De Tweede Ronde. Jaargang 22

[p. 127]

Laatste woorden
L.H. Wiener

Er bestaan anthologieën waarin zogenaamde ‘famous last words’ zijn opgenomen. Uitspraken, wensen of wellicht vervloekingen die als finale kwijtingen uit de mond van toonaangevende stervelingen zijn opgetekend. Interessante boeken zijn dit, aangezien men er gevoeglijk vanuit kan gaan dat deze ultieme verzuchtingen voor de stervenden zelf van eminent belang moeten zijn geweest en de kern van hun ervaringen bevatten, of de wijsheid van hun denken.

Laatste woorden die uiting geven aan strijd en protest, eerder dan aan lijdzaamheid en berusting, vormen de boeiendste en leerzaamste lektuur op dit gebied. Deemoedig gemijmer als: de Heer is mijn herder, of: in het huis mijns Vaders zijn vele kamers leveren niet veel stof tot overpeinzing op en aan het veel gebezigde: mijn genade is u genoeg valt al helemaal geen touw vast te knopen. Neem dan de gesouffleerde laatste woorden van Dylan Thomas, gericht tot zijn in stervensnood verkerende vader, die in dichtvorm luiden: Do not go gentle into that good night / Rage, rage against the dying of the light. Vitale, zo niet martiale woorden op de bres voor het leven, die reminiscenties oproepen aan het onmachtige bevel: Mehr Licht (2x) waarmee Johann Wolfgang von Goethe zijn weigerachtigheid om te sterven kracht bijzette. Dat Dylan Thomas na de dood van zijn vader dichten moest: Too proud to die, broken and blind he died, krijgt in het licht van het eerdere verzet een extra dimensie van trieste schoonheid.

Laatste woorden zijn boeiend omdat de dood per definitie boeit en laatste woorden zijn leerzaam, omdat men aan de hand van deze, van alle poses geschoonde ontboezemingen, die het wezen van andermans leven vormen, zijn eigen levensvervulling zou kunnen toetsen. Van lieverlede begint men zich af te vragen: welke laatste woorden zal ikzelf met mijn laatste adem uitblazen?

Deze vraag nu, of liever gezegd het antwoord op deze vraag, wil mij, bij het verstrijken der jaren, steeds vaker kwellen. En die kwelling wordt niet veroorzaakt door het besef dat ook ik eens op reis

[p. 128]

zal moeten gaan naar the undiscovered country from whose bourn no traveller returns, maar door de angst om op het moment waarop ik terugkeer in de moederschoot der aarde te moeten bekennen dat ik iets heel anders met mijn leven had moeten doen dan ik gedaan heb, dat ik bij het kiezen van mijn maatschappelijke loopbaan een ernstige taxatiefout heb gemaakt en een groot gedeelte van mijn tijd heb vergooid aan een zaak mijn toewijding en mijn werkkracht onwaardig; in concreto en in casu: dat ik, godbetert, nooit bij het onderwijs had moeten gaan!

Zo.

Het hoge woord is er, na drieëndertig jaar worstelen, eindelijk uit.

Eerst komt het hoge woord, daarna het laatste.

Wat een sukkel ben ik toch geweest!

En dat vind niet alleen ikzelf, maar dat vindt de gehele moderne maatschappij.

Had drieëndertig jaar geleden, toen ik deze heilloze weg insloeg, het leraarschap nog een gedegen status, met een uitstraling van eruditie, waardigheid en trots, inmiddels is men als leraar zo'n beetje de risée in karrièreland.

Ik ben ook nog leraar, luidt de titel van een verhaal uit 1970, dat ik opzond naar Tirade. ‘Een zeer goed verhaal, waarmee je eer inlegt’, schreef de grote Geert van Oorschot mij dienaangaande en ik dacht: ‘Dank je wel, beste Geert’, maar wat ik naliet te denken was: ‘maar voor hoe lang nog?’, terwijl de implikatie dat ik eigenlijk iets heel anders was, zo onmiskenbaar doorklinkt: ik ben ook nog leraar, maar eigenlijk ben ik schrijver.

Hoezo: ‘eigenlijk schrijver’?

Dat kán helemaal niet!

Men is òf schrijver óf men is het niet.

