De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 12]

L'air du temps
Hein-Anton van der Heijden

‘Mijn land in de steek laten voor geld? Ik?’

Als ze kwaad was, vond Staes haar het begeerlijkst. Haar ogen fonkelden terwijl ze driftig met haar naakte lichaam door het piepkleine flatje manoeuvreerde. Klets, daar stonden de melamine ontbijtbordjes op tafel. Wham, dat was de pot met door haar moeder zelfgemaakte morellenjam. De geluiden klonken zo hard door dat hij moest denken aan exploderende geluidssterren in een stripverhaal. Pats, daar smeet ze de plastic doosjes met worst en spek erachteraan, doosjes die in zijn eigen land al sinds zijn kinderjaren uit de roulatie waren. Toen draaide ze zich om en keek hem aan met een gezicht dat schuilging achter een wolk van boosheid. Maar als hij goed keek, zag hij ook al weer een streepje blauw. Doorzag ze zelf het loze van haar woede? Of had ze de ene vorm van opwinding nodig voor de andere? Haar tepels stonden als lanspunten op hem gericht.

‘Kom eens bij me.’ Het spel (was het een spel?) was weer begonnen. ‘Ik wilde je niets verwijten. Maar ik dacht echt dat je hier nooit weg wilde.’ Hij trok haar op zijn schoot en begon langzaam en zorgvuldig de spiertjes te kneden van haar nek en schouders. Al snel voelde hij in zijn vingertoppen hoe ze zich met kleine schokken ontspande en niet veel later lag ze als een spinnende poes in zijn armen.

Op de radio, die zachtjes aanstond in de keuken, kondigde een ernstige mannenstem, een stem die ook al afkomstig leek uit de jaren vijftig, de volgende Goldbergvariatie aan. De DDR mocht zich dan afficheren als een atheïstisch land, als je naar de radio luisterde kon je niet anders dan concluderen dat de Dag des Heren hier meer dan waar ook werd geheiligd.

Het was al over tienen en vanaf de zevende etage zou hij een weids uitzicht moeten hebben over de stad, maar de dag leek nog steeds niet echt te zijn begonnen. De drie torenflats aan de overkant van de boulevard die ooit bedoeld was als triomfallee ter viering van de overwinning van het socialisme, staken zwak af tegen de grijze hemel, een hemel waaruit het elk moment kon gaan sneeuwen. Alleen de naam Interhotel, in zuurstokroze, schreefloze

[p. 13]

letters tegen de gevel van elk van de drie gebouwen, weersprak het gevoel dat hij zich bevond in het decor van een zwart-witfilm. Toch was dit precies wat hem zo beviel aan dit land: het idee voortdurend rond te lopen in een film in zwart en wit. Zwart-witte straten, levens en landschappen. Zwart-witte fabrieken, kranten en kantoren. Onschuld en soberheid, de soberheid van zijn jeugd die in zijn eigen land allang was verdrongen door de kleurige kleurloosheid van de televisiereclames en de meubelboulevards, maar die hier nog volop aanwezig was. Niemand in dit land was arm, zo had Lotte hem ten overvloede bezworen, het volk kende zelfs een bescheiden vorm van welvaart, en verandering van de politiek was een kwestie van tijd.

‘Denk je dat ik bij jullie makkelijk aan werk zou komen? Je hebt nog steeds geen antwoord gegeven.’

