De Tweede Ronde. Jaargang 21

[p. 198]

Drie sonnetten voor Forese Donati^*
Dante Alighieri
(Vertaling Ike Cialona)

I

Forese's vrouw kan van de hoest niet spreken,

en wie haar hoesten hoort met regelmaat,

zou denken dat zij komt uit verre streken,

daar waar uit ijs en sneeuw kristal ontstaat.

Zij kucht zelfs in de warmste zomerweken,

dus denk niet dat het 's winters overgaat!

Al heeft ze op haar bed een warme deken,

ik meen dat die te wensen overlaat.

De oorzaak van haar hoest en narigheden

is niet de ouderdom der sappen: zij

mist echtelijke warmte in haar leven.

Haar moeder jammert en heeft alle reden;

zij zegt: ‘Ach, voor een appel en een ei

had ik haar aan graaf Guido kunnen geven.’

* Zie de Toelichting op pag. 200.

I

Chi udisse tossir la malfatata

moglie di Bicci vocato Forese,

potrebbe dir ch'ell'ha forse vernata

ove si fa 'l cristallo, in quel paese.

Di mezzo agosto la truovi infreddata:

or sappi che de' far d'ogni altro mese...

e non le val perchè dorme calzata,

merzé del copertoio c'ha cortonese.

La tosse, 'l freddo e l'altra mala voglia

no 'l addovien per omor' ch'abbia vecchi,

ma per difetto ch'ella sente al nido.

Piange la madre, c'ha più d'una doglia,

dicendo: ‘Lassa, che per fichi secchi

messa l'avre' 'n casa del conte Guido.’

[p. 199]

II

Laat de gestoofde zalm je heerlijk smaken

en de patrijzen, Bicci, beste vent,

maar wil voor lende van de hamel waken,

want van zijn leder maakt men perkament,

en dat doet jou bij San Simone raken,

nog heel wat dichterbij dan je al bent.

Als je die lekkernijen zou verzaken,

heb je je noodlot nog niet afgewend.

Ik hoor dat je heel kundig schijnt te wezen

in iets waardoor je uit de zorgen raakt:

een stiel die je successen doet behalen

en zorgt dat je geen schulden hoeft te vrezen

terwijl je niet je braspartijen staakt -

al moesten de Stagnesi 't duur betalen.

II

Ben ti faranno il nodo Salamone,

Bicci novello, e' petti di starne,

ma peggio fia la lonza del castrone,

che 'l cuoio farà vendetta de la carne;

tal che starai più presso a San Simone,

se tu non ti procacci de i'andarne:

e 'ntendi che 'l fuggire el mal boccone

sarebbe ormai tardi a ricomprarne.

Ma ben m'è detto che tu sai un'arte

che, s'egli è vero, tu ti puoi rifare,

però ch'ell'è di molto gran guadagno;

e fa sí, a tempo, che tema di carte

non hai, che ti bisogna scioperare;

ma ben ne colse male a' fi' di Stagno.

III

Bicci, ik weet niet wie jou heeft verwekt

(ik zou het Monna Tessa moeten vragen),

maar eten schenkt je zulk een welbehagen

dat wat je zelf hebt niet de kosten dekt.

Dus zij die beurzen torsen zien direct,

wanneer ze deze booswicht op zien dagen:

‘Die heeft als dief al vaak zijn slag geslagen,

want zo'n gehavend hoofd is erg suspect.’

's Nachts ligt degene die men in zijn leven

gelijk aan Christus' Jozef kan beschouwen,

uit angst dat men hem pakken zal te beven.

Van Bicci en zijn broers kan ik ontvouwen

dat met de opbrengst van wat zij misdreven

zij goede zwagers spelen voor hun vrouwen.

III

Bicci novel, figliuol di non so cui

(s'i' non ne domandasse monna Tessa)

giù per la gola tanta roba hai messa

che'a forza ti convien tòrre l'altrui.

E già la gente si guarda da lui,

chi ha borsa a lato, là dov' e' s'appressa,

dicendo: ‘Questi c'ha la faccia fessa,

è piuvico ladron negli atti sui.’

E tal giace per lui nel letto tristo,

per tema non sia preso a lo 'mbolare,

che gli appartien quanto Giosepp'a Cristo.

Di Bicci e de' fratei posso contare

che, per lo sangue lor, del malaquisto

sanno a lor donne buon' cogna ti stare.

