De Tweede Ronde. Jaargang 26

[p. 116]

Wellust in de letteren: lust of last?
Gerard de Vries

Wellust is een excessieve vorm van een sentiment waar de letteren node zonder kunnen. Alcohol verpakt in geurige wijnen kan de genieter ervan zo lyrisch maken dat hij een groentewinkel vol kruiden en vruchten nodig heeft om de aroma's ervan te beschrijven.

Maar wat moet men in hemelsnaam met pure alcohol? Ook aan louter wellust wordt weinig vreugde beleefd. De hoogste lof die Justine, de eerste roman van De Sade, ten deel viel was dat men het boek moest zien als een wetenschappelijk werk, omdat het een exemplarische inventaris bevatte van menselijke exercities inzake wellust. John Cleland verluchtigde zijn beschouwingen in Fanny Hill vaak met beelden ontleend aan de hydraulica. Boswell beschreef zijn amoureuze momenten als een winkelier die dagelijks zijn kas opmaakt. Een neiging tot boekhouding is toch al een kenmerk van bevlogen rokkenjagers. ‘Mille e tre,’ zegt Don Giovanni over het aantal van zijn veroveringen. Zo eindigt hartstocht in statistiek.

Literatuur die het moet hebben van subtiele gevoelens heeft weinig aan relaties die alleen maar meetellen als cijfer. Waar wellust begint, verdwijnt de hartstocht. In de romans van Jane Austen wordt geen kus gewisseld, maar de passie is er niet minder om. In Sense and Sensibility vindt deze een uitweg in incessant talking en als het huwelijk eindelijk gesloten is, laat de schrijfster geen kijkers meer toe. In Walter Scotts Anne of Geierstein praten de geliefden zelfs niet met elkaar, noch durven ze elkaar aan te kijken (‘geen van beiden hief de ogen op’) en toch weet de lezer dat de verbintenis tussen beide geliefden vanaf dat moment een feit is. Zo'n zonnige presentatie als liefde in de literatuur ten deel valt, krijgt de wellust niet.

Het verhaal ‘De Kreutzer Sonate’ van Tolstoi is één grote tirade tegen vleselijke lusten. De hartstocht, zegt hij, vormt voor mensen de grootste hinderpaal om elkaar lief te hebben, de ‘sterkste, de wreedste en de hardnekkigste’. Relaties gebaseerd op fysieke aantrekkingskracht zijn in de letteren vaak gedoemde relaties. Een relatie geïnspireerd door wellust krijgt als regel geen happy end. Anna Karenina en Emma Bovary brengen het er niet eens levend

[p. 117]

van af. Even jammerlijk is het lot van Albinus, de hoofdpersoon uit Laughter in the Dark van Vladimir Nabokov. Ofschoon sensualiteit nooit ver uit de buurt is, geldt ook voor het werk van Nabokov dat echte liefde beter floreert als de lust niet domineert. De mooie liefdesgeschiedenissen uit Glory, The Gift, en Pale Fire kennen nauwelijks een fysieke dimensie.

Maar hoe staat het met het meest wellustige liefdespaar dat de literatuur heeft voortgebracht en waarover Nabokov zijn langste roman schreef, Ada? Vanaf zeer jeugdige leeftijd copuleren Van en Ada zich door de pagina's heen en alleen een hoge leeftijd is in staat hun appetijt te stillen. Maar hoe onbekommerd is hun geluk eigenlijk? Zolang hun zinnen Van en Ada tot elkaar brengen, lijkt hun relatie zorgeloos, maar dat is schijn want achteraf realiseren zij zich dat de absolute absorptie door elkaar hun halfzusje Lucette had buitengesloten, wat uiteindelijk Lucettes zelfmoord tot gevolg had. En als hun lusten zo toenemen dat ze aan elkaar niet meer genoeg hebben, is het gedaan met het onbekommerde geluk en doen afgunst, achterdocht, geweld en ongeluk hun intrede.