‘Ik ben ook nog schrijver’, luidt de openingszin van mijn novelle: De langste adem, uit 1993. Die zin klinkt monter, maar hij werd opgeschreven als verzuchting en de profundis. En om mijn woorden kracht bij te zetten vervolg ik met: ‘Het is zo. Ik kan het bewijzen’.

In deze formulering openbaart zich mijn dilemma: een schrijver die schrijver ìs, moet ook schrijver zìjn en niet iets anders, niet bijvoorbeeld: ook nog leraar. Op deze stelregel, die een vuist maakt

[p. 129]

voor de maatschappelijke onafhankelijkheid des schrijvers en diens literaire ontplooiing, bestaan grote uitzonderingen, ik weet het: Bordewijk, Hermans, Nescio en Slauerhoff bijvoorbeeld, hadden alle vier gedurende langere tijd een maatschappelijke betrekking.

Net als Theo Thijssen, zal men zeggen. Jazeker, net als Theo en vroeger had ik ook ongeveer net zo'n snor, maar waar Thijssen erin slaagde om zijn leraarschap en zijn schrijverschap op wonderbaarlijke wijze te doen versmelten, daar ontstonden er in mijn geval steeds duidelijker twee elkaar vijandige kampen, waarvan een verlammende invloed naar beide zijden uitging.

Aanvankelijk poogde ik mijn schrijversleven strikt te scheiden van mijn onderwijsverplichtingen, gebruikte daartoe verschillende initialen voor mijn naam, hanteerde verschillende pennen, verschillend papier, een verschillende spelling, ik hield er als het ware een kosjere schrijftafel op na, maar de verderfelijke invloed van het ambtenarenwezen groef zich met tastende tentakels steeds verder in, sijpelde als giftig boezemwater door alle lagen van mijn bewustzijn en verstikte uiteindelijk mijn gemoed.

Wat is het tegenovergestelde van symbiose? Dat is parasitisme.

Wat is het tegenovergestelde van kruisbestuiving, want kruisbestuiving is de ideale vorm die de vereenzelviging van schoolmeester en schrijver zou kunnen aannemen. Ik denk in ieder geval de kruisraketten die gedurende de laatste jaren in de vorm van nota's en brochures met steeds hogere frequentie op mij werden afgevuurd. Nota's die terminologies waren opgewaardeerd tot struktuurnota's, omdat dat gewichtiger klonk en brochures die tot voorlichtingsbrochures waren verheven, omdat het anders goed Nederlands zou zijn en geen pleonasme.

Ik heb deze geleide projektielen lange tijd kunnen pareren door ze in een voor mijn borst gehouden prullenbak op te vangen en richting papiercontainer te laten deflekteren, maar inmiddels is die prullenbak mij uit handen geslagen en krijg ik de ene voltreffer na de andere te verwerken. Wat ik hoopte dat even loze salvo's van bureaukratiese bemoeizucht waren als die welke in de jaren tachtig de zogeheten Middenschool aankondigden, bleken de onafwendbare voorboden van een ‘nieuwe tijd’, van een ‘Tweede Fase’, zoals dit onuitvoerbare theoriemodel, deze monsterlijke misgeboorte, in Den Haag was gedoopt.

[p. 130]

De nieuwe tijd doet mij duizelen en wankelen, waardoor ik bijna zelf in de papiercontainer ben beland, temidden van die myriaden dode letters van het nieuwe dagelijks geleuter. Wat is een tijdpad, een insteek, wat is afvinken? En hoe schrijf je dat? Zoals je het zegt? Maar ik zeg het niet. Ik gum het uit. Weg met al die doodgeboren taalvondsten van het ambtenarendom! Zij benemen mij de adem. Wat moet ik met lettergedrochten als: ontwikkelingstraject of leeskilometers? Als ik de ambtelijke taaltovenaar die het woord leeskilometers heeft verzonnen in mijn schrijvershanden krijg, dan breek ik zijn nek als een uitgedroogd schoolbordkrijtje.

Een proefwerk heet niet meer zo, terwijl het toch zuiver van betekenis is, een proefwerk is een voortgangstoets geworden. Het woord huiswerk is afgeschaft en vervangen door een ander, het vanwege zijn dubieuze dubbelzinnigheid afstotelijke: studielast. Een repetitie, nog zo'n woord dat glashelder uitdrukt wat het wil zeggen, heet nu, geloof ik: een diagnostiese toets. En ikzelf ben ook geen leraar meer, althans geen leraar die geacht wordt les te geven in het vak waarin hij zich heeft gespecialiseerd; ik word nu verondersteld een ‘coach’ te zijn, een ‘begeleider’ en een ‘adviseur’. Zelfs het woord school is plotseling niet meer goed genoeg: studiehuis heet het daar nu, een instituut waar fraude en werkweigerende sluwheid bedolven worden onder een sneeuwstorm van papier.

