De Tweede Ronde. Jaargang 21

[p. 31]

De procuratiehouder
Klaus Siegel

Most friendship is feigning, most loving mere folly.
Then heigh-ho! the holly! This life is most jolly.
William Shakespeare, As You Like It (II, 7)

De man moest me hebben opgewacht toen ik de bank uitkwam. Hij was zoals ik een dertiger, maar zijn voorkomen straalde anders dan het mijne een zekere welstand uit. De donkere jas van een zwaar weefsel met de smalle bontkraag en de mooie zijden shawl alleen al. Niet dat wij onbemiddeld zijn: ik ben nu procuratiehouder, koop mijn kostuums al een paar jaar niet meer bij c&a en we wonen op een tweede verdieping in de Zuider-Amstellaan (ik heb een optie op de beletage). Trouwens Liedje heeft ook iets ingebracht, maar daar komen we niet aan. Doch deze man hoorde tot de categorie cliëntenbestand dat door het baliepersoneel meteen van het loket naar een van de kamertjes wordt geloodst. Het had geregend. Voorbij het Frederiksplein, boven de Weteringschans hing laag een smerig herfstzonnetje dat een struifkleurig kleverig schijnsel over de al kalende takken uitsmeerde. De zon zakte zienderogen en ik moest mijn ogen dichtknijpen. Ik had een paar stappen gezet toen de figuur zich uit de schaduw van de huizen losmaakte.

‘Herken je me niet, Arend?’

‘Het spijt me, meneer, met wie heb ik de eer?’

‘Doe niet zo gek, jongen. Ik ben Otto, Otto de Groot!’

‘Waarachtig, nu zie ik het!’ We gaven elkaar de hand. We hadden enkele jaren in dezelfde klas op de ohs gezeten en tegelijk eindexamen gedaan. Otto had daarna economie gestudeerd en was blijven hangen aan de universiteit.

‘Je ziet er patent uit. Het gaat je zo te zien goed. Werk je nog steeds in het hoger onderwijs?’

‘Was het maar waar! Al in november 1940 werd ons ontslag aangezegd. Een handjevol collega's protesteerde en ook de studenten dreigden te staken. Maar in Amsterdam ging alles na de kerstvakantie weer rustig aan het werk. Wat viel de opstelling van de civitas ons tegen. De docenten en studenten in Leiden staakten door

[p. 32]

en daarop heeft het nieuwe gezag de universiteit gesloten. Pet af voor de Leidenaren!’

‘Ons’? Nu brak mijn klomp! Als Otto nu zoals andere klasgenoten Peekel, of Vischjager had geheten. Hij ging niet eens met hen om en tenniste bij Festina. ‘Goh, daar kijk ik van op. Je draagt ook geen... Loop je een eind met me op?’

‘Nee, ik draag geen..., ik geef vooralsnog de voorkeur aan een pochet. Hij trok het puntje uitdagend een eindje omhoog. Je wist dus niet dat ik...’

‘Ik lette daar niet zo op.’ Ik voelde het in mijn haarwortels akelig warm worden en draaide mijn gezicht af. Ik vrees dat mijn vraag er een beetje schor uitkwam.

‘Wat doe je tegenwoordig?’

‘Nou niet veel. Ik heb begrepen dat je hier werkt. Zeg, ik wil je iets vragen.’

We waren schuin de straat overgestoken en liepen via het Westeinde op de brug af. De lampen in de twee hoge poorten van de Galerij links op het trottoir waren nog niet ontstoken en de toegangen tot het gewelf leken als lege oogkassen in onze richting te loeren. Otto haalde een paar keer diep adem.

‘Je hebt misschien gelezen dat er op 9 augustus al een tweede oproep in de krant stond dat we ons onverwijld voor de arbeidsverruiming in Duitsland moesten melden anders...’

We liepen de brug over. Een geplons trok onze aandacht. Toen we over de leuning keken zagen we een half kaalgeplukt opgezwollen eendenkadaver dat telkens door een aantal gretig toehappende rattenbekken onder water werd getrokken.

‘Ik heb het niet echt tot me laten doordringen, nee.’

‘Als je niet vrijwillig naar het Muiderpoortstation kwam, dan werd je gearresteerd en overgebracht naar Mauthausen, wat dat dan ook moge zijn.’

‘Reuze vervelend voor je. Jij hebt je dus niet gemeld?’

