De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 96]

De misdeelde Eckermann
Wim Reilingh

Op de gedenksteen aan de muur van het huisje in de Brauhausgasse in Weimar staat te lezen:

‘In diesem Haus wohnte
Goethes Sekretär
JOHANN PETER ECKERMANN
von 1823-1831’

Vroeger was dat Goethes Freund und Mitarbeiter. Je vraagt je af wie er op het idee is gekomen dat Sekretär wel voldoende was, en vooral waarom. Ruimtebesparing? Of vond men bij nader inzien Eckermann te weinig salonfahig voor zoveel lof? Het zal wel eeuwig een raadsel blijven, maar hoe dan ook; men doet hem onrecht aan door Freund und Mitarbeiter domweg te schrappen. Als Mitarbeiter heeft hij zich onsterfelijk verdienstelijk gemaakt door de redactie van Goethes verzameld werk op zijn schouders te nemen, een titanenwerk dat hem jaren van zijn leven heeft gekost, als vriend fungeerde hij als klankbord, als inspirator (zonder Eckermann zou Goethe waarschijnlijk nooit Faust II voltooid hebben) en vooral als chroniqueur van de laatste negen jaar van Goethes leven. Zijn Gespräche mit Goethe vormen het indrukwekkendste bewijs van vriendschap dat zich denken laat; ze zijn bovendien de definitieve voltooiïng van het Goethebeeld dat aan het nageslacht zou worden overgeleverd. Had Eckermann zijn boek niet geschreven, Goethes postume roem zou anders en vooral bleker zijn geweest.

Het huis is klein, maar wie mocht denken dat Eckermann het voor zich alleen had, heeft het mis. Hij woonde er op gemeubileerde kamers, in tamelijk armoedige omstandigheden met als gezelschap veertig vogels, want zijn enige grote hartstocht naast Goethe was de ornithologie.

Weliswaar bedeelde Goethe Eckermann ruimhartig met de vruchten van zijn geest, in materieel opzicht was hij bepaald schrieperig, om niet te zeggen inhalig. Het loon dat Eckermann ontving voor zijn onschatbare secretarisarbeid was allesbehalve naar verdienste. Een postume karakteristiek van ene Ludwig Börne (1835), die kennelijk een hekel aan hem had, is in dat opzicht veelzeggend: ‘Van dankbaarheid was bij deze koude man geen sprake,

[p. 97]

hij die toch zo graag cadeautjes kreeg en er dikwijls zelfs om vroeg. Goethe was de armste man van zijn land en zijn tijd.’

Zelf zei Goethe, toen Eckermann's maatschappelijke perspectieven ter sprake kwamen: Mijn handen zijn gebonden', wat er op neerkwam dat er in financieel opzicht niets van hem te verwachten viel. De enige optie die Eckermann restte, om een sober en teruggetrokken leven te leiden, werd vervolgens met even grote voortvarendheid afgekeurd. ‘Das können Sie nicht,’ sagte er, ‘vermöge ihres Ranges und der algemeine Achtung, die Sie hier geniessen. Sie können sich der Gesellschaft nicht entziehen.’

Voor Eckermann een nogal uitzichtloze positie. Weliswaar koesterde hij hoop dat zijn Gespräche hem de nodige roem en inkomsten zouden opleveren, maar de voltooiïng daarvan lag nog jaren in het verschiet.

Toch was de armoede in feite niet het grootste probleem. Hij zou desnoods geld toe hebben gegeven om bij Goethe te kunnen zijn. Uit vriendschap en bewondering, zoals gezegd, maar ook omdat hij vanaf het begin moet hebben beseft dat in die omgang de belangrijkste rechtvaardiging van zijn bestaan lag.

