De Tweede Ronde. Jaargang 27

[p. 81]

Psychoanalytisch gesprek over roken
Wilhelm Stekel
(Vertaling Wilfred Oranje)

In 1903 deed ik Freud het voorstel om een kleine kring van artsen, literatoren en kunstenaars te vormen, waarin psychologische vraagstukken en ook de nieuwe leer konden worden besproken. Freud was aanvankelijk enthousiast over het idee, maar was daarna bang voor onenigheden en onbegrip en stelde mij voor eerst een kleine esoterische kring te vormen, waarbij vervolgens de exoterische zou kunnen aanknopen. Hij had enkele vrienden en aanhangers; hen wilde hij in reguliere bijeenkomsten om zich heen verzamelen.

Zo kwam het tot de eerste avond, die plaatsvond in Freuds woning. Aanwezig waren behalve de meester en mijn persoon de volgende artsen: dr. Rudolf Reitler, dr. Alfred Adler en dr. Max Kahane. Freud voerde een bepaald ceremonieel in, waaraan jaren achtereen is vastgehouden. Wij verschenen na het avondeten. Op tafel lagen er sigaren, waarvan de meesten zich royaal bedienden. Freud rookte in die begintijd vrijwel onafgebroken een kleine Engelse pijp, waarvoor hij zijn geliefde trabuco-sigaren had opgeofferd, en naderhand weer uitsluitend trabuco. Zelden heb ik iemand zo veel zien roken. Nauwelijks was hij klaar met een pijp, of hij stopte haar opnieuw. (Mij had hij ook een Engelse pijp en Engelse tabak cadeau gedaan. Roken moet een complex geweest zijn van de meester. Zoals hij mij vertelde, gebeurde het wel eens dat hij ‘te veel’ had gerookt. Dan moest hij een paar dagen stoppen met roken.) Later op de avond werd er sterke koffie geserveerd, die door een der heren werd ingeschonken.

Het sprak vanzelf dat wij na enkele inleidende woorden belandden bij een psychologisch thema. Het was Kahane die opperde ongedwongen over allerlei onderwerpen te praten en suggereerde om het over roken te hebben.

Ik heb het gesprek de volgende ochtend vastgelegd en als feuilleton in het Prager Tageblatt gepubliceerd. Ik laat het hier woordelijk volgen, omdat het een kenmerkend beeld schetst van onze eerste ongedwongen conversaties.

Een kleine gezellige studeerkamer van een toonaangevende zenuwarts. De heer des huizes zit achter zijn bureau een kleine Engelse pijp te roken. De ‘rusteloze geest’ leunt achterover in een zachte fauteuil en rookt ook, zoals zijn leermeester en mogelijk met nog groter welbehagen, een Engelse pijp. De ‘zwijgzame’ hanteert ele-

[p. 82]

gant en als een connaisseur een fijne sigaret. De ‘socialist’ zuigt gemoedelijk aan een virginia en trekt een heel ernstig gezicht.

De bel gaat.

De ‘gemakzuchtige’ komt binnen. De heer des huizes offreert hem een sigaar.

De gemakzuchtige ‘Nee, dank u. Ik rook op dit moment heel weinig. Ik ben ervan overtuigd geraakt dat ik veel vrijer kan denken als ik niet rook. Roken brengt een zeker gevoel van welbehagen teweeg. Het stimuleert onze creativiteit. Maar het kent een groot nadeel. Het berooft ons, net als alcohol, van een heldere blik, het vernietigt de weldadige invloed van zelfkritiek.’

De meester ‘Ik begrijp het. U wilt zich niet van één atoom van uw vrije wil laten beroven door het roken.’

De gemakzuchtige ‘Zo is het. Ik werk nu met een veel helderder en nuchterder hoofd. Ik zou graag horen wat de andere heren daarover te berde hebben te brengen. Zou de teruggang van de metafysische wetenschappen, het feit dat de filosofie het onderspit delft tegen de andere wetenschappen, misschien niet te herleiden zijn tot de alom heersende kwalijke gewoonte om tijdens intellectuele arbeid te roken?’

De rusteloze ‘Dat stemt niet overeen met mijn ervaringen. Als ik er goed over nadenk, begon mijn werkzaamheid als schrijver juist in de periode toen ik ging roken.’