Het loopt met wellustigen dus slecht af in de literatuur, al zijn er uitzonderingen. Het verhaal ‘De dame met het hondje’ van Tsjechov is zo'n uitzondering. En hetzelfde geldt voor Nabokovs door dit verhaal geïnspireerde Spring in Fialta. Dit is een moeilijk te doorgronden verhaal over onder meer een rondtrekkend circus en treinen die af en aan rijden. Er staat een zin in die 349 woorden telt, genoeg dus om een pagina mee te vullen. Maar wie de moeite neemt het vaak genoeg te lezen (éénmaal herlezen is niet voldoende), wordt beloond met een prachtige geschiedenis. Het gaat om Victor en Nina. Ze ontmoeten elkaar als ze beiden zeventien zijn en hun eerste contact, nog voor ze eikaars namen kennen, bestaat uit hartstochtelijk gezoen. Nina is een adembenemende schoonheid, maar het probleem is dat het gemak waarmee zij Victor haar gunsten aanbiedt, ook geldt voor anderen. Haar willigheid is zo groot dat het lijkt of ze daar haar levensbestemming in ziet. Niet in staat tot andere vormen van liefde krijgt ze iets onbereikbaars. Ze kent geen enkele trouw, noch aan haar echtgenoot noch aan haar minnaars, en haar vanzelfsprekende meegaandheid en rusteloosheid geven haar ook iets onschuldigs. Ondanks haar aangeboren promiscuïteit, waardoor zij nooit iemands partner kan zijn, ontstaat er bij Victor genegenheid voor Nina die haar persoon en niet haar fysiek betreft. Onnavolgbaar beschrijft Nabokov deze ontwikkeling.

[p. 118]

Subtiel en geleidelijk verandert Victors zinnelijke prikkeling in het verlangen Nina op andere wijze te bezitten. Mooi zijn de momenten dat er van intimiteit geen sprake kan zijn, Nina aan de balie van een reisbureau, tijdens een receptie, op een station temidden van anderen.

Zo moeilijk als het voor lezers is om het verhaal te doorgronden, is het voor Victor om de ware aard van zijn gevoelens te achterhalen. De lichte afkeer die de lezer bekruipt als hij Nabokovs niet te bevatten zinnen leest, is verwant aan Victors reactie op Nina's promiscuïteit. Nabokov noemde Spring in Fialta zijn beste verhaal en die waardering krijgt het ook van de lezer die zijn weg vindt in wat op het eerste gezicht een labyrint lijkt in een lusthof.

Nabokov vergeleek zijn roman Ada met het drieluik De tuin der lusten van Jeroen Bosch: de tuin in het midden, voorafgegaan door het paradijs en gevolgd door de hel. Maar zo vreugdevol als het kleurrijke middenpaneel oogt, is het bij nader inzien niet. De minnaars bevinden zich vaak in glasachtige omhulsels die intimiteit suggereren maar claustrofobie uitlokken. Schillen van vruchten staan voor de consummatie van vleselijk genot, maar vormen ook de kiem van het conflict dat eruit voortkomt. Etymologisch heeft ‘geschil’ dezelfde oorsprong als de ‘schil’ van een vrucht. De volgende fase, die van de hel, wordt dan begrijpelijk: de doem die wellustelingen te wachten staat. Heel anders wordt dit thema in Spring in Fialta behandeld. Hier trekt Nabokov een vergelijking met Da Vinci's Laatste Avondmaal. Dit fresco verenigt twee thema's, verraad en verlossing. Voor Nina wacht geen hel, omdat Victor's liefde groot genoeg blijkt om haar ontrouw te vergeven.

Wat is de moraal van dit stukje? Allereerst dat ervaringsdeskundigen in de wellust hun bezigheden niet moeten boekstaven; aan boekhoudkunde en mechanica hebben de letteren geen behoefte. Ten tweede, dat we aan de wellust danken dat er meesterwerken als die van Tolstoi en Flaubert geschreven zijn. En ten derde, dat wellust die heeft plaats gemaakt voor liefde zulke juwelen van vertelkunst oplevert als de verhalen van Tsjechov en Nabokov.