De Tweede Ronde. Jaargang 25

[p. 39]

Plankenkoorts
L.H. Wiener

Iemand die onderhevig is aan plankenkoorts is niet ziek en heeft ook geen koorts. Het woord plankenkoorts is op de keper beschouwd dan ook misleidend. Het woord podiumangst zou veel beter aanduiden waar het bij plankenkoorts om gaat en het Engelse woord stagefright komt dan ook dichter bij de essentie van dit onnuttige fenomeen dan de geaccepteerde Nederlandse vertaling ervan.

Nu geeft het woordenboek naast het begrip koorts als ‘verhoogde lichaamstemperatuur bij verscheidene ziekten’ ook de navolgende figuurlijke betekenis: ‘toestand van innerlijke opwinding of woeling’, met een verwijzing naar het begrip goudkoorts, dat omschreven wordt als ‘koortsige begeerte naar goud’, maar op zoek naar de zuivere betekenis van het woord plankenkoorts geraken wij zo almaar verder op een dwaalspoor, want een toestand van innerlijke opwinding of woeling onderhoudt met de notie van angst geen enkele oorzakelijke relatie en het verschijnsel plankenkoorts omschrijven als ‘een koortsige begeerte naar planken’ zou nog wel kunnen gelden voor een over-enthousiaste timmerman, maar allerminst voor de gemoedstoestand van een acteur die met droge keel en knikkende knieën over het toneel strompelt. Bovendien is innerlijke opwinding in de meeste gevallen eerder aangenaam dan beklemmend, eerder verlokkelijk dan beangstigend, eerder stimulerend dan verlammend. En zoekt men bij Van Dale het adjectief ‘opwindend’ op dan vindt men als betekenis zelfs: ‘seksueel of erotisch prikkelend’.

Nu is het scala van eroties prikkelende confrontaties bij mensen onderling schier onuitputtelijk en bestaan er vele seksuele varianten waarbij een gevoel van beklemming, of van kwelling of zelfs van angst als aangenaam, verlokkelijk en stimulerend wordt ervaren, maar een minnaar die in het toneelstuk der liefde lijdt aan plankenkoorts zal vermoedelijk maar weinig opwinding of woeling genereren, net zo min als een acteur met plankenkoorts ooit de rol over het voetlicht zal kunnen brengen waarvoor hij is geëngageerd.

Plankenkoorts is geen aangeboren gebrek. Het is een conditie die men ontwikkelt, of beter nog: een geconditioneerdheid, die vermeden had kunnen worden. Een opgelopen psychiese storing, zoals

[p. 40]

stotteren of nagelbijten. Een redenaar met plankenkoorts kan het spreekgestoelte maar beter mijden en een volksmenner die stottert staat weldra voor lege stadions.

Zalig zijn de stotteraars en de plankenkoortsigen, want zij zullen nimmer een wereldoorlog ontketenen.

Ikzelf ben op vijfjarige leeftijd, door mijn eigen moeder, ongetwijfeld onopzettelijk maar niettemin onverbiddelijk, op de nominatie geplaatst om slachtoffer te worden van een virulente vorm van plankenkoorts. Het was in de herfst van het jaar 1950, toen in het toenmalige theater Monopole, door de Zandvoortse Operettevereniging de operette Nellie werd opgevoerd, waarin mijn moeder de hoofdrol vertolkte. Nu heette mijn moeder zelf ook Nellie en men zou dus kunnen beweren dat deze rol haar op het lijf geschreven was. Dat zij zo, maar mij niet, want ik had op vijfjarige leeftijd reeds een gruwelijke hekel aan operettes, een afkeer die voortkwam uit de onaflaatbare stroom oefenriedels en al of niet gelukte aria's waarmee mijn moeder al wekenlang voor de uitvoering ons gezin teisterde. De Operette Nellie speelde zich afin een oud-Zandvoorts vissersmilieu en toen mijn moeder het ook nog in haar hoofd haalde om mij als extra attractie, als visserskind, ten tonele te voeren, kwam ik voor de eerste maal in de gevarenzone. Hoe ik het wel vond om mee te mogen doen werd mij geenszins gevraagd en zo stond ik dan plotseling in een zwarte kniebroek, een rode buis en een zwart petje, aan de hand van mijn moeder in de donkere coulissen te wachten tot ik met een onverwachte, harde ruk aan mijn arm de schijnwerpers in werd gesleurd. Let wel, ik had in de handeling van het stuk geen enkele functie, hoefde niets te zeggen en was in feite slechts een over het toneel rondgetrokken rekwisiet.

