De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 90]

Waar het hart is
Dorinde van Oort

There is some ill a-brewing towards my rest,
For I did dream of money-bags to-night.
(The Merchant of Venice, II. v. 15)

In de traditionele hiërarchie van de hoofdzonden staat hebzucht op de vijfde plaats. Na trots, jaloezie, toorn en luiheid, en slechts gevolgd door de relatief onschuldige vraatzucht en lust. Maar hebzucht is van alle zonden het fataalst. Trots komt - zoals hoogmoed - voor de val. Toorn gaat over. Jaloezie treft de jaloerse persoon gewoonlijk meer dan degene die je benijdt: benijd is beter dan beklaagd. Luiheid straft zichzelf. Vraatzucht kan worden gestild, evenals (helaas!) lust. Maar de zucht om te hebben is geen toestand, zoals toorn, of trots, of jaloezie. Het is eerder een karakterzwakte, die de kop opsteekt bij elke kleine verleiding. Iemands leven wordt erdoor bepaald. Daarbij snijdt hebzucht in eigen, maar ook in andermans vlees, met repercussies tot in het derde geslacht.

Ik zou willen pleiten voor hebzucht op nummer één.

In cruciale levensfasen als scheiden en sterven, staat de hebzucht klaar om te vernielen wat ons aan waardigheid rest. Nu alles wat waard leek om te hebben, mij ontvallen is - de oude liefde finito, de nieuwe aan een zijden draad; economische eenheid ingestort, geld aan scheiding opgeslokt; ik moet uit mijn huis! - hoe staat het met de hebzucht? Hoe stel ik me ertegen teweer?

Hebzucht stort huizen in ongeluk, zaait haat en kilte, drijft wiggen in relaties. Waar hebzucht heerst, wijkt de moraal. Hebzucht maakt chantabel. En eenmaal chantabel, volgt de glijdende schaal - de neerwaartse spiraal, waaruit niet licht naar boven te klauteren valt. Onze gevangenissen zijn dankzij hebzucht gevuld. Bankovervallen, vermogensdelicten, diefstal, oplichting, inbraak en beroving - ze maken het leeuwendeel uit van alle vergrijpen.

Karakterzwakte is moeilijk te genezen, daar die voortkomt uit emotioneel tekort. Er is een gat dat schreeuwt om gedicht te worden; maar materie kan zulk gemis niet compenseren. Geen gewin kan het delgen. Het zijn immers onvergelijkbare grootheden - appels en peren - waarover je spreekt.

[p. 91]

Ik ben gewend om bij alle grote levensvragen te grijpen naar Freud, de Bijbel, en Shakespeare. Zo ook nu.

Helaas, Freud heeft over hebzucht niet zoveel beweerd. Hij was niet geïnteresseerd in moraal. Maar wat hij zegt over geld is zeker behartigenswaard. Kot is het, zegt hij. Stront. Zijn ‘anale persoonlijkheid’ is iemand die wil vasthouden wat uit het eigen lichaam komt. Zo, zegt Freud, wordt zuinigheid geboren.

Se non e vero, e ben trovato, natuurlijk - maar wie wel eens met grote hoeveelheden geld geconfronteerd is geweest, weet dat Freud gelijk heeft. Geld stinkt. Het is drek. Je moet het zo gauw mogelijk weer kwijt zien te raken, anders word je besmet. Geld moet, net als drollen, rollen. En was na gedane zaken vooral je handen, zoals je doet na de wc!

Een mooie illustratie van dit drek-idee vond ik onlangs in een oud Fries volksverhaal: Het Heksershol van Joost Hicldes Halbertsma (vertaald door Theun de Vries, Wereldbibliotheek 1963). Een tante Wypk heeft bij haar leven een aardig kapitaaltje vergaard, waarvan ze ook nog de rente heeft opgestreken. Als ze sterft, vindt haar familie er echter geen cent van terug. Gelukkig wordt het geheim nog bijtijds verraden. Tante Wypk had haar spaarduiten ingeslikt, uit angst dat anderen ervan zouden genieten. Tantes buik werd open gesneden, de dukaten gewassen, en de familie heeft er nog lang van gelust. Wat zou Freud van dit verhaal hebben genoten!

Maar hebzucht gaat natuurlijk niet alleen maar om geld. De Bijbel kun je nauwelijks opslaan zonder met waarschuwingen om de oren te worden geslagen. Op alle niveaus is hebzucht taboe. Al het aardse moet veronachtzaamd worden, wil ons aan gene zijde van het graf de ware rijkdom ten deel vallen.