[p. 200]

Toelichting

Deze sonnetten zijn waarschijnlijk geschreven rond 1295. Dante was toen omstreeks dertig jaar oud. Forese Donati, wiens bijnaam Bicci luidde, was een goede vriend van Dante en een verre neef van Dante's vrouw, Gemma Donati. Forese heeft op elk van deze drie sonnetten een antwoord geschreven, waarvan de technische en poëtische kwaliteit echter veel gebrekkiger is. Het schrijven van een dergelijke tenzone, een reeks van plagerige of zelfs soms min of meer boosaardige sonnetten was gebruikelijk in die tijd. De spotzuchtige Cecco Angolieri heeft bij voorbeeld omstreeks 1303 een felle pennestrijd met Dante gevoerd, waarvan helaas maar één - nogal boosaardig - sonnet is overgebleven, dat in de vertaling van Dolf Verspoor te vinden is in de bundel Rauw op het lijf die in 1972 bij Athenaeum-Polak & Van Gennep is uitgekomen.

Forese Donati is in 1296 gestorven en Dante beschrijft in zijn Goddelijke komedie hoe hij hem ontmoet op de louteringsberg, op de omgang waar de doden boeten voor hun gulzigheid. Hij zegt daar tegen hem: ‘Denk aan onze jonge jaren / Dan zullen de herinneringen aan / Wat wij tezamen deden je bezwaren.’ Van Forese's vrouw Nella, over wie hij in het bovenstaande sonnet zo onaardig schrijft, prijst hij in de Komedie, misschien met verhulde ironie, de toewijding en de deugdzaamheid. Voor een beter begrip van de sonnetten kunnen de volgende noten van pas komen:

Sonnet I

Vers 4. Volgens Aristoteles ontstond kristal bij hevige kou vanzelf uit sneeuw en ijs.

De verzen 7 en 8 zijn dubbelzinnig bedoeld.

Vers 10. In de Middeleeuwen dacht men dat de lichaamssappen van de oudere mens verkild waren en dat de geslachtsgemeenschap zowel de man als de vrouw van die ‘koude sappen’ ontlastte.

Vers 13. ‘Een appel en een ei’, in het Italiaans fichi secchi, slaat op de bruidsschat.

Vers 14. Deze ‘graaf Guido’ was waarschijnlijk een spreekwoordelijke figuur. Hij wordt in een dergelijke context ook genoemd in Boccaccio's Decamerone, VII 2.

Sonnet II

Vers 4. Op dit perkament werden de schuldbekentenissen van Forese vastgelegd.

Verzen 5-6. Forese woonde in de wijk San Pier Maggiore, niet ver van de kerk van San Simone. De gevangenis van Florence, la Burella, bevond zich dichtbij deze kerk.

Vers 14. De gebroeders Stagnesi waren beroemde dieven die voor hun misdaden terechtgesteld zijn. In de voorgaande vijf verzen zinspeelt

[p. 201]

Dante op de diefstallen en rooftochten van zijn vriend Forese.

Sonnet III

Vers 1-2. Dante zegt dit natuurlijk om zijn vriend en diens vader te beledigen en kwaad te spreken van Forese's moeder, Monna Tessa.

Vers 5. Nadat Dante in het eerste kwatrijn zijn vriend persoonlijk heeft toegesproken, noemt hij hem hier ‘deze booswicht’ en spreekt verder over hem in de derde persoon, een afstand scheppend om nog beledigender te zijn.

Vers 8. Forese had een litteken op zijn gezicht.

Verzen 9-10. Weer dezelfde belediging: Jozef zou immers niet de verwekker van Christus zijn.

Vers 11. Dante laat in het origineel Cristo rijmen op tristo en malaquisto. Later, in de Goddelijke komedie, zal hij de verheven naam van Christus alleen nog maar op zichzelf laten rijmen.

Vers 12. Forese's broers heetten Corso en Sinibaldo. Het waren allebei geen lieverdjes. Dante plaatst Corso later in de hel, waar hij door een galopperend paard aan één been over de grond heen gesleept zal worden.

Vers 14. De betekenis van dit vers is niet duidelijk. Sommige commentatoren lezen hier dat de drie gebroeders Donati hun vrouwen verwaarloosden en zich jegens hen niet als liefhebbende echtgenoten maar als koele zwagers gedroegen. Anderen menen dat Dante het drietal van overspel met hun schoonzusters beticht.