‘Zoals je ziet. Er stond ook bij dat als we zonder toestemming van de autoriteiten van woning zouden veranderen, ook “indien slechts voor tijdelijk”, we eveneens naar die plaats met zijn lugubere klank zouden worden gebracht. Je begrijpt waar ik naar toe wil?’

‘Geen flauw idee!’ Ik had wel een vermoeden wat hij van me wilde, maar daar kwam niets van in. We waren op school wel bevriend geweest, maar dit ging te ver.

[p. 33]

‘Je zult er geen spijt van krijgen. Als je me in huis neemt, staat daar wel iets tegenover. Mijn ouders zijn naar Zwitserland uitgeweken en hebben m'n zusje en mij niet zonder middelen achtergelaten.’

‘Niet zonder middelen,’ dacht ik wrang. Als mijn vader niet werkloos was geweest, zou ik nu meester in de rechten zijn en...

‘Ik heb het laatste jaar onze effecten in contanten omgezet. Hij tikte veelbetekenend op de bobbel onder de pochetzak van zijn jas waarin een doekje met hetzelfde patroon als zijn shawl flapperde. Het ding wekte aanvankelijk een gevoel in me alsof er een tong naar me werd uitgestoken, maar dit veranderde de zaak. Otto klopte ook nog suggestief op twee bulten ter hoogte van zijn heup en zei: ‘Goud, Arend. Twintig plakjes van een kilo! M'n zus is al bij mensen.’

‘Ik weet het nog zo net niet, Otto. Ik moet ook aan Liedje en de kinderen denken. Laurens is al veertien... en aan m'n positie op de bank.’

‘Juist omdat je op die bank werkt, sta je boven verdenking. Verleden jaar moest ik er de activa van vaders onderneming aan cederen en toen zag ik je. Je merkte mij niet op.’

‘Je bent ook zo veranderd! Hoe stel je je die logeerpartij voor? Als iemand erachter komt... Hmm..., misschien heb ik een idee. We hebben twee grote zolderkamers met verwarming en een wastafel. Laurens heeft er een van.’ Bulten en bobbel spraken me aan. ‘Zou je daar genoegen mee kunnen nemen?’

‘Genoegen mee kunnen nemen? In wat voor wereld leef jij? Ik zou dolblij zijn. Ik mag er alleen maar nooit uit, dus zul je me het eten moeten komen brengen.’

‘Waarom dat? Enfin, we zien wel.’

Tot mijn verbazing bleef Otto meteen bij ons. Liedje en de kinderen vonden hem direct al aardig. Je ziet ook niets aan hem. De volgende dag heb ik op de bank de rekening van de familie De Groot bekeken. Op een paar duizend gulden na, helemaal leeg. Dus ik maakte me niet schuldig aan onttrekking van vreemd vermogen door Otto te herbergen.

Er gingen een, twee jaar voorbij. De eerste tijd leefden we als vorsten. Behalve Laurens die, als hij ging slapen, het eten naar boven smokkelde, zag niemand mijn schoolvriend. Alleen het onsmakelijke gesjouw met Otto's feces vond ik aanvankelijk een hele toer

[p. 34]

voor Laurens. Maar ging er niet ook een aanzienlijke opvoedende waarde voor mijn zoon van uit? Aan de kop van de Albert Cuyp stonden altijd wel handelaren die voedselbonnen te koop hadden. Soms sloeg een zwarthandelaar, als ik passeerde, zijn mantel open en dan hing daar een worst of een reep spek die vlug van eigenaar wisselde. Ik stond tijdens de lange wandeling door de Van Woustraat doodsangsten uit als ik met het clandestiene spul naar huis liep.

Helaas moest ik soms, als ik verderop een controlefuik zag opgesteld, een willekeurige straat in de Pijp induiken om me van het kostbare voedsel te ontdoen. Ik ben niet onzelfzuchtig genoeg om te hopen dat de mensen die het vonden er goed van aten.

Hoewel mijn betrekking aan de bank me het privilege verschafte van een rijwiel-Ausweis gaf ik er de voorkeur aan te lopen. De kakkineuze buren op de Noorder-Amstellaan konden onder al hun charme niet verbergen dat ze mij en mijn gezin maar als omhooggevallen indringers beschouwden en een fiets in deze tijden zou hun vooringenomenheid alleen nog maar versterkt hebben. De lange wandeling door de Van Woustraat en Rijnstraat was soms erg vermoeiend en ik was blij als ik de Wolkenkrabber boven de huizen zag opdoemen. Op een raadselachtige manier schepte ik er een zeker genoegen in, het leek eigenlijk leedvermaak, als ik op mijn dagelijkse wandeling door de lange winkelstraten zag hoe de neringdoenden de een na de andere, en zij als eersten, hun deuren moesten sluiten. Had de middenstand zich in de crisistijd niet over vader en moeder vrolijk gemaakt? Wat ik nu zag, deed me goed. Het genieten van gerechtigheid is vast geen deugd, maar het voelt wel lekker.