De gemakzuchtige ‘Dat bewijst enkel mijn hypothese dat roken de zelfkritiek ondermijnt.’

De heer des huizes ‘Geestig... maar wel boosaardig.’

De rusteloze ‘En onjuist. Want ik rook alleen na het eten en nooit tijdens intellectuele arbeid. Sinds wanneer roken de Europeanen trouwens? Algemeen in zwang is het roken pas sinds zo'n tweehonderd jaar. Tot ver in de negentiende eeuw was het verboden om op straat te roken. Juist de laatste eeuwen hebben zoveel invloedrijke uitvindingen, zoveel enorme intellectuele prestaties voortgebracht.’

De meester (tegen de gemakzuchtige): ‘U miskent zonder meer de essentie van creatieve arbeid. Ik althans werk altijd in twee etappes. Op de eerste dag concipieer ik onder invloed van mijn enthousiasme mijn gedachten. Daar moet de fantasie duchtig aan meewerken, wil er enig schot in de zaak komen. De kritiek volgt bij mij

[p. 83]

pas de dag daarna. Met of zonder roken. Dit betoog van mij lijkt een kleine kern van waarheid te bevatten. Als ik een boek van een opponent moet lezen dat me waarschijnlijk zal ergeren, rook ik nooit. Ik lees het in grote opwinding snel door en... steek daarna pas een sigaar op. Roken bewerkstelligt beslist een kleine narcose, een prettig gevoel van de zenuwen.’

De zwijgzame ‘Vrouwen die roken, dat levert misschien ook behartigenswaardige gezichtspunten op. Voor een deel roken zij alleen maar uit emancipatiezucht...’

De gemakzuchtige ‘Bij sommige dames gaat het om onschuldige kanalen, waarin zich impulsen van seksuele perversiteit uitstorten...’

De rusteloze ‘Zij roken om te genieten als een man. Waarom zouden wij naar diepere zonden zoeken?’

De meester ‘Een spiritueel meisje uit mijn kennissenkring was een hartstochtelijk rookster. Toen men haar daarover ter verantwoording riep, verdedigde ze zich in een charmant gedicht. Kort en bondig gezegd was de strekking van het gedicht: “Ik rook zo veel omdat ik zo weinig word gekust.”’

De rusteloze ‘Dat kan een dubbele betekenis hebben. Het genot van nicotine vermindert, naar het schijnt, onze behoefte aan liefde. Er zijn gevallen bekend...’

De meester ‘Ik weet waar u naar toe wilt. Wij weten het allemaal. Vandaar de eeuwige oppositie van onze vrouwen tegen roken!’

De gemakzuchtige ‘Dat is kostelijk! En de verwijten dat de rook in de gordijnen blijft hangen...’

De meester ‘...die zijn een voorwendsel!’

De rusteloze ‘Een gordijn dat de ware samenhang voor ons moet versluieren.’ (Iedereen lacht.)

De zwijgzame ‘Het is volstrekt duidelijk.’

De rusteloze ‘Helemaal niets is duidelijk. Er klopt alweer iets niet. Ik heb een meisje gekend, waarvan ik hield...’

De gemakzuchtige ‘Het hoeveelste?’

De rusteloze ‘... dat is bijzaak... een meisje waarvan ik hield. Toen ik haar kuste, zei ze: “Rook jij niet? Dat is vreemd. Je ruikt helemaal niet als een man. Een man moet roken.” Dat man sprak zij uit met een plechtige klemtoon. Een man... letterlijk drie keer

[p. 84]

onderstreept.’

De gemakzuchtige ‘Hoe oud was u destijds?’

De meester ‘Dat was enkel de heimelijke wens om u als een volwassen man te zien.’

De socialist ‘Na de bruiloft zou zij vast het tegendeel van u hebben geëist!’

De zwijgzame ‘Dat geloof ik ook.’

De rusteloze ‘Dat is grappenmakerij, geen psychologie. Ik geloof in alle ernst dat vrouwen in onze kussen niet graag de geur van tabak willen missen.’

De gemakzuchtige ‘Net als de snor, die bij het kussen toch in de weg zou moeten zitten.’

De socialist ‘Roken heeft dus in veel gevallen intieme seksuele connotaties. Daarvoor pleit ook de omstandigheid dat oude alpenherderinnen vaak veel zwaarder dampen dan de mannen. Zij hebben al afstand gedaan van de liefde.’

