De Tweede Ronde. Jaargang 27

[p. 18]

Rookvignetten
Jeroen van Kan

Een mens is de optelsom van de keuzes die hij heeft gemaakt. Ik ben de optelsom van alle sigaretten die ik rookte, van de duizendvoudige roekeloosheid waaraan ik me heb bezondigd. Geen roker zal het ooit bekennen, maar roken is zelfmoord op afbetaling. Elke dag neem je een voorschot op een toekomstig pijnlijk sterven, ook al weet je tot het moment dat het zover is niet of al dat roken effectief zal zijn geweest. De roker is dan ook het type zelfmoordenaar dat de polsen overdwars doorsnijdt en de deur niet op slot draait.

Elke sigaret is welbeschouwd een kleine sabotage. Je morrelt aan het fijne mechaniek dat je je lichaam noemt. Je experimenteert met de mogelijkheden, zoals een kind dat mechanisch speelgoed open schroeft en er net zo lang voorwerpen in blijft steken tot het treintje of autootje ineens dienst weigert.

Behalve een zelfmoordenaar in termijnen is de roker ook nog een wetenschapper. Z'n experimenteerdrift kent geen grenzen. Het eigen lichaam als onderzoeksterrein braak laten liggen zou zonde zijn. Voor de roker is juist dat lichaam het terrein bij uitstek waarop naar hartelust onderzoek kan plaatsvinden. Roken was voor mij een doorlopend experiment, en elke keer verbaasde ik me er weer over hoe lang het duurde voordat het mechaniek stokte. Hoeveel zand heb ik niet in m'n eigen machine moeten strooien alvorens eindelijk de contouren zichtbaar werden van m'n aandoeningen?

De gebieden die het verst weg liggen worden door het verzwakte moederland het eerst afgestoten. De twee eilandengroepen, ook wel tenen genoemd, zijn met spoed gedekoloniseerd. Ze verkleurden, stierven af en werden geamputeerd.

Als ik er naar kijk nu ik dit schrijf - het is warm in huis en ik draag geen schoenen - dan zien die gemutileerde voeten er merkwaardig uit. Merkwaardig omdat ze in deze nieuwe staat niet onnatuurlijk aandoen. Verminking is ook een bewijs van de veelvormigheid van het lichaam. Gemutileerd zijn is een talent.

[p. 19]

Nu ik dit schrijf ben ik 58. Ik ben op m'n veertiende begonnen met roken, maar pas vanaf m'n achttiende had ik de rookfrequentie dermate opgevoerd dat ik twee pakjes van elk twintig sigaretten per dag aan kon. Dus die eerste zeven jaar vormen een soort oefenfase, waarin ik soms tien, maar soms ook maar drie sigaretten per dag rookte.

Laten we voor die beginperiode een gemiddelde nemen. Laten we zeggen dat ik in die jaren zo'n vijf sigaretten per dag rookte.

In de 37 jaar die volgden promoveerde ik; van beginnend roker werd ik ervaren roker. Gedurende al die jaren rookte ik op z'n minst 40 sigaretten per dag.

Dat levert de volgende getallen op:

	per dag	per jaar	hele periode
14-21	5	1.825	12.775
21-58	40	14.600	540.200
Totaal: 552.975

Bijna 600.000 sigaretten heb ik dus opgerookt in de 58 jaar die me tot dusver beschoren waren. Waarschijnlijk ben ik die grens zelfs al gepasseerd, want ik heb niet alle avonden en nachten mee kunnen tellen die ik in kroegen of thuis bij vrienden doorbracht en waarop ik het dagtotaal nog eens aanvulde met een stuk of dertig bonussigaretten.

Voor een statisticus als ik is het jammer dat ik geen exacte getallen tot m'n beschikking heb. Heb spijt met terugwerkende kracht dat ik niet meteen bij de eerste ben gaan tellen, dat ik over de meest absurde dingen een schriftje heb bijgehouden (seks, stoelgang, aankoop van boeken, beoordeling van boeken, uitgaven, inkomsten, muziek, et cetera), maar heb verzuimd juist het aantal sigaretten te documenteren dat ik in dit leven consumeerde. Zou zo graag willen kunnen zeggen tegen mezelf: zo Alfred, dit is nummer 600.021 die je nu opsteekt. Dat zou van die sigaret tenminste een genummerde maken. Eentje met een naam, ook al is het dan een getal. Sigaretten zijn al zo inwisselbaar. Ze bestaan alleen als fenomeen, als symbool, als idee, als beeld. De individuele sigaret bestaat niet. Juist daarom rook je ze met zoveel overgave. Er gaat niets ver-

[p. 20]

loren, er raakt niets onherstelbaar beschadigd. Op de roker na dan uiteraard.