Jazeker, dit kwam hard aan, al besefte ik dat toen nog niet, want ik had deze avond, middels de stortkoker van de verdringing, rechtstreeks naar mijn onderbewustzijn afgevoerd, maar acht jaar later, in de eerste klasse van het Lorentz-lyceum te Haarlem, toen mij ongevraagd de eer te beurt viel om dat jaar bij het traditionele bezoek van Sinterklaas aan de school als Zwarte Piet te fungeren, maakte een onbestemd gevoel van onwil en angst zich van mij meester. Ik was toen nog beleefd en gedwee en weigeren kwam niet bij mij op en zo vervoegde ik me op een vrije woensdagmiddag bij een leraar Nederlands aan huis, die mij in zijn muffe Haarlemse

[p. 41]

werkkamer een zelfvervaardigd gedicht van zestig lange regels overhandigde, waarin het krioelde van onbegrijpelijke termen als ‘hovaardij’, ‘verschiet’ en ‘penitentie’. Of ik die tekst, als welkomstwoord in een afgeladen aula, met de stramme hoofden van alle docenten op de eerste drie rijen, na binnenkomst van de goedheiligman, maar even wilde reciteren. Ik kreeg opnieuw een kniebroek aan, alsmede een buis, maar het zwarte petje werd vervangen door een soort van protserige theemuts met een pluim.

Ik wil niemands gemoed belasten met een beschrijving van het verloop van mijn optreden toen, in die gymnastiekzaal van dat vermaledijde Lorentz-lyceum, aan het Santpoorterplein te Haarlem, maar wat het betekende om ‘de Zwarte Piet toegespeeld te krijgen’ wist ik reeds nog voordat die uitdrukking bestond en vanaf die ochtend, op 5 december 1957, zou ieder publiekelijk optreden mijnerzijds geblokkeerd worden door een obsessionele vorm van plankenkoorts, die zijn weerga niet kent. Alleen de schrijver Bob den Uyl schijnt mij in dit opzicht naar de kroon te hebben gestoken. Ik heb hem eenmaal ontmoet, in het literair theater Branoul te Den Haag, een beminnelijk man, met een vast geloof in de zegeningen van het Koningswater, maar van zijn voordracht heb ik derhalve niets verstaan.

Men heeft van plankenkoorts niets te vrezen indien men alle uitnodigingen om in het openbaar te verschijnen stelselmatig van de hand wijst, maar het schrijverschap uitoefenen in een uit angst verkozen vacuüm, dat zou op lafheid gelijken en had de grootste schrijver die de wereld ooit heeft voortgebracht, William Shakespeare is zijn naam, niet zelf gezegd: All the world's a stage. Het was welhaast zijn blazoen. En in die context zou het woord stagefright neerkomen op angst voor de wereld, wereldvreemdheid. Het werd nu menens, besefte ik.

‘Zelf psychiator worden’ werd mijn devies en toen ik in de herfst van het jaar 2000 een uitnodiging ontving van de vpro-radio om te komen voorlezen in het programma Music Hall, vatte ik die invitatie op als een uitdaging, als een mogelijkheid tot zelfgenezing. En ik ging.

Het was in een studio aan de Amstel, waar langs de wanden een fotogalerij te zien was van vele bekende radio- en televisie-prominenten: schrijvers, dichters, programmamakers en journalisten. Die ambiance stelde mij niet gerust, maar men kon er gratis drinken.

[p. 42]

Op een podium stond een houten stoel bij een eenvoudig tafeltje, met daarop een halogeenlampje en een in een zwarte schuimrubberen bal verpakte microfoon. Meer heeft men niet nodig om de tranen der zenuwen tappelings langs zijn ruggengraat te voelen biggelen.

Een beschrijving van dat eerste optreden ga ik liever uit de weg en ik wil volstaan met de bekentenis dat een hernieuwde uitnodiging mij verbaasde, maar ik vermande mij en toog andermaal ter slachtbank en merkte toen op dat er schuin boven het podium een foto hing van de schrijver W.F. Hermans. Hij keek mij strak en streng aan, want hij kon niet anders, maar uit zijn blik sprak geen hoon, zag ik, of minachting, eerder een sardonies soort van vermaak. Ik trok mijn wenkbrauwen vragend op en zag dat hij hetzelfde deed. Verbeelding wellicht, maar ik las die avond beter. De keer daarop maakte ik, vlak voordat ik het schavot betrad, een korte buiging in zijn richting en leek hij te glimlachen. En ik kan mij vergissen, maar eenmaal op een avond dacht ik dat ik hem zag knipogen. En het was op dat moment in de tijd dat de koorts voor altijd week.

Inmiddels is de studio aan de Amstel, om diverse moverende redenen, verlaten en wordt het programma Music Hall uitgezonden vanuit theater Desmet aan de Plantage Middenlaan. Foto's hangen daar niet, W.F. Hermans is verdwenen, evenals de stemmen in mijn hoofd, het water in mijn handen en de beving in mijn stem.