De Tweede Ronde. Jaargang 26

[p. 93]

De Geest van de Brocken
Thomas De Quincey
(Vertaling Meindert Burger)

Beklim met mij, op deze stralende pinksterzondag, de Brocken in Noord-Duitsland. De dageraad ontvouwt zich in wolkenloze schoonheid. Het is de dageraad van Juni in bruidstooi, maar als de uren verglijden stelt haar jongste zuster April, die gewend is om zorgeloos over beide grenzen van Mei heen te razen - aan de achterkant en aan de voorkant - het zonnige humeur van de bruid op de proef met aanvallen van rondwervelende en voortrazende stortbuien, vluchtend en achtervolgend, openend en sluitend, zich verbergend en weer tevoorschijn springend. Op een ochtend als deze hebben we, als we de top van de beboste berg rond zonsopgang bereiken, een uitgelezen kans om de vermaarde Geest van de Brocken¹ te aanschouwen. Wie en wat is hij?

Hij is een eenzame verschijning, in die zin dat hij van eenzaamheid houdt, maar hij is niet altijd eenzelvig. Op het juiste moment kan hij soms een kracht onthullen die wie hem beledigd heeft behoorlijk kan verontrusten.

We zullen hem nu, teneinde de aard van dit mysterieuze verschijnsel te onderzoeken, aan twee of drie proefnemingen onderwerpen. We vrezen, en niet zonder reden, dat zijn hart aangetast zou kunnen zijn en dat zijn geloof heden ten dage onzeker of onzuiver kan zijn geworden, omdat hij zoveel jaren verkeerd heeft met boosaardige, heidense tovenaars en getuige is geweest van zoveel eeuwen van duistere afgoderijen. We gaan hem op de proef stellen.

Sla een kruis en kijk of hij het ook doet (zoals hij zeker op pinksterzondag² zou moeten doen). Kijk, hij doet het inderdaad! Maar de jagende Aprilse buien bemoeilijken het zicht en wellicht daardoor lijkt hij het met tegenzin of zonder overtuiging te doen. Maar nu schijnt de zon weer helderder en de buien hebben zich razendsnel als eskadrons van de cavalerie teruggetrokken. We gaan hem nogmaals op de proef stellen.

Pluk een anemoon, een van de vele, de bloem die vroeger tovenaarsbloem genoemd werd en mogelijkerwijs een rol speelde in het huiveringwekkende ritueel van de angst; neem haar mee naar de

1 Dit zeer tot de verbeelding sprekende verschijnsel is in de afgelopen vijftig jaar steeds weer door zowel Duitse als Engelse schrijvers beschreven. Veel lezers zullen echter hun beschrijvingen niet gelezen hebben, en voor hen voeg ik enkele verklarende woorden toe, terwijl ik hen verwijs naar Sir David Brewster's Natural Magic voor het beste wetenschappelijke commentaar. De geest neemt een mensengedaante aan en vermenigvuldigt zich naarmate er meer waarnemers zijn. Hij verschijnt tegen de blauwe achtergrond van de hemel of tegen de donkere achtergrond van wolken als die zich op de juiste plaats bevinden of hij tekent zich scherp af tegen een oprijzende rotswand op enkele mijlen afstand, altijd in gigantische proporties. Aanvankelijk denkt elke waarnemer dat de verschijning, vanwege de kolossale afmetingen en de afstand, niets met hemzelf te maken heeft. Maar weldra bemerkt hij tot zijn verbazing dat de geest zijn eigen bewegingen en gebaren nabootst en dan beseft hij dat het verschijnsel alleen maar een vage reflectie van hemzelf is. Deze Titan onder de aardverschijningen is bijzonder grillig; hij kan plotseling verdwijnen om redenen die alleen aan hemzelf bekend zijn en is nog schuchterder dan de nimf Echo van Ovidius. Een reden waarom hij zo zelden wordt waargenomen is het samenspel van omstandigheden dat vereist is, wil hij zich kunnen vertonen: de zon moet laag aan de horizon staan (wat voor een wandelaar die zijn tocht aanvangt vanuit het verre Elbingerode vanzelfsprekend een ongunstig tijdstip is), de waarnemer moet met zijn rug naar de zon staan en de lucht moet enige verspreide nevel bevatten. Coleridge beklom de Brocken op de pinksterzondag van 1799 met een groep Engelse studenten uit Göttingen, maar slaagde er niet in het verschijnsel waar te nemen. Later zag hij in Engeland (onder dezelfde drie omstandigheden) een veel zeldzamer fenomeen, dat hij in de volgende versregels beschreef:

Gelijk een boswachter ben jij

Die, westwaards gaand, omhoog door de vallei,
Des winters, als op 't warrig schapenpad
Sneeuwmist een glinsterwaas geweven had,
Vlak voor zich, waar het voetloos verder glijdt,
Een beeld ziet dat om 't hoofd een glorie spreidt:
Die schim, aanbeden om haar gouden pracht
Is (ongeweten) dat waarnaar hij smacht.^*

* Deze acht versregels, een fragment van het gedicht ‘Constancy to an ideal Object’ van S.T. Coleridge, zijn vertaald door Wiebe Hogendoorn.