Nee, de werkelijke stoorzender in zijn leven heette Johanne Bertram. Ze was Eckermann's verloofde en voor haar telden alleen maatschappelijke vooruitzichten en de degelijkheid van het huwelijk. Er bestaat bij mijn weten geen portret van haar; de fantasie is dus vrij om precies het ontstellende zeurorgel in te vullen dat haar brieven suggereren. Goethe betekende volstrekt niets voor haar. Eckermann's aspiraties beoordeelde ze slechts op hun financiële potentie, en als basis van hun aanstaand bürgerliches Glück, dat voor haar niet minder dan een obsessie was. Als het aan Johanne had gelegen zou wat Nietzsche noemde das schönste deutsche Buch das es gibt nooit geschreven zijn.

‘Ich ärgere mich immer, wenn Du sagst, das Du sehr glücklich bist, indem Du an Goethes Arbeit teilnimmst.’

Zo is de toonzetting van al haar brieven; zuur en vol onbegrip. Je vraagt je af waarom Eckermann de verloving niet eenvoudig heeft verbroken, want het zou hem veel frustratie, en ongetwijfeld ook onterechte schuldgevoelens bespaard hebben. Weliswaar zat Johanne helemaal in Hannover en werd hij niet dagelijks met haar jeremiades geconfronteerd, maar haar schriftelijke terechtwijzingen zullen zijn levensgeluk niet bevorderd hebben.

[p. 98]

‘Voor mij is het onbegrijpelijk dat de oude Goethe, die overal zoveel invloed heeft, al is het dan niet in het arme Weimar, verder niets voor je kan doen.’

‘Wanneer je voor Goethe blijft werken, blijf je staan waar je staat en kan ik alleen maar de conclusie trekken dat je je niets aantrekt van mijn belangen. Goethe (...) profiteert behaaglijk van je goedheid, zonder ook maar enige dankbaarheid te tonen.’

‘Het is voor mij en vele anderen onbegrijpelijk dat Goethe je niet meer vooruit helpt, terwijl hij daar heel goed toe in staat is. Het schijnt toch waar te zijn wat men van hem zegt: dat hij veel belooft maar nooit iets nakomt.’

Dit is nog maar een kleine bloemlezing uit een oceaan van gezanik. Het mag duidelijk zijn hoe tegenstrijdig de belangen van de twee verloofden waren.

Nachruhm interesseerde Johanne niet en het feit dat Johann Peter's onlucratieve werkzaamheden uiteindelijk zouden resulteren in een meesterwerk dat de eeuwen zou doorstaan, had haar niet kouder kunnen laten.

Die discrepantie tussen enerzijds het verlangen naar onsterfelijkheid en anderzijds dat naar het ‘burgerlijke geluk’ is van alle tijden, maar in Eckermann's geval wel bijzonder schrijnend. Uiteindelijk trouwde hij in 1831 toch nog met Johanne, door Goethe rijkelijk voorzien van goede raad maar meer ook niet.

Een jaar later stierf Goethe. De mooiste regels uit Eckermann's Gespräche zijn aan zijn doodsbed gewijd. ‘Ich legte mein hand auf sein Herz - es was überall eine tiefe Stille - und ich wendete mich abwärts, um meinen verhaltenen Tränen freien Lauf zu lassend Voor Eckermann betekende Goethes dood het einde van het wérkelijke geluk.

Zijn ‘burgerlijke geluk’ hield nog twee jaar stand. In 1834 stierf Johanne, met achterlating van een zoon.

Eckermann stierf in 1854, zonder er financieel ooit bovenop gekomen te zijn. Zijn levenswerk had hij weliswaar voltooid, maar de verkoop ervan was onder de maat gebleven. Een paar jaar lang had hij wegens schulden zijn gezicht niet in Weimar kunnen vertonen. In 1846 keerde hij er terug, om het leven te hervatten dat hij in feite altijd geleefd had: dat van kamerbewoner, maar nu zowel verstoken van Goethes aanwezigheid als van het ‘burgerlijke geluk’. Een vereenzaamd man, levend in zijn verleden, stinkend naar vogelpoep.