Met tegenzin hield hij op met waar hij mee bezig was: het beurtelings strelen en kneden van de ronding van haar billen. De verwarming stond hoog, de temperatuur werd hier centraal gereguleerd, en daardoor werd je gedwongen om binnenshuis vrijwel zonder kleren rond te lopen. ‘Ik verdenk de partij ervan dat ze dat met opzet doet om de mensen aan het procreëren te krijgen,’ had Lotte wel eens gezegd. Aan hen was het in elk geval volledig besteed en dit weekend leek vooral Lotte gretiger dan ooit. Waarom maakte ze zich dan toch zo druk om het antwoord op een vraag die louter hypothetisch was? Ze kon en ze wilde niet weg uit dit land, ze had een verantwoordelijke baan bij de krant en ze was er ook nog eens van overtuigd dat als de burgerbeweging haar doelen bereikte, ze zou leven in de beste van alle denkbare werelden. Dat was wat haar voor hem had ingenomen, haar rotsvaste geloof in de uiteindelijke superioriteit van het systeem waarin zij leefde. Ze was een modelsocialiste en het feit dat hij haar overtuiging deelde gaf hun samenzijn, ook al was dat nog zo pril, een fundament van onverwoestbaarheid. Wel verbaasde hij zich erover dat, als het erop aankwam, hij veel minder behoefte aan materiële dingen had dan zij. Of bestond er dan toch een inherent verschil tussen mannen en vrouwen; waren vrouwen dan toch aardser? Ze was verzot op de kleine geschenken die hij, in het begin met tegenzin, voor haar meebracht: L'air du temps, de Avant-garde en de Marie-Claire, de laatste keer een zijden blouse. Wanneer hij haar dan plaagde met haar afwijken van de lijn van de partij, speelde zij schuldbewustzijn en stortte zich met de overgave van een actrice

[p. 14]

uit een B-film in zijn armen. Of ze zei op een ernstige toon dat hij makkelijk praten had: hij woonde in het Westen en kon zich dus aanschaffen wat hij hebben wilde.

‘Je denkt dus dat ik geen werk zou kunnen vinden in Nederland. Waarom heb je anders zoveel tijd nodig voor een antwoord? Zijn mensen als ik bij jullie dan zoveel beter opgeleid?’

Ze maakte zich los uit zijn armen en drukte haar voorhoofd tegen de ruit. Staes volgde haar blik naar buiten. Voor de middelste van de drie torenflats stopte een zwarte limousine. Vier identiek geklede mannen (bruin kostuum, openstaande gabardine regenjas, deukhoed) stapten uit en liepen in ganzenpas naar de hotelingang. Op welk uur van de dag je hier ook voor het raam stond, altijd was het een komen en gaan van Genossen uit de communistische broederlanden. Hoeveel van hen zouden het bij haar hebben geprobeerd? Ze was een van de aantrekkelijkste vrouwen die hij ooit had ontmoet. Over hun verleden hadden ze tot nu toe allebei gezwegen. Ineens zat dat hem dwars. Was dat omdat zij vanochtend een paar keer was begonnen over leven in Amsterdam?

Het was herfst toen ze elkaar hadden ontmoet. De bladeren van de bomen kleurden roodgeel en geelbruin en bruinrood, als hij 's morgens uit het raam naar buiten keek hing er een dunne mist tussen de achterhuizen, maar een uur later kon de hemel strakblauw zijn. De herfst was het jaargetijde waarin hij het dichtst bij zichzelf stond, altijd al, zelfs misschien wel juist dit jaar nu er geen licht meer brandde als hij 's avonds thuiskwam. Hij genoot ervan om weer alleen te slapen, om keer op keer Avallon van Roxy Music te draaien, om van de ene dag op de andere te besluiten op reis te gaan zonder dat hij daar verantwoording voor hoefde af te leggen.

Hij was in Berlijn voor een seminar en elke ochtend wandelde hij vanuit zijn hotel in een zijstraat van de Kurfürstendamm naar de ondergrondse, die hem naar de grens met het oostelijk stadsdeel bracht. Vandaar nam hij de S-Bahn naar het congrescentrum. Op de tweede dag zag hij haar lopen, met honderden anderen op weg naar de ingang. Eerste blik: een rode demi winterjas, blote benen, halflang zwart haar dat sluik over haar voorhoofd viel. Tweede blik: een subtiel getekend, jongensachtig gezicht (bij het puntje van haar neus was het potlood even uitgeschoten). Ogen waarvan hij niet wist of hij ze droevig of vastberaden moest noemen (later stelde hij vast dat ernstig het juiste woord was).

