De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 107]

De Caribische literatuur en de zoektocht naar een culturele identiteit
Kristian Van Haesendonck

1. Een heterogene literatuur

Over de Caribische literatuur is in het Nederlandse taalgebied weinig of niets geschreven. Eén van de redenen is ongetwijfeld dat ze zich niet makkelijk laat omschrijven. Er bestaat niet zoiets als een Caribische eenheid die zich moeiteloos laat definiëren; integendeel, het belangrijkste kenmerk lijkt nu juist de diversiteit. Omdat het onmogelijk is een homogeen beeld te geven van de Caribische literatuur, is er in dit nummer van De Tweede Ronde voor gekozen een grote variatie van teksten van Caribische schrijvers uit verschillende landen op te nemen. Het is niet de bedoeling om schrijvers te groeperen naar thema, stijl of zelfs periode, aangezien dit een onjuist beeld van eenheid zou geven.

De Caribische literatuur is zo moeilijk te definiëren, omdat ze complex, meervoudig en veranderlijk is. Ze kan het best worden omschreven als een symfonie of polyfonie van verschillende stemmen, elk met een eigen karakter, die elk op zich een volwaardig aspekt van de Caribische letteren vertegenwoordigen. Verschillende oorzaken liggen aan de basis van het heterogene en gefragmenteerde karakter van deze literatuur. In de eerste plaats is het er een die in verschillende talen geschreven wordt: Engels, Nederlands, Spaans en Frans; daarnaast zijn er de zogeheten creoolse talen als het Papiamentu op de Benedenwindse Antillen en het Sranan tongo in Suriname. Buiten de Spaanstalige Cariben zijn de creoolse talen ontstaan als gevolg van interactie met Europese en Afrikaanse talen. Vanuit historisch perspectief is er een tendens geweest om het creools te beschouwen als minderwaardig ten opzichte van de Europese talen. Toch is er een groeiende tendens om in het creools te schrijven. Een schrijver als Patrick Chamoiseau bijvoorbeeld laat in zijn roman Texaco (1992) creoolse woorden en structuren versmelten met het Frans om een nieuwe uitdrukkingsvorm te creëren waar sommigen naar verwijzen als ‘fréole’.

Belangrijk is dat niet alle Caribische eilanden hun onafhankelijk-

[p. 108]

heid hebben kunnen (of willen) verwerven. De dekolonisatie van de Cariben begon aan het begin van de 19^de eeuw toen Haïti werd uitgeroepen tot republiek (1804). Frans Guyana, Guadeloupe en Martinique zijn sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zogenaamde Départements d'Outre-Mer, terwijl Aruba en de Nederlandse Antillen tot Nederland behoren. Puerto Rico en de Maagdeneilanden behoren (nog steeds) tot de Verenigde Staten (al ‘geniet’ Puerto Rico wel een beperkte vorm van autonomie), en ook Groot-Brittannië bezit nog enkele eilanden. Een belangrijke factor die het uitblijven van de onafhankelijkheid verklaart is de onmogelijkheid van deze eilanden om zichzelf te bedruipen zonder zogenaamde ‘bescherming’ van het moederland. Het is een feit dat de onafhankelijke eilanden er slechter voorstaan dan de eilanden die de koloniale band hebben behouden. Tegelijkertijd is de globalisering de Cariben allesbehalve bespaard gebleven en zijn ook zij ten prooi gevallen aan het economisch imperialisme van de politieke grootmachten. Hoewel de Caribische cultuur op het einde van de 20^ste eeuw een zekere erkenning heeft verworven, is zij paradoxaal genoeg meer dan ooit blootgesteld aan mondialisering, waardoor het eigen culturele erfgoed op het spel staat. Daarbij hebben zich in de loop van de laatste decennia enorme migratiegolven voorgedaan in de richting van het ‘moederland’, wat mede te verklaren is door de hoge werkloosheid in de Caribische regio.

2. Kolonialisme en migratie

De taalkundige verscheidenheid van het gebied is natuurlijk gerelateerd aan de koloniale geschiedenis van de Caribische landen. Kolonialisme en migratie zijn twee onafscheidelijke ervaringen geweest die het Caribische gebied kenmerken.

