De Tweede Ronde. Jaargang 27

[p. 9]

In rook opgegaan
Michael Frijda

Ik ben een zieke, oude man van vijfenvijftig. Fysiek ben ik tot weinig in staat, maar ik kan nadenken en als ik nadenk, rook ik. Wie rookt is er ooit mee begonnen. Ik rookte mijn eerste sigaretjes met Dikkie, dus het is niet zo gek dat ik vaak aan hem denk als ik denk, en dus rook.

Ook de handeling van het roken wordt steeds moeilijker, maar ik klaag niet. Ten tijde van die eerste sigaretjes was ik dertien en had nog maagdelijke longen. Geloof me, onder die omstandigheden is roken geen genoegen. Je moet er maagzuur, misselijkheid en de schijterij voor verdragen en het is maar afwachten of het ooit lekker wordt. Je moet er enorm je best voor doen. Maar dat weerhield mij destijds niet van het roken. Veel van mijn medescholieren rookten en dat zag er erg interessant uit.

Toch kon ik er niet zomaar mee beginnen. Er was een tegenargument, machtiger dan de bijwerkingen die een startende roker moet doorstaan: het besef dat ik, zodra ik er een opstak, een meeloper zou zijn. Dat was erger dan kanker, longemfyseem of prostaatrot. In mijn ouderlijk huis lag de nadruk niet op gehoorzaamheid of gezondheid, maar op een ingewikkeld concept waarvan ik niet weet hoe het genoemd werd, maar dat ik achteraf het beste kan omschrijven als ‘jezelf zijn’.

Feitelijk, zo begreep ik, was de wereld verdeeld in twee kampen: aan de ene kant de groep die niet ‘zichzelf’ was, die alles deed om niet op te vallen, die de moed miste om ooit iets anders te doen dan elkaar slaafs na te volgen, en anderzijds degenen die ‘zichzelf’ waren. Daartoe behoorden mijn vader en moeder, al die lui die bij ons over de vloer kwamen, en ik dus ook. Zelf rookten ze stuk voor stuk als schoorstenen, zowel mijn ouders als de bende schilders, dichters en andere uitvreters die avond aan avond bij ons aten en dronken, maar meelopers waren zij niet. Nee, zij waren ouder en de start van hún rookcarrière had plaatsgevonden in een tijd en een milieu waarin roken een daad van protest was. Nu waren zij verslaafd, en dat was erg. Maar voor mij was er hoop, want ik groeide

[p. 10]

op temidden van de verlichten. Voor mij viel er dus niet veel te protesteren.

Mijn ouders en hun vrienden vormden ten opzichte van de rest van de bevolking een kleine minderheid, maar juist omdat de meerderheid niet over zulke dingen nadacht, was het van belang tegengas te geven.

Dat belang werd geïllustreerd door een gedachtegang die in al zijn eenvoud zeer elegant was: als iedereen iedereen nadoet, hoeft er maar één iemand met iets verkeerds te beginnen en alles gaat fout. Dat was al eens eerder gebeurd in de geschiedenis, zo begreep ik, en als mensen zoals wij daar geen stokje voor staken, kon het nooit lang duren of alle Joden en gebochelden zouden wéér worden gearresteerd en vermoord. Zoiets wil je niet op je geweten hebben, dus ik moest een andere reden verzinnen om te willen roken, zonder meeloper te zijn.

Dikkie woonde in een andere buurt en zat niet bij mij op school. Hij was een crimineel in de dop, niet iemand wiens principes hem een strobreed in de weg legden als het erom ging zijn behoeften te bevredigen. Ook zíjn ouders rookten als de ketters die ze waren, meters van hun zelfgerolde sigaretten gingen er op een avond doorheen. Drinken deden ze niet minder dan mijn ouders, maar deze mensen dronken louter bocht. Op hun manier meenden ze het goed. Als Dikkie betrapt werd op een delict, kreeg hij een behoorlijk pak op zijn flikker. Toch leek hij nooit bang. Daarom papte ik aan met Dikkie die praatte met een in onze kringen zeldzaam en dus schilderachtig Amsterdams accent, en daarom altijd welkom was in ons gezin. Mama drukte mij op het hart hem niet aan het schrikken te maken, en te zwijgen over haar goede afkomst. Zelf sprak zij daar nooit over, alsof ze zich schaamde voor dit toeval dat ons, behalve het pand aan de Herengracht, een vermogen had bezorgd dat nooit op zou raken. Mijn ouders vonden het vooral heel menslievend van mij dat ik mij ontfermde over Dikkie.

Zijn vader was fabrieksarbeider maar zat thuis met een hernia en een uitkering met strafkorting. Hun miserabele etage in een achterbuurt bestond uit drie kamers, waarvan Dikkie er een deelde met twee oudere broers waarvan de een lichamelijk en de ander geestelijk gehandicapt was. Hij zat op een ambachtsschool waar

[p. 11]

zijn onderwijzers zwaar onderbetaald werden, chronisch depressief waren, en vaak licht beschonken. Hij had, kortom, alle reden tot protest en het minste wat hij - naar mijn bescheiden mening - doen kon, was beginnen met roken. Ik leverde de sigaretten, die werden thuis heus niet gemist. We ontmoetten elkaar dagelijks in een plantsoen met hoge struiken. We steunden elkaar in onze hellegang. Als de een duizelig werd, kreeg de ander een hoestbui en vice versa. Wij zagen en roken elkaars stront en kots. Zo intiem waren wij nooit met iemand anders geweest. Juist toen we zover waren dat we konden roken en praten tegelijk werd hij om de een of andere reden gearresteerd en in een rijksinrichting geplaatst. Anders hadden wij misschien sámen het moment beleefd waarop roken behalve draaglijk, ook lekker begon te worden, en later onweerstaanbaar.

