken. Eventueel ook voor wie een wolk om zich heen wil creëren en toe wil kijken hoe deze zachtjes opstijgt om dan langzaam te vervliegen, als een bezield wezen dat zonder enige haast wegvlucht uit iemands armen.

Maar ook deze vergelijking kan alleen een echte roker verzinnen, want wie niet een echte roker is, begrijpt niets van roken. De amateurroker kijkt de rook die hij uitblaast niet na. Hij verlost zich

[p. 89]

ervan, vergeet hem, en gaat weer aan het werk.

Ook als Zola het niet zelf had gezegd, hadden we wel begrepen dat hij een niet-roker is: hij werkt te veel en te consequent. De roker is eerst en vooral een dromer, dat is het meest directe effect van zijn verslaving. Een verschrikkelijke dromer, die zijn verstand bederft met een droom of tien en dan merkt dat hij één enkel woord heeft genoteerd.

Die dromen zullen misschien driest en geniaal zijn, ze laten een spoortje na dat in geen verhouding staat tot hun omvang. Als er een wereld bij elkaar gedroomd is, wordt er een wolkje getekend. Uit een gedroomde tragedie, een gedroomd epos, resulteert een enkele versregel. De dromer is nooit consequent en doelmatig, omdat een droom je ver wegvoert, langs kronkelende wegen, terwijl een consequent mens zich beweegt in een beperkte, symmetrische ruimte.

Bulwer heeft de echte dromer ooit beschreven als iemand die, als hij gaat slapen, de droom voortzet die de nacht daarvoor werd onderbroken. Dat is misschien geen juist beeld, maar de dromer leidt wel altijd een dubbelleven waarvan beide delen gelijkwaardig zijn in intensiteit. Zo heeft zijn inspiratie dus twee bronnen: zuivere waarneming en dromen, dromen die door zijn verwoeste zenuwen zijn ontregeld.

Ik weet het niet zeker, maar ik vermoed dat Gustave Flaubert een hartstochtelijk roker was, en ik heb meerdere redenen om dat te geloven. Zijn innerlijke strijd aan de schrijftafel, zijn walging voor de pen die hem soms meerdere uren werktijd kostte, het hoort geheel bij de roker. En in dit geval misschien zelfs een opiumroker, als we bedenken dat hij tien jaar heeft gedroomd over Salammbô, nadat hij eerder de literaire wereld had geschokt met Madame Bovary, een schok waarvan we nog vandaag de dag de effecten voelen in onze literatuur. Kijk alleen maar naar de verschillen tussen de twee werken en het zal niet moeilijk zijn de twee afzonderlijke inspiratiebronnen te onderscheiden.

Een biograaf van Flaubert heeft zich bitter beklaagd over het feit dat het lekenpubliek Madame Bovary meer waardeert dan Salammbô! O, wat voel ik me een leek en met welk een genoegen!

Ik denk dat de lezer al heeft opgemaakt uit de premissen dat ik geen enkele slotsom heb.

[p. 90]

Ik wil niet de onschuld uithangen door aan te raden niet te roken.

Wie kennis heeft van slechts één dag in het leven van een roker die heeft besloten te stoppen, geeft dat soort goede raad niet meer. Een dergelijke roker komt 's morgens met zijn onwrikbare besluit uit bed en bijt op zijn lip. Tot een bepaald tijdstip blijft hij bij zichzelf de grootse stelregel van Carlo Dossi herhalen: ‘Beheers je!’ En hij herhaalt die ook terwijl hij voor de eerste keer die dag een lucifer aanstrijkt, wat een veel aangenamere handeling is dan men wellicht zou denken. Een dergelijke roker kent uit ervaring de gehele fysiologie van zijn verslaving, de onwrikbare besluiten die worden onderbroken door een val in de slapte, of beetje bij beetje vernietigd door lafhartige transacties die uiteindelijk uit het bewustzijn worden gewist met een opgewekte filantropische redenering: ‘Wat stelt het leven eigenlijk voor?’ ‘Niets.’ En gezondheid en intelligentie dus, die immers delen van dat leven zijn? Laten we toch rustig doorroken.

Natuurlijk zijn er methodes denkbaar om het roken te verminderen of om een te grote verspreiding ervan tegen te gaan.

Laten de dames er maar eens mee beginnen ons het roken in hun gezelschap te verbieden. Een overigens niet al te delicaat persoon, Giacomo Casanova, verdroeg het niet dat er in zijn aanwezigheid werd gerookt. Als hij rook inademde, werd hij zich er namelijk al te zeer van bewust dat hij zijn longen vulde met lucht die al in de longen van een ander was geweest.

Met verschuldigde eerbied wil ik ook een voorstel doen aan onze wetgevers. Zij zouden een wet moeten maken waarmee ze toestemming geven aan alle volwassenen om alle minderjarigen die ze betrappen bij het roken een flink pak ransel te geven. In de wet moet de bepaling worden opgenomen dat de volwassene die zich de moeite getroost een dergelijke humanitaire daad te verrichten, zijn sigaret daarvoor niet hoeft weg te gooien.

Geen slotsom, maar wel een prijs voor de lezers die het geduld hebben gehad mij tot hier te volgen: een ongepubliceerde fabel van Riccardo Pitteri.

Korte tijd voor de publicatie van zijn Fabels las Pitteri mij er een voor die hij vervolgens niet heeft doen verschijnen. Ik bega nu een indiscretie, maar het is een rechtvaardige zaak iets goeds van ie-

[p. 91]

mand te stelen als die er zelf geen gebruik van weet te maken.

Ik vrees dat deze fabel is verbannen uit het prachtige boekje - een andere reden zou ik niet kunnen verzinnen - omdat hij in zijn ogenschijnlijk kalme objectiviteit de schrijver toch als zeer persoonlijk is voorgekomen. Om deze reden heeft hij hem niet aan zijn lezers willen prijsgeven. Het gegeven op zich is al persoonlijk, in die zin dat niet iedereen de humor ervan kan begrijpen. Speeksel, addergif en woestijn, maar wel speeksel van de profeet! Deze fabel geeft de dag van een roker weer. Hier is hij:

Mohammed richtte, toen hij in gebed was,
Zijn tred door de Arabische woestijn;
Plots viel een slang die in het zand gebed was
Zijn voet aan, en verspilde zijn venijn:

De aanval was vergeefs. En buiten machte
Spoot het zijn gif het zand in, het gedrocht.
De ziener kon die druppen slechts verachten
En spuwde op het dodelijke vocht.

Uit 't zo bevloeide zand hebben de nerven
Van de tabaksplant zich spontaan vertakt:
Het gif dat ons uiteindelijk doet sterven,
Een hartentroostend, goddelijk extract.