De Tweede Ronde. Jaargang 26

[p. 122]

Een brief aan Charlotte von Stein^*
Johann Wolfgang Goethe
(Vertaling Victor Bulthuis)

10 December. Voor het ochtendgloren, voor ik weer van hier heenga, een goedemorgen.

's Ochtends tegen zevenen. Wat moet ik over de Heer zeggen met mijn schrijfpen, wat voor lied zal ik over hem zingen, nu mij alle proza tot poëzie en alle poëzie tot proza wordt? Ik slaag er niet eens in met mijn lippen te zeggen wat ik heb meegemaakt, en dan zou het met dit puntige ding wel lukken? Lieve mevrouw, God gaat met mij om als met zijn oude heiligen, en ik weet niet waar ik het vandaan heb. Als ik vraag dat als teken van bevestiging de vacht droog mag zijn en de dorsvloer nat¹, dan is dit zo, maar het omgekeerde ook, en daarboven is er de bovenmoederlijke leiding die rekent met mijn wensen. Het doel van mijn verlangen is bereikt, het hangt aan vele draden en vele draden hangen op hun beurt daaraan vast, u weet hoe symbolisch mijn bestaan is... en de deemoed waarover de goden zich vrolijk maken om zichzelf te verheerlijken, en de overgave van ogenblik tot ogenblik die ik bezit, en de volledige vervulling van al wat ik hoopte.²

Ik wil u verklappen (zegt u het tegen niemand) dat ik naar de Harz ben gereisd, dat ik de Broeken wilde beklimmen. En vandaag, liefste, ben ik boven geweest, als was het geheel vanzelfsprekend, hoewel iedereen mij al acht dagen lang verzekerde dat het onmogelijk zou zijn. Maar over het hoe en vooral het waarom van dit alles zwijg ik tot ik u weerzie. Hoe graag zou ik hierover nu al schrijven.

Ik zei: Ik verlang naar de volle maan! - Wel, liefste, ik loop naar de deur en daar ligt de Broeken in de hoge, heerlijke maneschijn boven de sparren voor me, en ik was boven vandaag en heb op het Duivelsaltaar mijn God mijn allerinnigste dankoffer gebracht.

Ik zal de namen noemen van de plekken waar ik ben. Momenteel ben ik in het zogeheten Torfhaus, de woning van een jachtopziener, op twee uur afstand van de Broeken.

* Driemaal reisde Goethe door de Harz en alledrie keren beklom hij de Broeken, een haast religieuze ervaring die hij in dito bewoordingen - deels bijbels getint beschreef. Van zijn eerste tocht, die hij te paard en zonder reisgenoot maakte in de winter van 1777, hield hij voor zijn vriendin Charlotte von Stein een briefdagboek bij.

1 Een knipoog naar het bijbelboek Rechters (6: 36-40): ‘Toen zei Gideon tegen God: “Ik wil graag weten of het werkelijk uw bedoeling is door mijn toedoen Israël te bevrijden, zoals u hebt gezegd. Daarom leg ik hier op de dorsvloer een wollen vacht. Als er morgenochtend dauw ligt op de wol terwijl de grond eromheen droog is, dan weet ik zeker dat u inderdaad door mijn toedoen Isräel zult bevrijden.”’

2 Niet-lopende zinnen als deze zijn typerend voor het spontane en associatieve taalgebruik van de jonge Goethe.

[p. 123]

Clausthal, 11 december, 's avonds. Vanochtend vroeg heb ik het Torfhaus verlaten en ben over de Altenau teruggegaan. Onderweg heb ik u veel verteld. O, ik ben zo spraakzaam als ik alleen ben.

Slechts een woord ter herinnering. Toen ik gisteren bij het Torfhaus aankwam, zat de jachtopziener in hemdsmouwen aan zijn eerste borrel. Ik begon te oreren over de Brocken, maar hij verzekerde mij dat het onmogelijk was naar boven te gaan. Hij vertelde hoe vaak hij 's zomers boven was geweest en hoe roekeloos het zou zijn het nu te proberen, en dat de bergen toen in nevel gehuld waren zodat men niets kon zien. ‘Ook nu ziet het er daarboven zo uit,’ zei hij, ‘u kunt nog geen drie stappen vooruit kijken. En wie niet weet waar hij zijn voeten moet zetten,’ enz. Daar zat ik dan, in zak en as, half en half te bedenken hoe ik terug zou keren. En ik voelde me als de koning die van de profeet de opdracht krijgt met zijn boog te slaan en die niet vaak genoeg slaat.³ Ik zweeg en smeekte de goden het hart van deze mens alsmede de weersomstandigheden te veranderen, en ik hield me stil. Opeens zei de man tegen mij: ‘Nu kunt u de Broeken zien.’ Ik liep naar het venster en hij was even duidelijk te zien als mijn gezicht in de spiegel. Toen sprong mijn hart op en ik riep: ‘En mij zal het niet lukken boven te komen? Heeft u geen knecht of iemand anders die...’ Hij zei: ‘Ik zal zelf wel met u meegaan.’ Ik heb een teken in het raamkozijn gesneden als getuigenis van mijn vreugdetranen⁴; was u het niet aan wie ik dit schrijf, het zou een zonde zijn geweest. Ik kon het niet geloven totdat ik op de hoogste rotspunt stond. Alle nevel lag onder me, en boven heerste een verrukkelijke klaarheid. Vannacht was hij tot in alle vroegte zichtbaar in het maanlicht en hij werd duister in de ochtendschemering, toen ik de deur uit wilde gaan. Adieu. Morgen ga ik weg van hier. U zult nu vanuit andere streken van mij horen. Heeft u de behoefte mij te schrijven, geeft u uw brief dan aan Philippe; hem heb ik een adres gegeven.

Adieu, liefste. Groet u Von Stein⁵ en hofdame Waldner van mij, maar zeg niemand waar ik ben. Adieu.

G.

3 Eveneens een bijbelse verwijzing, ditmaal naar 2 Koningen 13: 16-19: de stervende profeet Elisa draagt de lafhartige koning Joas op een pijl uit het raam te schieten, hetgeen hem verzekert van de overwinning op het leger van Aram. Vervolgens zegt Elias tegen Joas dat hij met zijn pijlen - dus niet met de boog zoals Goethe zegt - op de grond moet slaan. Driemaal slaat de koning op de grond, waarop de profeet woedend uitroept: ‘Had maar vijf of zes keer geslagen! Dan zou u Aram vernietigend verslagen hebben. Nu zult u Aram maar drie keer een nederlaag toebrengen.’

4 Goethe kraste enkele verzen uit zijn gedicht Harzreise im Winter in het hout, dat hij tijdens dezelfde reis schreef (zie Vertaalde Poëzie, p. 159).

5 Hoewel Goethe zijn vriendin ‘liefste’ noemt, was zij getrouwd met opperstalmeester Gottlob Freiherr von Stein (vandaar dat hij haar ook aanspreekt met ‘lieve mevrouw’).