Wie het goud liefheeft valt niet te rechtvaardigen
en wie winst najaagt komt op een dwaalspoor.
Velen zijn door het goud ten val gekomen
en stonden plotseling voor hun ondergang.
Het is een struikelblok voor wie er verzot op zijn:
iedere dwaas laat zich erdoor vangen
Jezus Sirach (Ecclesiasticus) 31:5 (Willibrord-vertaling).

Het leven is een oefening in afzien. Maar afzien valt zwaar, heden

[p. 92]

ten dage! Wij leven niet meer zo, anno nu. Wie zal ontkennen hoe aangenaam geld is om te hebben! Knisperend nieuw zijn biljetten zelfs mooi. Jan Wolkers kreeg tranen in zijn ogen, toen hij zijn glazen kunstwerk vol versnipperde tientjes onthulde ter gelegenheid van het afscheid van de gulden.

‘Nu zijn we dat schitterende Hollandse geld kwijt. Kijk hoe mooi het licht erdoor heen valt!’ treurde hij. En bejubelde de prachtige konijntjes en de Snip.

En toch...

Vergadert geen schatten op aarde, waar ze de mot en de roest verderft, en
waar de dieven doorgraven en stelen;
Maar vergadert u schatten in den hemel, waar ze noch mot noch roest
verderft, en waar dieven met doorgraven noch stelen;
Want waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn.
(Mattheus 6:19-21.)

Geldt dat niet ook nog in onze seculiere wereld, in onze tijd, de laatste zin: dat waar de schat is, ook het hart is?

Voor dat hart kunnen we ook bij Shakespeare terecht. Shakespeare veroudert nooit; alles wat hij schreef blijft moeiteloos actueel, omdat hij de menselijke natuur tot onderwerp heeft. Speciaal The Merchant of Venice is heel toepasselijk op mijn huidige situatie. Het gaat over liefde en hebzucht; het verband tussen geld en liefde; de prijs die liefde heeft.

Koopmanschap en ondernemingslust stonden in de eeuw van Elisabeth hoog in aanzien. De wereld werd door handel, door scheepvaart ontsloten. Met geld is op zich niks mis, lijkt Shakespeare te beweren; de koopmanscultuur in dit stuk gaat zelfs zo ver dat ook de liefde geheel in economische termen wordt vertaald. Shakespeare karakteriseert alle personages door middel van hun verschillende houdingen ten opzichte van geld. Met Shylock - een anale persoonlijkheid bij uitstek - aan het ene uiterste, en aan het andere de mooie, veelbegeerde Portia, die zichzelf wegschenkt bij de eerste blik die ze op Bassanio werpt.

Heel in het kort het verhaal:

De jonge edelman Bassanio heeft zijn zinnen gezet op de verre edelvrouw Portia. Hij kan zich de reis en de dure wervingsactie niet permitteren, en vraagt geld te leen van zijn beste vriend

[p. 93]

Antonio. Vriend Antonio is een welvarend koopman, die even zonder contanten zit want al zijn schepen zijn op zee. Hij verwacht ze echter spoedig rijk beladen terug, en is zonder aarzelen bereid voor Bassanio garant te staan - ook als de Joodse woekeraar Shylock, die het geld voorschiet, in plaats van geld een pond van Antonio's vlees als onderpand eist:

let the forfeit
Be nominated for an equal pound
Of your fair flesh, to be cut off and taken
In what part of your body pleaseth me
(I.111. 144-7, The Arden Shakespeare).

Je voelt het op je klompen: dat pond vlees wordt Antonio's hart. Je geld of je leven, is de portee van het stuk.

Portia's vader heeft voor de toestromende minnaars een wedstrijd uitgeschreven. Ze moeten uit drie kistjes kiezen: een is van lood, een van zilver en een van goud. Het goede kistje bergt Portia's beeltenis; wie dat kiest krijgt haar tot vrouw.

Who chooseth me, shall gain what many men desire, is het opschrift op het gouden kistje, dat een doodshoofd bergt. Who chooses me, shall get as much as he deserves, belooft het zilveren kistje. Het bergt een narrentronie. Twee minnaars zijn reeds smadelijk afgedropen, na voor het goud en het zilver te zijn gezwicht. Dan komt Bassanio opdraven, in wie Portia dus op het eerste gezicht haar ware Jacob herkent. Waarop zij terstond aan het rekenen en delen slaat, als gold het een (haar!) kapitaal:

Beshrew your eyes,
They have o'erlooked me and divided me,
One half is yours, the other half is yours, -
Mine own I would say: but if mine then yours,
And so all yours (III.11.14-8)

De uitkomst is dat zij zich al aan Bassanio heeft gegeven, nog voor hij zijn keuze uit de kistjes heeft gemaakt. Zij wil hem helpen kiezen: I am locked in one of them. If you do love me, you will find me out... Maar Bassanio heeft haar hulp niet nodig. Hij weerstaat de glans van het goud en het zilver en kiest het loden kistje, met de ontmoedigende tekst: Who chooseth me, must give and hazard all he hath.