De zwarte markt werd steeds duurder en we waren nogal royaal met Otto's financiën omgesprongen. De twintig plakjes goud had ik verzilverd, bij wijze van spreken dan. Dat wil zeggen, ik had er tien verkocht en tien had ik als commissie voor mezelf gehouden en opgeborgen. Het waren uitzonderlijke omstandigheden, nietwaar?

Het ging er thuis langzamerhand een stuk minder opgewekt aan toe. Liedje drong erop aan hetgeen zij had ingebracht - bruidsschat is een te groot woord als je het vergelijkt met de vermogens van hen die ik op de bank zag - aan voedsel te besteden. Op een dag sprak de buurvrouw van de derde verdieping me aan. ‘Meneer

[p. 35]

Kerstens, ik hoor overdag soms gescharrel boven mijn hoofd, heeft u soms een onderduiker?’

‘Geen sprake van. Ik denk dat u Laurens hoort die zijn huiswerk maakt.’

‘Waarschijnlijk heeft u gelijk. Je hoort van die dingen tegenwoordig. De ondergrondse schijnt mensen die onderduikers hebben opgenomen zelfs te steunen. Ik bedoel maar...’

‘Dat verandert de zaak. Er logeert daar inderdaad een oude schoolvriend.’

‘Doet u de groeten aan uw vrouw.’ ‘Zal ik doen.’

Twee dagen later werd er na Sperrstunde aangebeld. Ik zag het bloed uit Liedjes gezicht wegtrekken en opende met bonzend hart. Twee heren vroegen of ze binnen mochten komen. We joegen de kinderen de kamer uit. Ze knikten goedkeurend en vroegen hoeveel we er in huis hadden genomen. Ik deed alsof ik ze niet begreep. ‘Hoeveel van wat?’

‘Schuilers,’ zei de een die iets van een ouderling had.

‘Een,’ zei Liedje, ‘eentje maar. Bent u nu teleurgesteld?’

Ze gaven geen antwoord en vroegen of ze even mochten rondkijken. We liepen met hen de woning door. Ze zeiden beleefd goedenavond toen ze Meta's kamer bekeken.

‘Uitmuntend,’ zei de een: ‘werkelijk niets te ontdekken. Voortaan vallen er eens per maand wat geld en de nodige bonnen in uw brievenbus.’ Heel discreet. Niemand weet ervan. De ander die op een ouderling leek sprak plechtig: ‘Geheim van één weet God alleen, geheim van twee wordt licht gemeen, geheim van drie weet iedereen’. Ze stonden op. Ik zei weifelend: ‘Onze schuiler zit op zolder.’

‘Op zolder?’ Ze lieten zich meteen weer in hun stoelen terugvallen. ‘Dat kan absoluut niet! Daar zoekt de mof het eerst. De razzia's beginnen soms vanaf het dak!’

De volgende avond al kwamen er andere lieden. Ze brachten planken mee, klosten alle kamers door of ik niet bestond, en vonden uitgerekend onze slaapkamer vanwege de ruimte het meest geschikt. Ze vernielden de kast alsof het vanzelf sprak. De spiegel op de middelste deur kreeg een barst en het ding werd een stuk naar voren geschoven. Otto verhuisde naar beneden en had voortaan zijn domicilie achter onze kleren. Dat wil zeggen 's nachts. Overdag sloop hij op handen en voeten door de woning zodat hij niet vanaf de straat kon worden gezien. Van de overkant viel geen

[p. 36]

gevaar te duchten. De Zuider Amstellaan is een brede straat. Kwam ik thuis dan lag hij op de vloer te lezen of in een dagboek te schrijven.

Ik bespeur met enige verontrusting dat mijn gedachten de laatste tijd als ik op mijn werk ben steeds vaker worden afgeleid doordat het beeld van Liedje onverwacht voor me opdoemt. Haar volle blonde haar, de donkere wenkbrauwen, het ondeugende neusje met het koude puntje, maar vooral haar weelderige vormen zie ik zo levendig voor me dat ik haar bijna kan aanraken. Zodra ik haar na thuiskomst heb gekust, lijkt ze weg te zinken in een dromerige hunkering.