De rusteloze ‘Onze meester heeft gelijk. Roken is een kleine narcose. Wij artsen moeten echter toegeven dat het ook een gevaarlijk gif kan worden.’

De meester ‘In grote doses kan het voor de mens gevaarlijk worden. Welke schade zou gematigd roken kunnen aanrichten? Ik ben altijd zeer argwanend als ik hoor dat een bepaalde patiënt gestorven is omdat hij te zwaar heeft gerookt. Heel vaak steken daar andere dingen achter. Waarschijnlijk meestal een combinatie met alcoholisme, dat heel verderfelijk schijnt te zijn.’

De rusteloze ‘Ik rook eigenlijk weinig. Vijf sigaren per dag, altijd één sigaar na de maaltijd. Daarbij heb ik het gevoel dat ik elke dag zou kunnen stoppen. Ja... na een erg slechte sigaar neem ik me voor: morgen stop je. Zo bedrieg ik mijzelf al jaren met de gedachte dat het eigenlijk voor de laatste keer is. De sleetse troost van alle zondaren, groot en klein!’

De meester ‘U bent geen roker. U kunt dat niet begrijpen. Ik heb twee jaar lang niet mogen roken. Het was verschrikkelijk. Ik had het gevoel alsof een goede vriend van mij gestorven was en alsof ik van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat om hem moest rouwen. Ook nu, bij mijn pijp, heb ik dat gevoel. Die is mijn goede vriend, mijn raadgever, mijn kameraad, mijn vertrooster, mijn reisgenoot die mijn verste wegen bekort.’

[p. 85]

De klok sloeg twaalf uur. We beëindigden het gesprek...

Noot:

Sigmund Freud (1856-1939) stond bekend als een zware roker. Hij rookte de ene na de andere sigaar terwijl hij een patiënt op de divan had liggen. Na de Eerste Wereldoorlog werd bij hem kaakkanker geconstateerd, een kwaal die zijn laatste levensjaren heeft vergald. In zijn geschriften en brieven komen her en der opmerkingen over roken voor, maar een psychoanalytisch betoog over dat onderwerp is niet te vinden.

Een aardig inzicht in de thematiek biedt een passage uit Fortschritte der Sexualwissenschaften und der Psychoanalyse II (onder redactie van Wilhelm Stekel), Leipzig en Wenen 1928. In een terugblik op het ontstaan van de psychoanalytische beweging beschrijft Stekel de eerste bijeenkomst van Freud en vier van zijn Weense leerlingen in 1903. Freuds gespreksgenoten waren: 1) de arts Wilhelm Stekel (1868-1940) die in 1896 voor een korte analyse bij Freud kwam en zich ontwikkelde tot een warm pleitbezorger van zijn ideeën. Als begaafd journalist en als therapeut nam hij het niet altijd even nauw met de waarheid. Freud achtte de samenwerking met Stekel op den duur ondraaglijk en brak met hem in 1912. Stekel richtte daarna geen eigen school op, maar de tegenwoordig zo wijd verbreide korte therapieën gaan terug op zijn denkbeelden. Hij stierf als balling in Engeland. Stekel duidt zichzelf aan als ‘de rusteloze’. 2) De arts Alfred Adler (1870-1937), die zich in 1902 bij Freud aansloot. In 1910 werd hij voorzitter van de Weense Psychoanalytische Vereniging, die hij een jaar later na ernstige conflicten weer verliet om zijn school van de ‘Individualpsychologie’ op te richten. Zijn afscheidingsbeweging was de eerste van vele in de geschiedenis van de psychoanalyse. Adler wordt aangeduid als ‘de socialist’. 3) Max Kahane behoorde al op jonge leeftijd tot de ‘Mittwoch-Gesellschaft’, maar gaf in 1908 zijn lidmaatschap op. Korte tijd later pleegde hij zelfmoord. Over zijn korte leven is verder weinig bekend. Hij wordt aangeduid als ‘de gemakzuchtige’. 4) Rudolf Reitler (1863-1917) was een eminente arts wiens vroege dood na een jarenlang ziekbed verhinderd heeft dat hem als pionier van de psychoanalyse de passende eer is bewezen. Hij wordt aangeduid als ‘de zwijgzame’.