[p. 94]

Natuurlijk herkennen we dit direct als het wijze woord - de kern van het stuk, de moraal die we zoeken. Alles riskeren - alles loslaten - alles wagen voor wat werkelijk telt: liefde en vriendschap.

Er wordt in de Merchant veel geriskeerd en veel verloren. Al Antonio's schepen lijden schipbreuk. Interessant is hoe Antonio en Bassanio op deze jobstijding reageren. Tamelijk gelaten! Het is erg, maar komt wel weer goed (aan het slot komen er inderdaad toch nog drie volle schepen binnen). Belangrijker is het onderpand. Shylock's pond vlees wordt van loze dreiging ineens een actueel gevaar, waarmee alles en iedereen op scherp komt te staan. Maar Antonio blijft bij zijn belofte: hij is zonder mankeren bereid te sterven voor zijn vriend.

Bassanio wordt hevig op de proef gesteld. Om het leven van zijn vriend te redden moet hij de zojuist gewonnen Portia weer riskeren. De ring die zij hem gaf, moest hij beloven niet kwijt te raken, anders zou hij haar liefde verliezen.

Uitgerekend dit liefdespand moet hij echter afstaan aan Antonio's redder, die met niets anders genoegen neemt. Bassanio wordt verscheurd tussen eergevoel en dankbaarheid voor het leven van zijn vriend en zijn liefde voor Portia.

Er wordt in het hele stuk grif met geld gesmeten, geleend, gewoekerd, betaald, geboden - met een minachting die weldadig aandoet. Geld moet rollen! Als het niet vanzelf gaat, help het dan gerust een handje. Shylock wordt zelfs door zijn dochter Jessica bestolen - en het gestolen goed gedijt. Geld is een gebruiksvoorwerp. Zo lang mensen er de betrekkelijkheid van inzien, gebeuren er geen rampen. Die volgen pas als het geld van gebruiksvoorwerp tot machtsmiddel wordt: als de relativering zoek is, als het hart bij het geld is, in plaats van op de juiste plaats.

Shylock krijgt het tienvoudige, het honderdvoudige geboden voor zijn lening aan Antonio, maar hij slaat elk aanbod in de wind. Hij wil zijn macht genieten. Hij wil zijn pond vlees. Hij personifieert de hebzucht pur sang, maar illustreert tevens het emotioneel gemis dat aan zulke hebzucht ten grondslag ligt: de vernedering, minachting, uitstoting die hij zich als Jood van niet-Joden heeft moeten laten welgevallen. I am a Jew. Hath not a Jew eyes? hath not a Jew hands, organs, dimensions, senses, affections, passions? (iii.111. 50 e.v.)

Als de verklede Portia heeft bepaald dat Shylock zijn pond vlees van Antonio mag afsnijden, zo lang hij er geen druppel bloed bij vergiet, moet de woekeraar bakzeil halen. Hij verliest als boete ook

[p. 95]

nog al zijn bezit. Wat voor hem het einde betekent van zijn wereld, omdat zijn geld zijn leven is.

Nay, take my house, when you do take the prop
That doth sustain my house: you take my life
When you do take the means whereby I live. (IV. 1.370-3)

Met Portia en Bassanio komt het allemaal goed. Bassanio heeft bewezen dat een ring kan staan voor liefde, maar het niet is. Een ring blijft een ding, waaraan hoogstens waarde wordt toegekend. Portia en Bassanio zijn realistisch over de praktijk van het leven, en over elkaar. Zij weten de liefde, letterlijk, naar waarde te schatten: Since you are dear bought, I will love you dear, zegt Portia.

Zo plaatst zij geld en liefde op hetzelfde pragmatische plan.

Freud, Shakespeare, en de Bijbel. Je steekt er veel van op. Maar ben ik er nu uit? Hoe beteugel ik mijn huidige zucht naar welvaart, zekerheid; naar liefde?

Daarvoor moet ik nog een vierde wijze uit de kast halen: T.S. Eliot. Hij heeft voor het ultieme afzien het recept gegeven - en laat mij duizelend in leegte achter.

In order to possess what you do not possess
You must go by the way of dispossession.
In order to arrive at what you are not
You must go through the way in which you are not.
And what you do not know is the only thing you know
And what you own is what you do not own
And where you are is where you are not. (East Coker, IV)