Toen Columbus in 1492 de ‘Nieuwe Wereld’ ontdekte, legde hij voor het eerst aan in de Cariben, op een van de Bahama-eilanden. Vandaar trok hij verder zuidwaarts tot hij botste op Hispaniola, tegenwoordig verdeeld in Haïti en de Dominicaanse Republiek. Het Caribisch gebied was toen nog bewoond door Indianen, die ruim honderd jaar later bijna volledig verdwenen waren als gevolg van uitroeiing, oorlogen en ziekten die de conquistadores meebrachten uit Europa. In deze periode kwam ook het drama van de slavenhandel op gang. zo'n vijf miljoen slaven werden tussen 1500 en 1850 van Afrika naar de Cariben vervoerd om te werken op suikeren koffieplantages. Pas in de loop van de 19^de eeuw zou de slaver-

[p. 109]

nij - hoewel niet overal tezelfdertijd - afgeschaft worden. De slavernij gaf echter vorm aan wat een van de hoofdkenmerken van de Cariben zou worden: het drama van de volksverhuizing. De geboorte van de Caribische literatuur moet gezocht worden in deze pijnlijke periode uit de geschiedenis. Ondanks de onmenselijke omstandigheden waarin vele slaven trachtten te overleven, werden verhalen van oudsher mondeling overgebracht. Deze traditie heeft zowat de hele Caribische literatuur getekend sinds de dag dat het eerste schip met slaven uit West-Afrika koers zette naar de ‘Nieuwe Wereld’.

Sinds de kolonisering is de Caribische geschiedenis er een van migratie: van volksgroepen die zich rusteloos verplaatsen van en naar het Caribisch gebied. Men kan niet zomaar van de Cubaanse, Dominicaanse, of Puertoricaanse cultuur spreken zonder de bijdrage van de diaspora in aanmerking te nemen. Zo zien we dat de basis van het populaire muzikale genre dat we kennen als ‘salsa’ grotendeels gelegd werd in New York. Overigens is de diaspora niet louter een fenomeen van de 20^ste eeuw. Al in de 19^de eeuw zag iemand als José Marti (1853-1895), de Cubaanse dichter en wegbereider van Cuba's onafhankelijkheid, zich genoodzaakt een deel van zijn leven in ballingschap door te brengen in de V.S.

In de loop van de twintigste eeuw zouden zich ongekende migratiegolven naar het koloniale moederland voordoen, waarvan de Puertoricaanse diaspora wellicht het meest in het oog springt: bijna de helft van de Puertoricanen (ongeveer 4 miljoen) woont nu in de Verenigde Staten. Ook zoeken steeds grotere aantallen Haïtianen en Dominicanen hun geluk in de V.S., vaak op illegale wijze, aangezien zij niet beschikken over het Amerikaanse paspoort dat de Puertoricanen wel hebben. Daarnaast zijn er de bekende migraties van de Franse Antillen (Guadeloupe, Martinique) naar Frankrijk, van de Nederlandse Antillen (Aruba, Curaçao) naar Nederland en van de Engelstalige Cariben (Jamaica, Trinidad, Barbados) naar Engeland: in elk van die drie gevallen woont nu reeds meer dan een derde van de bevolking buiten het eiland.

De ervaring van voortdurende, rusteloze verplaatsing heeft het leven en het werk getekend van schrijvers als Maryse Condé (Guadeloupe), V.S. Naipaul (Trinidad), Edwidge Danticat (Haïti), Jamaica Kincaid (Antigua), om er maar een paar te noemen. Veel Caribische schrijvers zijn letterlijk ‘moderne nomaden’ die schrijven tussen twee (of meer) culturen, zonder geworteld te zijn in een

[p. 110]

homeland. In zijn essay la guagua aérea (‘De luchtbus’) schetst de Puertoricaanse schrijver Luis Rafael Sanchez op hilarische wijze hoe de Puertoricanen noodzakelijkerwijs een volk van Luftmenschen geworden zijn, dat non-stop heen en weer reist tussen twee eilanden: Puerto Rico en Manhattan. Maar migratie is voor menig auteur een pijnlijke ervaring: de onmogelijkheid om terug te keren naar een (al dan niet Afrikaanse) oorsprong, de scheiding en vervreemding van familie en vrienden, de raciale en sociale discriminatie in een vijandelijke anderstalige omgeving.