[p. 15]

Tijdens de lunch keek hij naar haar uit en sprak haar aan, 's avonds aten ze samen op de Alexanderplatz en laat in de nacht zweefde hij in een taxi over de verlichte boulevards terug naar zijn hotel. Haar personalia maakten haar tot een personage waarover hij, als hij haar niet had leren kennen, een roman had willen lezen. Leeftijd: 31; nationaliteit: Oost-Duits; woonplaats: Dresden; beroep: journaliste. Ze was in Berlijn om een grote conferentie te verslaan en vier avonden achter elkaar wachtte hij haar op bij de S-Bahn. Ze stelde hem voor aan haar vrienden: filmmakers, studenten en journalisten die in vervallen appartementencomplexen in Prenzlauer Berg woonden en met wie hij aan de keukentafel glazenlang discussieerde over de toekomst van hun land. Een verenigd Duitsland dat het beste van beide helften in zich zou verenigen: de vrijheid van het westen en de gelijkheid van het oosten. Oost-Duitsers die uitweken naar het Westen deden dat uit zucht naar materieel gewin; minachting was hun deel. Wat hem in deze gesprekken trof was de bevlogen ernst waarmee ze werden gevoerd, een diepgang die weldadig contrasteerde met de gemakzuchtige oppervlakkigheid van zovele van zijn landgenoten. Hoe meer Staes het eens was met Lotte's vrienden, des te hartstochtelijker was zij het eens met hem. Haar ogen glansden en toen hij na een week de nachttrein terug naar huis nam, nam hij Lotte mee in zijn hart.

De maanden daarop bezocht hij haar driemaal. Zaterdagochtend vroeg stapte hij op de trein naar Dresden, in de vooravond kwam hij aan, het daaropvolgende etmaal verlieten ze nauwelijks haar flat en zondag laat in de middag reisde hij van Dresden naar Berlijn om daar de nachttrein terug naar huis te nemen. Onwezenlijke reizen waren het, eerst door het drukke Ruhrgebied met zijn Märklin-treinen en stations, de altijd dreigende luchten en de omgeploegde akkers waarboven kraaien vlogen. Daarna door de bijna verlaten DDR, de voorbijschietende dorpen en de bomen die elke keer kaler werden om tenslotte, op zijn laatste reis, bedekt te zijn met een dun laagje sneeuw. Soms stopte de trein onverwacht in de velden om daar zeker een kwartier te blijven staan. Dan stapten Oost-Duitse douaniers met volgehangen koppels door de trein die hem vorsend aankeken, zijn paspoort uitvoerig bestudeerden, met elkaar overlegden maar dan uiteindelijk toch weer verdwenen.

Hoewel hij altijd een berg kranten en boeken bij zich had,

[p. 16]

besteedde hij de meeste tijd om na te denken over zijn verhouding met Lotte. Zijn collega's vonden het spannend en exotisch, maar bij Daalder, de beheerder van de onderzoekspot bij Oost-Europese studies, proefde hij onverholen jaloezie. ‘Ik wil haar wel hebben als onderzoeksassistente,’ had hij met een scheve grijns gezegd.

Staes' vrienden noemden het uitzichtloos, een relatie op afstand zonder het perspectief dat hij en zijn lief ooit in dezelfde stad zouden wonen. Wat hemzelf betreft, hij had besloten om wat hij meemaakte een experiment te noemen. Weliswaar was hij al bijna vijfendertig en waren al zijn verhoudingen tot nu toe experimenten geweest, niet geslaagde experimenten om precies te zijn, maar toch wist hij dat hij de loop der dingen niet kon dwingen. Hij had afstand nodig om vrij te kunnen zijn en dat had niets te maken met bindingsangst of vrijblijvendheid. Onthechting was waar hij het meest aan hechtte, altijd eigenlijk al, onthechting van bezit, vanzelfsprekendheid en het gemak van de gebaande wegen. Zijn omgang met Lotte sloot daar perfect bij aan. Maar hoe lang zou Lotte tevreden blijven met een verhouding op afstand? Welke gedachten had zij over haar toekomst met hem?

Maar wanneer hij dan in Dresden aankwam en Lotte hem op het station tegemoet rende en hij haar in zijn armen sloot, was al zijn twijfel weer vergeten. Dan wisten ze niet hoe snel ze in haar flat moesten komen, zich overgeven aan de zoetheid van de min.

‘Gaan we zo nog even de stad in?’

Er was iets veranderd in de manier waarop ze tegen hem sprak. Of het haar intonatie was of de manier waarop ze naar hem keek, het was alsof Lotte plotseling een stuk van haar zelfregie had verloren.

