De Tweede Ronde. Jaargang 27

[p. 37]

Getuigenissen

Fumigatie met tabak geneest de zieken

[p. 38]

De schande van de rookpaal
Jaap van Heerden

De moderne roker heeft, voorzover ik kan nagaan, nog niet zijn intree gedaan in de literatuur. Tot nog toe is alleen de klassieke roker beschreven. Ons inzicht in hem is mede dankzij de literatuur vrijwel volledig. Alle facetten van het roken zijn al eens belicht. Dat het een gewoonte is en soms een ritueel. Dat het hoffelijk is iemand een sigaar aan te bieden. Dat het tot de goede gewoontes behoort om je tafeldame te vragen of je mag roken. Dat het prettig en ontspannend is. Dat tijdens een verhoor de ene rechercheur je een sigaret aanbiedt, terwijl de andere rechercheur je juist het roken verbiedt. Dat dat een slimmigheidje is dat ze op de politieschool hebben geleerd. Dat schrijven moeilijk is zonder te roken. Dat het lastig is om ermee te stoppen. Dat de psychoanalyse leert dat roken een herbeleving van het orale stadium is, waaraan je kennelijk goede herinneringen bewaart. Dat het willen ophouden met roken een ware obsessie kan worden, die de onbekommerdheid van het leven om zeep helpt. Het is allemaal tot in detail beschreven.

In de naoorlogse literatuur behoorden sigaretten eerst bij de bevrijders, later bij de existentialisten. Roken karakteriseerde mensen. De bolknak werd geassocieerd met de plutocraat, het sigaartje met de lesbienne, de sigaret met de zenuwlijder en de pijp met de kunstenaar. Heel gewoon allemaal. Roken was typisch maar niet ziekelijk. Het oordeel over de roker was niet onverdeeld gunstig, maar ook niet afwijzend. In 1965 schreef Hans Eysenck - toen al een vermaard psycholoog: ‘De roker is extravert, houdt van gezelschap, heeft veel vrienden, behoeft mensen om mee te praten, zoekt opwinding, houdt van een gokje, handelt niet weloverwogen, is impulsief, moet altijd iets om handen hebben, neigt tot agressie, verliest snel zijn geduld, is zijn gevoelens niet altijd de baas en is niet altijd de betrouwbaarheid zelve.’ Ik heb veel rokers gekend en ken er nog een paar. Ik zou hen niet allemaal zo willen typeren, maar volgens de persoonlijkheidsleer is dit oordeel van Eysenck betrouwbaar. Hoe het ook zij, de roker had in 1965 nog menselijke trekjes.

Dat is allemaal verloren gegaan. De hedendaagse roker is voor

[p. 39]

ons niet meer herkenbaar als type. Eigenlijk is hij een mislukt exemplaar van de menselijke soort en net als de psychopaat moeilijk inleefbaar. Wat bezielt hem, wat gaat er in godsnaam in hem om? Je ziet hem wel staan in een uithoek van de parkeerplaats tijdens de lunchpauze. Opgejaagd en verbannen. Hoe verdraagt hij de zichtbare schande van de rookpaal op het station? Hij is volkomen geïsoleerd en buiten de maatschappij geplaatst. Je kunt een roker ook niet mee uit eten nemen, want hij loopt op onverwachte momenten naar buiten om een sigaretje te roken. In zijn eentje in het licht van een straatlantaarn. Dat is allemaal nog niet beschreven in de literatuur.

Het is echter nog maar de vraag of de moderne roker als romanpersonage een toekomst heeft. Misschien een bescheiden rol in de marge. Ik denk daarbij aan Gogol, die in Dode Zielen schrijft: ‘De beide vrienden omarmden elkaar heel stevig en Manilov bracht zijn gast naar binnen. Ofschoon de tijd die zij nodig hadden om het voorportaal, de gang en de eetkamer door te lopen wat aan de krappe kant was, willen wij proberen hem toch te benutten om iets over de heer des huizes te vertellen.’ Dit is een voorbeeldig terzijde tussen auteur en lezer. De romanfiguren moeten nog een eindje lopen en de tijd die hen dat kost, kan door de schrijver benut worden om even iets anders met de lezer te bespreken voordat het verhaal weer verder gaat. Ik denk dat in zo'n bescheiden rol de roker nog wel eens ter sprake kan komen. ‘Ofschoon de tijd die onze hoofdpersoon nodig heeft om van de vestibule de slaapkamer te bereiken wat aan de krappe kant is, volstaat hij mogelijk voor de lezer onder ons die het roken niet kan laten, om even een sigaretje op te steken.’ Een grotere literaire rol zit er voor de moderne roker niet in.