De eerste kreeg ik van Carel Seegers. We hielden ons schuil achter de kerk om de hoek van onze school. Zijn oudere broer, twee klassen hoger, mocht van niets weten.

Het pakje Bastos was verkreukeld. Destijds bestonden alleen nog de slappe verpakkingen, waar het cellofaan zo aangenaam omheen ging knisperen als het papieren binnenwerk z'n vorm verloor.

Carel probeerde de sigaret zo routineus mogelijk op te steken. Hij deed dit immers zo vaak! Toch zag hij er niet uit als een professional. Ik had m'n ooms vaak zien roken, collega's van m'n vader, mannen en jongens op straat, en die waren veel bedrevener.

Mijn eerste roken was geen onverdeeld genoegen. Ik hoestte alleen maar. Werd draaierig. Werd uitgelachen door Carel. Hij had daar ook last van gehad, in het begin, maar als je eenmaal gewend was, dan werd het lekker.

Dat wennen ging snel, dank zij de ongelimiteerde toevoer van de pakjes Bastos van Carels vader. Binnen twee weken was ik een roker.

Het merk ben ik een leven lang trouw gebleven. Waarschijnlijk omdat ik me verbeeldde dat in elke nieuwe sigaret iets van die eerste te proeven viel. Alsof die eerste ervaring een eeuwig herhaalbare was. Was dat maar waar. Wie zoekt er niet naar eeuwig herhaalbare sensaties? Bastos was dus mijn merk. The first and the last.

Wreed detail: jaren later kwam ik Carels naam tegen in de krant. 1977. Hij was een van de slachtoffers van de vliegramp op Tenerife. Uit sentimentele overwegingen heb ik enkele weken na de begrafenis een pakje Bastos op z'n graf gelegd.

Echte rokers zijn pacifisten. Roken is de meest onschadelijke bezigheid denkbaar, omdat de roker alleen zichzelf kan treffen. Hij is eigenlijk een solipsist, iemand in wiens universum alleen de eigen ondergang er toe doet en die van anderen niet bestaat.

Er is een rokerslobby die probeert te bewijzen dat meeroken schadelijk is. Zal wel, maar ik rook uitsluitend in het bijzijn van andere rokers. Niet-rokers vind ik onverdraaglijk. Een type mens dat ik ten diepste verfoei.

[p. 21]

Onder hen bevindt zich nog een sub-soort die ik nog meer haat: de ex-roker. De spijtoptant. De angsthaas. De mannen en vrouwen die willen ruiken aan het gevaar, aan de roekeloosheid, maar ter elfder ure terugdeinzen voor de gevolgen. Ex-rokers zijn lafaards. Nee, nog erger: ex-rokers zijn verraders.

Ik dien het lichaam nicotine toe, waarna het er aan went en er vanzelf om vraagt. Je lichaam neemt een taak van je over. Voortaan herinnert het jou eraan dat je moet roken. Dat is wat je de functie van verslaving zou kunnen noemen.

Het verlangen naar de stoffen in de sigaret nestelt zich in je. Een tijdklok. Tijdbom zullen sommigen zeggen, maar ik hou het bij tijdklok, hoe tegenstrijdig dat ook klinkt; is niet elke klok een tijdklok?

De sigaret is een klok. Nee, maakt van jou een klok. Je leert de intervallen kennen, weet precies wanneer je lichaam weer om tabak zal vragen. Zo voorspelbaar als een ruitenwisser.

Maar niet alleen je lichaam wordt een klok. Je gaat de sigaret ook als tijdseenheid gebruiken. Elke roker weet hoe lang hij over een sigaret doet. Iedere roker herkent het soort momenten waar sigaretten bij passen. Elke roker structureert de dag met de sigaretten die hij rookt. Wie terugkijkt op een dag, ziet een veld van sigaretten. IJkpunten. Kleine piketpaaltjes. Roken structureert het leven van de roker, zorgt dat hij grip houdt op die anders zo vormeloze massa van een geleefde dag.