Toen ze buiten liepen wist hij voor het eerst wat het betekende om in een stad te leven met een landklimaat. Nu liepen ze nog zonder handschoenen, maar over een week, een paar weken hooguit, als de wind naar het oosten was gedraaid, zou het hier oostblokcommunistisch koud zijn. De sneeuw die door de straten zou stuiven, brede straten die verlaten waren omdat niemand zich buiten de deur waagde, een krant die door de brede lege straten werd voortgeblazen door de wind: alle gemeenplaatsen zouden worden bevestigd.

Lotte lachte: ‘Jij bent de eerste westerling die ik ken die valt op Oost-Europese winters.’ Ze zweeg even. ‘Maar als je hier zou moeten wonen zou je anders praten.’

[p. 17]

Zou ze begrijpen dat ook zijn verlangen naar de winter een uitdrukking was van zijn voorliefde voor de Oost-Duitse soberheid?

Op hun weg naar de rivier kwamen ze bijna niemand tegen. Op een kruising met een brede straat schraapte een lege tram door de bocht. Op een haltebordje had Staes gezien dat trams hier ook op zondag al vanaf half vijf's ochtends reden.

Dit was de stad die ooit een van de mooiste steden van Europa was geweest, bezongen in gedichten, onsterfelijk gemaakt op schilderijen. Ooit, jaren geleden, had hij zich vergaapt aan een doek waarop de stad was afgebeeld vanaf de overkant van de Elbe. De bleekgroene oevers die altijd onbebouwd waren gebleven, de burcht en de Semper Opera, het Albertinum en de kerktorens, aan alle kanten oprijzend onder een zomerblauwe hemel. Nu lag de helft van de oude stad al veertig jaar in puin.

Ze liepen door naar het brede terras aan de oever, 's Zomers zaten hier honderden mensen onder de bomen te drinken, nu was het terras uitgestorven. Al bijna tien minuten hadden ze niet gesproken. Een paar keer leek het of Lotte iets wilde zeggen maar er op het laatste moment voor terugschrok. Opnieuw schraapte ze haar keel.

‘Ik wil proberen uit te wijken naar Nederland.’ Terwijl ze het zei keek ze hem niet aan.

‘Uitwijken naar Nederland?’ Lotte plotseling in Amsterdam?

‘Ja, ik wil in Nederland wonen. In Nederland werken. Wil je me helpen om een uitnodiging te krijgen?’

‘Maar waarom? Ik begrijp je niet. Weet je nog hoe je in Berlijn schold op iedereen die naar het Westen uitweek om er materieel beter van te worden?’ Het was alsof hij op het punt stond haar te verliezen.

‘Begrijp je het echt niet? Nee, waarom zou je het ook begrijpen? Als het er op aankomt, begrijpen westerse linkse mannen net zo weinig als de mannen hier. Je begrijpt niet dat ik er genoeg van heb om altijd weer dezelfde kleren te dragen. Dat ik ook wel eens een mooie lamp wil kopen in plaats van de drie soorten die je hier kunt krijgen. Een stoel die met smaak en gevoel is ontworpen in plaats van de monsters die hier overal in de etalages staan. Ik heb genoeg geld, meer dan genoeg, maar ik kan er niets mee doen, want er is hier niets te koop dat de moeite van het kopen waard is. En nu heb ik jou ontmoet en het enige wat je doet is proberen het me uit mijn hoofd te praten.’

[p. 18]

Ze stampte van woede op de tegels en opnieuw vond hij haar in haar spijkerbroek en haar vaalrode winterjas met het zwarte haar dat sluik over haar voorhoofd viel de mooiste vrouw die hij ooit was tegengekomen. Maar welke Lotte moest hij geloven? De modelsocialiste die hem vanochtend nog had bezworen haar land nooit in de steek te laten voor geld, of de vrouw die sinds hij haar kende steeds ongeremder uiting gaf aan haar verlangen naar de vleespotten van het land waarover hij haar vertelde? Of was het mannelijk naïef om te geloven dat hij Lotte werkelijk op een van de twee standpunten kon vastpinnen? Hij had makkelijk praten, daarin had ze gelijk. Over een half uur vertrok zijn trein naar Amsterdam en daar zou hij weer deel kunnen hebben aan alle weelde. Punt was alleen dat hij daar zelf helemaal niet naar taalde. Maar was dat een reden om die weelde aan Lotte te onthouden?