Dikkie heeft zich doodgerookt, maar bij hem kwam de narigheid plotseling opzetten, waarna alles heel snel ging. Toen ik vorig voorjaar in zijn taxi klauterde, leek er nog niets aan de hand. Natuurlijk was hij veranderd, maar hij kwam me meteen bekend voor en na enkele tellen graven in mijn geheugen wist ik alles weer.

Hij had iets meer tijd nodig om mijn naam op te diepen. ‘Wat is er met jóu gebeurd?’ vroeg hij, geschrokken van mijn invaliditeit. Op dat moment wilde ik daar niet op ingaan, en informeerde naar zíjn levensloop. Na een tweede verblijf in zo'n rijksinrichting was hij getrouwd en vader geworden, waarna zijn vrouw hem en zijn dochtertje verliet voor een rijke, alom gerespecteerde onderwereldfiguur. Zelf had hij het niet zo hoog geschopt. Hij reed op de taxi, dag en nacht, om zijn kleine Jannie - intussen vijfentwintig - een zo goed mogelijke toekomst te geven. ‘Altijd sappelen. Ik kan geeneens de sportschool betalen.’ Zijn oogappel werkte zelf ook, in een coffeeshop.

Dikkie en ik hadden elkaar nooit meer gezien na zijn aftocht naar het tuchthuis. Ik had voor mijn ouders verborgen gehouden dat ik rookte, tot ze op mijn vijfendertigste kort na elkaar kuchend gestorven waren. Rond die tijd ontwikkelde ik zelf mijn eerste symptomen. Ik ben stug blijven doorroken, ook na de eerste ziekenhuisopname en de preek van de dokter. Er was wel een periode dat ik wilde stoppen - althans de noodzaak ervan inzag - maar juist

[p. 12]

toen ontstond er snel, meedogenloos en schadelijk als een tumor, een breed gedragen anti-rookstemming. Overal verschenen rookverbodsborden en teksten over de schadelijke effecten van tabaksrook. Erger was dat de gestopte roker werd opgevoerd als navolgenswaardige voorbeeldmens. Maar wat mij het meeste afschrok, was de triomfantelijke melding dat de minderheid die nog rookte, steeds kleiner werd. De meerderheid van de bevolking was gestopt en wilde dat ik daaraan meedeed. Sindsdien rook ik meer dan ooit.

Die dokter had zijn diploma kennelijk niet bij de Brinta gekregen; na precies de voorspelde twee jaren doorroken moest er van alles uit mijn lichaam gesneden worden om te redden wat er nog te redden viel. Veel was dat niet. Per dag mag ik mij niet meer dan tien minuten lichamelijk inspannen, langer is levensgevaarlijk. Wat ik nu nog kan, kan ik dankzij de rollator die mij ondersteunt, en waarin de zware metalen fles ligt waaruit mij, door een doorzichtig slangetje voortdurend zuurstofverrijkte lucht wordt toegediend, en waarvan Dikkie zo schrok bij onze ontmoeting. Jannie is erg handig met die bajonetsluiting op de zuurstoftanks. Natuurlijk mocht zij bij mij intrekken na Dikkies mislukte chemokuur. Door de erfenis heb ik geld zat en in dit pand met negentien kamers heb ik meer dan genoeg ruimte. Als ik van de ene kamer naar de andere loop, ben ik buiten adem. Dus zit ik veel stil, en denk. De sigaret die ik net uitdrukte, is van het merk dat ik al rookte met Dikkie. Sinds ik zoveel nadenk, heb ik soms een slecht gevoel over mijn rol in Dikkies rookstart. Het was niet mijn bedoeling hem een gruwelijke ziekte te bezorgen, maar dat is wel gebeurd. De ergste dingen ontstaan vaak uit de edelste bedoelingen. Mijn vader en moeder kunnen er ook niets aan doen dat ik een betekenisloos kutleven achter de rug heb. Dat was juist de bedoeling, niet hun bedoeling, maar de mijne. Dat zit zo: behalve enkele uiterlijke kenmerken, de gevoeligheid voor nicotineverslaving en een handvol principes heb ik van hen nóg iets geërfd: het geloof dat zij rechtvaardig waren, en gelijk hadden. Dat bracht mij als kind al in een ernstig conflict, want - zoals iedereen weet - zijn rechtvaardigheid en waarheid de dimensies die uiteindelijk altijd zegevieren. Dan zou het dus nooit lang kunnen duren of de grote meerderheid van de mensheid zou het met ons eens zijn, en dan waren wij geen uitzondering meer. Ik raakte in paniek bij de gedachte dat de toestand in de wereld mijn niet-meeloper-

[p. 13]

schap onzichtbaar zou maken. Om dat proces te saboteren heb ik, zolang het kon, van negen tot vijf gewerkt en van de paar dingen die niemand iets aangaan is er niet één waarvan iemand zou opkijken.

Dus ik steek nog een sigaret op, en ik denk. Ik denk dat als straks de deur slaat, ten teken van Jannies thuiskomst, er een spoortje hoop zal gloren. Ik ben namelijk vast van plan om het weinige dat mij nog te wachten staat, een vleug betekenis mee te geven. Jannie overmeesteren kan ik niet, maar op een zorgvuldig geformuleerd, zakelijk voorstel zal ze zeker ingaan. Zo ja, dan beklim ik haar vanavond nog. Met mijn laatste adem zal ik mijn laatste druppels zaad in haar jonge, gezonde, goed doorbloede lichaam storten. De daartoe benodigde inspanning zal fataal zijn, heeft mijn dokter mij verteld, maar na die dood zal mijn bestaan zinvol geweest zijn. Het kind van het kind van Dikkie zal wonen in een kapitaal grachtenpand, en zwemmen in het geld.