En dan is er nog de sigaret waarmee de tijd kan worden stilgezet. De sigaret kan een domein zijn waarbinnen geheel andere regels gelden. Het roken vlak voor een vervelend bezoek aan een tandarts of dokter, dat is het roken waarmee je bezweert. Gedurende de tijd dat de sigaret brandt, verblijf je voor even in een andere tijdzone. Eentje waarbinnen alle vervelende dingen niet bestaan.

Zodra je de sigaret uitdrukt word je wreed verdreven uit dat veilige domein. Voor mij is het doven van een sigaret nooit iets opgetogens.

De sigaret is dus zowel een tijdseenheid als een stilzetter van tijd.

Het verlangen dat je in je lichaam wekt naar de verslavende stof is natuurlijk een pervers verlangen. Je vraagt je lichaam te verlangen naar iets waar alleen jij van weet dat het dat lichaam schaadt, dat

[p. 22]

het na jarenlang gebruik onherroepelijk tot ernstige aandoeningen zal leiden. En toch leg je dat lichaam geen strobreed in de weg. Sterker nog, je willigt elke vraag onmiddellijk in, je wijst de weg naar de afgrond, je bent welwillender dan je voor wie dan ook ooit bent geweest. Je komt het lichaam in alles tegemoet. Dat is het wezen van perversiteit.

Dat dat lichaam mijn voertuig is en ik langzaam zaag aan de as van het karretje waar ik zelf in zit, zou je een pervertering van de perversie kunnen noemen, ware het niet dat dat een lege uitspraak op zou leveren. Het is eerder een perfectionering van de perversie.

Misschien is dat wat ik m'n hele leven heb gedaan: mijn persoonlijke perversie perfectioneren. Eindeloos sleutelen aan de tijdbom. En met succes, mag ik wel zeggen.

Een wedloop is het min of meer. Longemfyseem, keelkanker, ernstige doorbloedingsproblemen in de linker hersenhelft (juist daar waar de spraak zich bevindt!) en een kransslagader die het volgens de doktoren weleens zou kunnen begeven.

Ondanks dat rook ik uiteraard door, ook al lukt het me steeds minder makkelijk m'n sigaret tussen m'n vingers te houden. Ook tussen m'n lippen wil de sigaret niet altijd meer blijven hangen, alsof het lichaam afstand wil doen. Nou, misschien moet ik het dan maar weer overnemen van de automatische piloot.

Intussen blijven de doktoren tegen me spreken alsof ik zwakzinnig ben. Heb een arts onlangs ernstig geshockeerd door te stellen dat ik dat hele assortiment levensbedreigende aandoeningen als een geschenk beschouw. ‘Ik voel me als iemand die na 40 jaar een spaarpot leegt,’ zei ik. De dokter schrok, maar herstelde zich snel. Hij viel eerder dan ik gehoopt had terug in z'n rol van zalvend, behandelend arts. Misschien moesten we meneer Van Kleveren nog maar eens duidelijk maken dat hij dood zou gaan als hij in het doorroken zou volharden, want dat leek hij toch niet helemaal te beseffen. De doorbloedingsproblemen in de hersenen begonnen hem nu echt parten te spelen.

Het ergerniswekkende van aandoeningen is dat ze elke excentriciteit verklaren. Afwijkend gedrag is niet meer van jou, is deel van je ziekten geworden. Een probleem van de buitenwereld. Het valt de sigaret niet aan te rekenen.

[p. 23]

Het wonderlijke is dat ik niet zelfdestructief van aard ben. Ik durf niet te vliegen, voel me ongemakkelijk op een te drukke snelweg en maak me in een overvolle trein al snel druk om de mogelijkheid van een aanslag. Van die stress kan ik dan alleen bekomen als ik snel een sigaret opsteek. Dat is de paradox van het roken: zodra je de sigaret hebt opgestoken voel je je veilig binnen het aldus gecreëerde domein.

Hoe is het toch mogelijk dat ik niet bang ben voor de geleidelijkheid, voor sluipmoordenaars, maar een enorme angst heb voor de welgemikte kogel die me plotseling zou kunnen raken? Ongelukken met auto's, treinen en vliegtuigen boezemen me angst in, maar dat alle kwalen die me nu in hun greep houden me langzaam maar gestaag naar het einde zullen voeren, daar ben ik dan weer niet bang voor.