Een politiebusje met twee in het groen geklede agenten reed langzaam voorbij. De mannen namen hen aandachtig op.

‘Weet je echt zeker dat je in Nederland wilt werken?’

‘Het is het fijnste dat ik me kan voorstellen. Stel je voor, geld verdienen en er dan voor kunnen kopen wat ik wil. Altijd L'air du temps kunnen opdoen, altijd...’ Ze keek hem uitdagend aan en haar ogen blonken van verlangen. Maar had haar verlangen nog wel iets te maken met hem? Het gevoel bekroop hem dat zijn persoon er op dit moment nauwelijks nog toe deed. Maar hoe was dat dan te rijmen met haar aanhankelijkheid, met de tederheid in haar ogen waarmee zij al tien weken naar hem keek? Ineens moest hij denken aan wat Daalder had gezegd over een onderzoeksassistente voor Oost-Europese studies.

‘Als je echt in Nederland zou willen werken weet ik misschien wel wat. Een assistentenplaats bij een collega van me. Waar hij komt beginnen katten te blazen en honden te blaffen, maar daar hoef jij je niets van aan te trekken.’

‘Is het waar wat je zegt? Denk je echt dat je een officiële uitnodiging kunt regelen? Je weet niet hoe gelukkig je me maakt.’ Haar ogen werden nog groter van opwinding en de zoen die ze hem gaf was de innigste die hij ooit van haar gekregen had. Waarom kon hij niet blij zijn voor haar? Waarom kon hij niet blij zijn voor zichzelf? Het enige wat hij voelde was teleurstelling.

Het begon alweer een beetje donker te worden. De eerste sneeuwvlokken vielen uit de hemel.

‘We moeten terug. Over een half uur gaat mijn trein.’

[p. 19]

Ze knikte, keek hem stralend aan en begon zonder op hem te wachten de trappen van het terras af te dansen. Vlak voordat ze beneden was stond ze stil, draaide zich om, wachtte tot hij bij haar was en schoof haar arm in de zijne. Haar ogen stonden weer ernstig.

Op het station hadden ze nog tien minuten. Normaal dronken ze hier nog even koffie in de Mitropa-restauratie; na drie keer was het al een kleine traditie geworden, maar nu was hij niet in de stemming voor gewoontes. Op het vertrekbord stonden treinen aangekondigd naar Krakow, Boedapest en Ljubljana en de hal was stampvol reizigers. Ineens was hij het gevoel van beklemming kwijt, de beklemming die hoort bij een winterse zondagmiddag in een Oost-Europese provinciestad. Op bijna alle sporen stonden treinen klaar om te vertrekken en voor het eerst na een weekend met Lotte verlangde hij ernaar om weer naar huis te gaan. Toch moest hij haar nog iets vragen.

‘Als je mij niet had ontmoet, zou je dan ook in het Westen willen wonen?’

‘Nee; voordat ik jou kende wist ik niet dat ik dat wilde.’

‘En de idealen waar we het over hadden aan de keukentafel in Berlijn?’

‘Dat was belangrijk, maar het leven is belangrijker. Daar ben ik achter gekomen door jou.’ Ze lachte melancholiek en Staes wist dat ze nooit zo zou lachen als ze in Amsterdam zou wonen.

‘Het leven? Is het belangrijkste van het leven dan dat je kunt kopen wat je wilt?’

‘Ja. Jij kunt je dat niet voorstellen juist omdat je alles kunt kopen. Je kiest er alleen voor om het niet te doen.’

‘De vrijheid van het westen en de gelijkheid van het oosten?’ Weer dacht hij aan Berlijn, en dit was het laatste argument dat hem nog restte.

‘Word nu eens wakker. Daarvoor zijn mensen toch veel te hebzuchtig. Of denk je dat iedereen is zoals jij?’

De conducteur blies op zijn fluitje.

‘Je moet instappen. Probeer me morgenavond te bellen over die assistentenplaats.’ Ze gaf hem een zoen die terecht kwam in de kraag van zijn jas. Staes stapte in en de deuren sloegen dicht. Het was harder gaan sneeuwen. Het laatste wat er van haar over bleef was de geur van L'air du temps.