3. Het zoeken naar een culturele identiteit

De centrale vraag die Caribische schrijvers zich steeds hebben gesteld is de vraag naar de eigen nationale identiteit (‘Wie zijn wij?’). De koloniale geschiedenis van de Cariben heeft tot gevolg gehad dat het zoeken naar culturele identiteit steeds een obsessie geweest is in de Caribische literatuur. De zoektocht naar een eigen identiteit is mijns inziens het sterkst aanwezig in die landen die de koloniale band met het moederland niet hebben kunnen (of willen) verbreken. Eén van die landen is Puerto Rico, dat in 1898 van Spaanse in Noordamerikaanse handen overging en dat zich sinds 1952 Estado Libre Asociado (‘Vrije Geassociëerde Staat’) mag noemen. Terwijl de meeste Caribische eilanden onafhankelijk geworden zijn, bestaat er tussen Puerto Rico en de V.S. nog steeds een koloniale band. Aangezien het eiland als ‘natie’ toch een zekere vorm van culturele autonomie geniet, hoewel het geen onafhankelijke natie-staat is, spreken sommigen ironisch van light colonialism.

Als we dit zoeken naar identiteit nader bekijken, zien we dat het zich afspeelt op een dubbel niveau. In de eerste plaats zijn schrijvers op het nationale vlak op zoek gegaan naar wat de eigen identiteit van hun (ei)land is, al dan niet in een koloniale context. In de tweede plaats vroegen denkers uit de Franse Antillen als Aimé Césaire, Frantz Fanon en Edouard Glissant, zich af of er zoiets bestond als een ‘pan-caribische’ identiteit die de nadruk legt op de Afrikaanse basis van de Caribische cultuur. In de eerste helft van de 20^ste eeuw kwam de Martinicijn Aimé Césaire (Cahier d'un retour au pays natal, ‘Logboek van een terugkeer naar mijn geboorteland’, 1939) op voor de herwaardering van de identiteit en cultuur van de zwarten ten opzichte van de dominante westerse wereld, en zou aldus bekend worden als vader van de Négritude-beweging: hij wilde van de zwarte identiteit en culturele waarden een bron van fier-

[p. 111]

heid maken. Césaire zou grote invloed uitoefenen op denkers als Frantz Fanon, eveneens afkomstig uit Martinique, die in zijn Peau noir, masques blancs (‘Zwarte huid, witte maskers’, 1952) vele stellingen van Césaire's raciale vertoog zou overnemen. Na de tweede Wereldoorlog treedt er een belangrijke verschuiving op in dit culturele debat, toen Glissant de basis legde voor een nieuwe beweging die bekendheid zou krijgen als créolité. Identiteit moet gezocht worden, zo stelt hij, niet in termen van een eenduidige oorsprong als wel in termen van meervoudige relaties. Dit is te vergelijken met gewassen die een ondergronds wortelstelsel hebben dat zich eindeloos verder vertakt, zonder terug te gaan op één nauwkeurig te verifiëren herkomst. De kern van de Caribische identiteit ligt volgens de aanhangers van de créolité niet meer in het zwarte ras (zoals bij Césaire) maar in het scheppen van nieuwe culturele vormen uit de mix van elementen die in de Cariben samenkomen en nieuwe vormen aannemen. Dit proces van créolisation, het versmelten van rassen en culturen, drukt de specificiteit van de Cariben uit in hun culturele, historische en taalkundige diversiteit. Deze denkwijze zou drie Frans-Caribische auteurs (Patrick Chamoiseau, Raphaël Confiant en Jean Bernabé) op het einde van de jaren tachtig aanzetten tot het schrijven van een manifest met als titel Éloge de la créolité (1989).

Hoe belangrijk het concept van de créolité ook geweest is, toch moet dit gerelativeerd worden voor de niet-Franstalige Cariben, waar tot het einde van de 20^ste eeuw het werk van schrijvers als Glissant nauwelijks ter sprake is geweest. Toch bestond ook aan de kant van schrijvers uit de Spaanstalige en Engelstalige Cariben interesse voor de Afrikaanse wortels van de Caribische cultuur. Zo was de Cubaanse antropoloog Fernando Ortiz sterk geïnteresseerd in rituelen met een Afrikaanse oorsprong, zoals de Santería. In Puerto Rico trachtte de dichter Luis Palés Matos Afrikaanse ritmes en vormen over te brengen in zijn poëzie, terwijl Nicolas Guillén hetzelfde probeerde in Cuba. Ook Nobelprijswinnaar Derek Walcott (Trinidad) deelt Césaire's oproep om het anders-zijn te onderstrepen, maar hij vertaalt dit niet in termen van raciale tegenstelling, waarbij de eigen cultuur volgens de koloniale visie als minderwaardig wordt beschouwd.