2 Het is opmerkelijk en wellicht te danken aan de temperatuur en het weertype die gewoonlijk in de vroege zomer voorkomen, dat de geest vaker verschenen is op pinksterzondag dan op enige andere dag van het jaar.

[p. 94]

steen die de vorm lijkt te hebben van een heidens altaar en vroeger het tovenaarsaltaar³ genoemd werd; kniel daar neer, hef uw rechterhand naar God en zeg: ‘Onze vader die in de hemelen zijt, deze bekoorlijke anemoon, die eens de eredienst van de angst verheerlijkte, is teruggekomen in uw schoot; dit altaar, dat vroeger droop van het bloed van de riten voor Cortho, is reeds lang herdoopt in uw heilige dienst. De duisternis is geweken; de wreedheid die ze voortbracht is geweken; de jammerklachten van haar slachtoffers zijn verklonken; de wolk is opgetrokken die ooit voortdurend boven hun graven hing - de wolk van bezweringen die vanuit de tranen der weerlozen en de woede der rechtvaardigen eeuwig opsteeg naar uw troon. En zie! Wij - ik, uw dienaar, en dit duistere fantoom dat ik een uur lang op pinksterzondag, uw feestdag, tot mijn dienaar maak - vereren u eensgezind in deze voor uw eredienst hewonnen tempel.’

Zie! De geest plukt een anemoon en legt haar op het altaar; hij knielt ook en heft ook zijn rechterhand naar God. Hij zwijgt, maar soms dient de zwijgende mens God op een aanvaardbare manier. Toch komt de gedachte bij u op dat hij, die al zo vaak gedwongen werd om te buigen en te knielen voor bloederige riten, misschien op deze belangrijke Christelijke feestdag door een bovennatuurlijke macht tot dit eerbetoon wordt bewogen. Hij zou beschroomd kunnen zijn tijdens een eredienst. Laten we hem daarom eens op de proef stellen met een aardse emotie, waarbij hij niet bevooroordeeld wordt door ontzag of vrees.

Als u in uw kindertijd ooit een onzegbaar leed hebt geleden - als u, machteloos tegenover een dergelijke vijand, tot een gevecht gedaagd werd met de tijger die op de loer ligt in het graf - dan sluiert u uw hoofd, gelijk Judea, die onder haar palmboom zat te wenen met gesluierd hoofd. Sindsdien zijn vele jaren verstreken; en misschien was u maar een onnozel knaapje in die tijd, nog maar net zes jaar oud. Maar uw hart was dieper dan de Donau; en zo diep als uw liefde was, was ook uw verdriet. Er zijn veel jaren verstreken sinds die duisternis op uw hoofd neerdaalde; veel zomers, veel winters. Toch cirkelen de schaduwen ervan zo nu en dan om u heen, zoals deze Aprilse buien rond de glorie van Juni in bruidstooi. Daarom sluiert u gelijk Judea op deze vredebrengende pinkstermorgen uw hoofd ter herinnering aan die onvatbare droefenis en ter getuigenis van het feit dat ze inderdaad onverwoordbaar was. Onmiddellijk ziet u dat de Geest van de Brocken ook zijn

3 Tovenaarsbloem en tovenaarsaltaar zijn nog steeds in zwang als benamingen voor de Brocken-anemoon en voor het altaarvormig brok graniet nabij een van de toppen. Het lijdt geen twijfel dat deze via een oude traditie verbonden zijn met de duistere werkelijkheid van het heidendom in de lange periode waarin de hele Harz en de Brocken het laatste toevluchtsoord waren van een barbaarse maar uitstervende afgodscultus. (Noten van de schrijver.)

[p. 95]

hoofd in een sluier hult, naar het voorbeeld van de wenende Judea onder haar palmboom, alsof ook hij een mensenhart heeft; en alsof ook hij in zijn kindertijd een onzegbaar leed heeft gekend en met deze zwijgende gebaren een zucht hemelwaarts wil zenden ter herinnering aan die onvatbare droefenis en om, al is het zoveel jaar later, te bevestigen dat ze inderdaad onverwoordbaar was.

* Deze acht versregels, een fragment van het gedicht ‘Constancy to an ideal Object’ van S.T. Coleridge, zijn vertaald door Wiebe Hogendoorn.