's Avonds verdwijnt Otto in de kast. Nadat Liedje en ik de liefde hebben bedreven - zo stil mogelijk - kijken haar ogen met een doffe glans langs me heen naar een verte waarin ze me niet toelaat.

De volgende dag zie ik haar nog duidelijker voor me. Ik zie ook Otto op de keukenvloer liggen. Hij kijkt omhoog. Ze draagt als ze de boel 's ochtends aan kant maakt het negligé met de grote gele rozen. Ik kan me wel voor mijn hoofd slaan dat ik haar toen geen deugdelijker huisgewaad heb gekocht. Haar ronde, mollige knieën, de welige melkwitte volheid van haar dijen kunnen hem niet ontgaan. Ik zie Liedje tussen mijn dossierkasten bukken om het stof op het blik te vegen dat ze bijeen heeft gebezemd. Het vreemde is dat het visioen van mijn vrouw soms aan mijn oog onttrokken wordt door een sluier, sneeuwvlagen woeden om haar heen, alleen bestaat de neerslag uit bankpapier. Mijn secretaresse komt binnen: ‘Hoort u de telefoon niet? De Zentralstelle aan de lijn. Bent u niet goed?’ ‘Jawel, jawel, zeg maar dat ik zo terug bel’. De deur slaat dicht. Daar zijn de beelden weer: Liedjes borsten prangen uit de halsopening van haar blouse tevoorschijn. Wat zijn ze stevig gebleven na de kinderen, nu vaart er een zachte, onweerstaanbaar verleidelijke trilling doorheen. Je leest tegenwoordig dat er in het Oosten zo geleden wordt onder de Russische buran. Ik stel me voor dat de wervelwind van papiergeld die nu rond Liedje woedt veel weg heeft van de sneeuwstormen in de steppen die de soldaten moeten doorstaan. Het is ijskoud op kantoor en ik huiver. Vanavond moet Liedje me omarmen. Onlangs vroeg ze me: ‘Wat mankeert je, jongen?’ ‘Het zal de leeftijd zijn, Liedje.’ Ze schudde ongelovig haar hoofd, afwezig. Ik weet wel beter: het is de gedachte aan de man achter de kast die mijn fantasie geen seconde rust

[p. 37]

gunt. Ah, ja, ik moet opbellen.

Nacht na nacht hebben we gemeenschap. Liedje lijkt onverschillig over mijn ongedurige passie. Verleden week vroeg ze me: ‘Waarom snuffel je zo in mijn hals?’ ‘Ik zuig je geur in, mijn liefde!’ Vannacht heb ik als een ever op zoek naar truffels in Liedjes schoot geneuzeld, rook ik mezelf of de ander? Daarna heb ik me vertwijfeld nog eens op mijn half slapende vrouw geworpen. Ik hoop dat hij het heeft gehoord, de ploert!

Ik had die middag mijn vriend Ernst opgebeld. Ik kende Puttkammer nog van het kantoor van de Rotterdamse Bankvereniging. Hij was toen al procuratiehouder, maar hij voelde zich niet te hoog voor me. Hij werkte nu voor het Devisenschutzkommando waar hij tot taak had Joden te bewegen buitenlandse banktegoeden naar Nederland over te boeken, in ruil voor een zogenaamde Sperre, vrijwaring van deportatie. Na het uitwisselen van de nodige plichtplegingen vroeg ik hem of hij iets wist van een eventueel buitenlands vermogen van de familie De Groot, die van het chemieconcern.

‘Dat bedraagt ettelijke miljoenen, ze zijn ermee uitgeweken, maar er moeten nog een zoon en een dochter in Nederland zijn achtergebleven. Als we die eens konden vinden, dan zouden ze er vast een paar honderdduizend Zwitserse francs voor over hebben om een stempel te krijgen. Maar die zitten allang in het buitenland. Waarom wil je het weten?’

‘Ik zit hier met hetzelfde probleem. Maar hoe gaat het je?’...

En nu zat meneer De Groot, die als de vijandelijkheden tot stilstand waren gekomen in Zwitserland van zijn geld ging genieten, zich achter de kast op onze kosten vol te vreten. Ik nam me voor hem bij de eerste de beste gelegenheid op de Puttkammer-lijst te wijzen.