Inmiddels is het proces van culturele creolisering een sleutelwoord geworden om de Caribische cultuur te omschrijven. Een andere term die steeds meer gebruikt wordt om het dynamische

[p. 112]

karakter van de Caribische literatuur te omschrijven is ‘hybriditeit’: hiermee wordt gedoeld op de tendens om verschillende literaire genres en stijlen te mengen. Zo is het bovengenoemde essay van Luis Rafael Sánchez bij uitstek een hybride essay, dat zowel fictionele als essayistische elementen bevat. Deze hybriditeit betreft ook het gebruik van meerdere talen, al dan niet met elkaar gemengd, zoals Frans gemengd met creools of het ‘Spanglish’ (de mengeling van Spaans en Engels). Ook binnen één taal komen ‘verbasterde’ woorden en uitdrukkingen voor, zodat een onzuivere, heterogene creatie wordt verkregen. Volgens de Argentijnse antropoloog Nestor García Canclini kan dit proces van hybriditeit het best worden omschreven als een ‘salade’, waarin elk ingrediënt zijn eigen kleur en smaak behoudt en niet oplost in een homogene massa.

De culturele hybriditeit komt het best tot uiting in het werk van migrantenschrijvers. Aangezien velen van hen schrijven tussen twee (of meerdere) culturen, toont hun werk het complexe proces van interactie met de verschillende culturele contexten waartussen zij zich bewegen. De jonge Haïtiaanse Edwidge Danticat (auteur van de succesvolle bundel korte verhalen Krik? Krak!) schrijft bijvoorbeeld hoe haar vader en moeder Haïti verlieten om een beter leven te zoeken in New York, terwijl zij als klein meisje achterbleef en opgevoed werd door haar oom en tante. Toen zij later in New York weer bij haar ouders kwam, merkte zij hoe moeilijk het was om zonder de nodige talenkennis te integreren. Haar moedertaal was Haïtiaans Creools, dat thuis gebruikt werd, terwijl ze op school les kreeg in het Frans. Op zich was dit al een verwarrende ervaring geweest, toen ze plotseling in een Engelstalige omgeving terechtkwam.

Dit gevoel van vervreemding als gevolg van culturele ontworteling en het nostalgische verlangen naar een thuis (niet noodzakelijk het ‘mythische’ land van oorsprong als verloren paradijs) is een constante in de Caribische literatuur. Voor vele Caribische schrijvers staan familiale relaties centraal in hun werk. Vaak gaat het om problematische of conflicterende relaties met de moeder of vader. De metaforische link met het moeder- of vaderland is dan niet moeilijk te leggen. De scheiding van de moeder is bijvoorbeeld een essentieel thema in het werk van Edwidge Danticat en Maryse Condé. De tegenstrijdige gevoelens van de schrijver tegenover een vader- of moederfiguur neemt soms een onverwachte wending. Om een recent voorbeeld te noemen: de jonge Puertoricaanse

[p. 113]

schrijfster Mayra Santos drukt in haar roman Sirena Selena vestida de pena (vrij vertaald: ‘Sirena Selena gekleed in leed’, 2000) die ambiguïteit uit door de ouderlijke rol te laten vervullen door een travestiet. Deze trekt naar de Dominicaanse Republiek in de hoop er fortuin te maken met shows van de jonge Sirena, een minderjarige thuisloze jongen waarover ze zich ontfermt. De metafoor van de travestie drukt hier mijns inziens de paradoxale status van Puerto Rico als Vrije Geassocieerde Staat uit: de natie die zichzelf tracht te ‘verkopen’ om te overleven. ‘De Caribische landen’ - zo vertelt Santos in een interview - ‘kleden zich zoals de Eerste Wereld, ze nemen de gewoonten en manieren van andere naties over om te “ontsnappen” aan de werkelijkheid en om datgene te benaderen dat elke dag verder wegschuift: de vooruitgang en de beschaving.’

Pas op de drempel van het nieuwe millennium lijkt de Caribische literatuur de aandacht en waardering te hebben gekregen die ze verdient. Hoewel het nu algemeen mode is om het werk van auteurs te lezen die ‘op de grens tussen twee culturen schrijven’, toch vergeet men nog steeds dat de Caribische literatuur pionier was op dit vlak. Een literatuur die zich, zoals ik in het begin al zei, omwille van haar grillige en onvoorspelbare karakter niet makkelijk laat vangen in een interpretatief net, maar juist daarom zo boeiend is.