Zo ben ik geleidelijk een ontheemde leraar Engels geworden aan mijn eens zo trotse Haarlemse Gymnasium en het verbaasde mij dan ook geenszins dat ik op een dag een gemeentelijk schrijven ontving waarin mij werd medegedeeld dat ik als leraar ontslagen was. Eervol, dat wel, maar niettemin ontheven uit mijn funktie.

Zou ik als levend anachronisme op een soortement van eregeld zijn gezet, zo vroeg ik mij nog hoopvol af. Maar over de financiële beloning van de aanlokkelijke perspektieven die zich voor mijn geestesoog openbaarden werd niet gerept en mijn droom bleek van korte duur, aangezien ik bij de volgende postbestelling alweer was aangenomen. Niet als leraar ditmaal, met een in lesuren uitgedrukte onderwijsbetrekking, maar als ambtenaar met een aantal ‘formatie eenheden’.

Een nieuwe tijd, een nieuw geluid.

[p. 131]

Formatie Eenheden.

Het klonk gewichtig, als een para-militaire term. Men had ook Mobiele Eenheden. Zou mij nu een uniform worden verstrekt, kompleet met pet of baret? Een speciaal voor het onderwijs ontworpen outfit, een krijtstreep-tenue, waaraan men direkt kon zien dat de betrokkene bij een Formatie Eenheid was ingedeeld?

Ik deed navraag en het bleek niet zo te zijn.

Het verschil tussen een aanstelling in lesuren of een aanstelling in formatie eenheden werd bepaald door het feit dat lesgeven niet of nauwelijks meer werd verlangd. In plaats daarvan had ik nu een aantal taken toebedeeld gekregen, taken die zich lieten opsplitsen in A-taken, B-taken en C-taken, waarbij ik aangaande de A-taken nog wel eens in mijn lokaal werd verwacht, betreffende de B-taken werd verondersteld mijn vakkennis bij te houden, een taak die vroeger als een natuurlijk gegeven gold, en ik conform de C-taken zo ongeveer carte-blanche kreeg, als ik maar geen les gaf.

Zou ik mij nog moeten verbazen over het feit dat in het zogeheten formatieplan, dat mijn eigen rector gymnasii onderlaatst deed uitgaan, het woord ‘leraar’ in het geheel niet meer voorkomt en is vervangen door één generieke term, het woord: taakdrager?

Stuitender neologisme is nauwelijks denkbaar.

Ooit was ik een leraar aan de lief en leed school die Stedelijk Gymnasium heette, nu ben ik gedepromoveerd tot een taakdrager, die een geheel nieuw ABC moet leren en een walgelijk idioom.

I see the boys of summer in their ruin, schreef Dylan Thomas, toen het een keer heel goed wilde lukken.

En ik zie ze òòk, die studielastpakken, die weer hun handelingsdeel te laat hebben ingeleverd, terwijl in de studiewijzer de inleverdatum toch keihard vermeld staat, die in hun vrije ruimte zomaar een heel deelvak tekort komen, terwijl ze toch duidelijk konden weten uit welke en hoeveel profieldelen ze moesten kiezen. En KCV ìs niet hetzelfde als CKV, nota bene, KCV staat voor Klassieke Culturele Vorming en CKV is Culturele en Kunstzinnige Vorming, hoe kùn je het verhaspelen? Wat hebben Klassiek en Kunstzinnig nu met elkaar van doen?

[p. 132]

Het wordt hoog tijd dat ik als leraar afsterf.

Het is zo, ik kan het bewijzen.

Binnenkort begeef ik mij naar het strand van Bloemendaal, neem daar in de ondergaande zon mijn hoed af en prevel als laatste woorden; Soms kan men beter dood zijn.

Vervolgens ga ik terug naar huis, zet mij aan mijn schrijftafel en schrijf als eerste woorden: Er bestaan anthologieën waarin ik nog niet voorkom...