Maar zover zou het niet komen. Op een donderdagochtend kwam Otto de kast uit wankelen. Zijn gezicht was vuurrood en zijn ogen glansden. Het was duidelijk dat hij hoge koorts had. De mensen van het verzet hadden me verteld dat er dinsdag- en vrijdagmiddags tussen half zes en zes iemand van de ondergrondse voor City heen en weer liep aan wie je noodsituaties kon melden. Op het plein keek ik angstig naar de Grüne-schildwachten die schuin aan de overkant voor de gevangenis stonden opgesteld. Om half zes stroomde het publiek van de tweede middagvoorstelling van Die goldene Stadt de straat op. De ufa-kleurenfilm over een maagd van Duits boerenbloed die door een Tsjechische nietsnut in het verderf

[p. 38]

wordt gevoerd, moest erg goed zijn en was onlangs met de Volpi-Pokal bekroond. Toen de bezoekers zich verspreidden, werd ik aangesproken door een vrouw, die reageerde op het afgesproken teken. Wie acuut hulp behoefde moest, ongeduld voorwendend, met een Telegraaf op zijn linkerdij tikken.

Al om zes uur kwam er een dokter, die een blindedarmontsteking constateerde. Morgen komen we hem halen. Die nacht sliep Otto in ons bed. Toen ik zaterdagmiddag thuiskwam, was hij er nog steeds. Eindelijk werd er gebeld. Twee mannen rolden Otto in bruingrijs zeildoek. Ik moest op de uitkijk gaan staan en zodra de kust veilig was een sigaret opsteken. Nadat ik het sein had gegeven, legden ze hem in een bakfiets. Er werd een tweede zeil over hem heengelegd.

Ik stond doodsangsten uit dat ze onderweg zouden worden aangehouden, durfde er niet aan te denken wat er dan met ons zou gebeuren. Ik besloot het vervoermiddel met de mij antipathiek geworden lading te volgen om te kijken of de bestemming veilig bereikt werd. Een van de mannen trapte de fiets kalm voort en de ander liep er op de stoep naast. Gelukkig was er genoeg volk op straat, waardoor de bakfiets niet opviel.

Bij het Westerscheldeplein gingen ze rechtsaf. De wolken hingen laag. Op het braakliggende terrein links waren kwajongens fikkies aan het stoken met riet. De rook sloeg onaangenaam prikkelend neer. Er lag daar een spoor voor een tramlijn die nooit was aangelegd, de rails eindigden in een modderige plas. Onverlaten hadden enkele weken geleden de blokjes hout die tussen de rails als plaveisel waren aangebracht gestolen. Ook van de mooie iepen was niet veel over; er restten slechts macabere stammen. Het was of ik het bloeden van de blessen zelf voelde. Sommige stompen hadden ruwe vaalwitte zaagvlakken, andere waren tot in het kernhout ingescheurd, gerafeld, splinterig.

Ver hoefden mijn gast en zijn begeleiders niet. Ze staken schuin de straat over en vis-a-vis het kleine park met het kinderbad sloegen ze de Eendrachtstraat in en droegen Otto daar het weeshuis binnen. Het stelde me niet gerust. Integendeel: misnoegen maakte zich van me meester nu ik hem veilig wist. Er moet toen een worm in mijn hoofd zijn gekropen. Ik sloeg de weg naar huis in en passeerde de Sieberg-garage. Er stonden twee Landwachters voor... ‘Heren,’ wendde ik me tot hen, ‘heren...’

Ik keerde terug naar het park. Achter enkele hulststruiken die

[p. 39]

nog niet ten prooi waren gevallen aan het vandalisme wachtte ik af wat er zou gebeuren. Vlak voor mijn ogen hing een trosje vuurrode bessen waarover een lieveheersbeestje kroop. Het vredige beeld stelde me gerust. Het was beter zo! Ik werd uit mijn rustige stemming gerukt door het geratel van rupsbanden. Aan beide kanten van de Eendrachtstraat kwamen de gecamoufleerde overvalwagens tot stilstand. Schelle bevelen, het knerpende gekraak van een deur die wordt ingetrapt. Ik zag Otto nog een keer. Hij hing tussen twee in zwarte leren jassen gehulde functionarissen in. Vergeleken met hoe de andere mannen en vrouwen de auto's werden ingedreven, gingen ze bijzonder zachtzinnig met hem om.