Heb daar geen afdoende verklaring voor. Misschien is het omdat de sigaret de geleidelijkheid symboliseert en ik daarom het plotselinge moet afwijzen. Per slot van rekening draait m'n hele leven om roken. Maatgevend. Zingevend. En dus zijn alle eigenschappen die de sigaret in zich draagt de mijne. Ik ben vluchtig, ik ben alleen gevaarlijk als men langdurig aan mij blootgesteld wordt, ik bied schijnzekerheid, ik word niet geroemd om m'n smaak maar om m'n eigenschappen, ik heb een kalmerende uitwerking op mensen, et cetera. De enige mogelijke conclusie is: de sigaret, dat ben ik. Ik ben, dus ik rook. Onontkoombaar. Noodlot. Nee, dat klinkt te opgelegd. Roeping. Ik heb gerookt zoals anderen werden geroepen door een geloof, of zoals weer anderen zieke kinderen hielpen in Afrika.

Stel je voor dat roken nog een functie had in de tijd: die van recorder. Stel dat je je hele leven terug kon zien in de sigaretten die je hebt gerookt. Stel dat al die vijf minuten durende momenten achter elkaar de film van jouw leven vormden. In die film ben ik, denk ik, gelukkig.

Stel dat alles zou zijn vastgelegd, dan zouden alle ongerookte uren wat mij betreft mogen eindigen op de vloer van de montagekamer. Alleen in het roken ben ik wie ik wil zijn.

Dat is een ingrijpende stellingname: m'n jeugdherinneringen, m'n kennismaking met m'n eerste en tweede vrouw, de geboorten van m'n drie kinderen, allemaal rookloos...

[p. 24]

Kon ik me alle gerookte sigaretten nog maar zo goed herinneren als die eerste. De glans die de wereld toen had. Alle receptoren stonden open om de wereld binnen te zuigen. Maar dan is er ineens routine, en niets stimuleert een geheugen minder dan dat.

Het spoor van herinneringen dat van die eerste verder leidt beslaat denk ik zo'n dertig sigaretten. Dan raak ik het spoor bijster. Dat is het punt waarop het roken is genormaliseerd, waarop roken van mij is geworden en dus niet meer vroeg om een speficieke herinnering.

Welke aandoening zal de wedloop winnen?

Vorige week liep ik met Annet, m'n vrouw, terug van het Italiaanse restaurant hier om de hoek naar huis, toen plotseling m'n benen dienst weigerden. Ik klampte me aan haar vast en kon zo ternauwernood voorkomen dat ik zou vallen.

Eerst de tenen, dan de benen. Dat ook die me op den duur in de steek zouden laten wist ik natuurlijk al. ‘Als u niet stopt zullen we op den duur ook uw benen af moeten zetten.’ Hoe vaak heb ik die zin niet gehoord? En nu weigeren ze koppig dienst. Ze hebben gelijk. Na wat ik ze heb aangedaan kan ik ze het muiten niet kwalijk nemen.

Wat gebeurt er als de doorbloeding van m'n hersenen ineens geheel stokt? Verdwijn ik in de nevel en leeft het lichaam nog even voort, bij wijze van wraak voor de lafhartige vergiftiging? Of vallen functies uit maar zal ik er nog zijn? En hoe zal het zijn als de slokdarm zich nog verder vernauwt? Die wordt nu, nu ik dit schrijf, overwoekerd door een kankerweefsel dat sneller groeit dan de meeste tropische klimplanten. Helaas een onzichtbare mutilatie, ook al kijk ik graag mee naar de foto's die zo nu en dan worden gemaakt van hals, hoofd en borstkas.

Of zal toch m'n hart een einde maken aan deze exercitie? Dat is misschien wel de minst pijnlijke manier, al valt voor dode hersenen ook wel iets te zeggen.

De artsen denken dat de kanker het zal winnen, dat ik zal stikken, maar daar ben ik nog niet zo zeker van. De proeftuin van dit lichaam heeft nog lang niet alle geheimen prijs gegeven. Het experiment dat ik zevenendertig jaar onafgebroken heb gevoerd, is nog

[p. 25]

niet ten einde. Dit leven - ik had ook kunnen schrijven: dit lichaam - blijft verrassen, tot aan de laatste ademtocht. Een ademtocht die, dat weet ik in ieder geval zeker, zal ruiken naar Bastos.