De Tweede Ronde. Jaargang 19

[p. 160]

Russisch

[p. 161]

Russischtalige literatuur in Israël
Jefrem Bauch^*
(Vertaling Hans Boland)

Wanneer ik geïnterviewd word, luidt de eerste vraag meestal of Russischtalige literatuur in Israël wel bestaansrecht heeft.

Méér dan alleen bestaansrecht, is mijn antwoord. Ze is immers nu al bijna dertig jaar actief? Dat is bijna half zo lang als de Sovjetliteratuur heeft bestaan, en die deed haar best de grote Russische literatuur in haar totaliteit in zich op te nemen: wij werden er tot onze kruin onder bedolven. Alles wat erbuiten viel, bestond uberhaupt niet of werd - als iets ervan, God verhoede, langs onbekende, ‘crimiminele’ paden doordrong - negatief geoormerkt.

Maar de waarheid komt vroeg of laat naar buiten. Het ogenschijnlijk onwankelbare en eeuwige imperium stortte in, en juist buiten zijn grenzen bleek een aantal mensen al die jaren het vuur te hebben behoed van de barmhartigheid, de rechtvaardigheid, de weerzin tegen despotie, staatschauvinisme en gelegaliseerd antisemitisme onder het mom van ‘het zionisme’. Alles wat in de schone letteren was bereikt tijdens de ‘Gouden’ en de ‘Zilveren Eeuw’ [de jaren 1810-1825 respectievelijk 1900-1920 - HB] was bewaard gebleven.

Tevens kwamen we tot de ontdekking dat ook de Russische literatuur, net als willekeurig welke andere echte literatuur, haar ‘wereldkaart’ had met literaire enclaves in Europa en Amerika. En sinds de uittocht van de Sovjetjoden vanaf de vroege jaren zeventig zien we ook in Israël een sterke groei van de Russischtalige literatuur, waarvan de wortels natuurlijk liggen in het Rusland van de jaren zestig, toen de ‘zwijgende joden’ wakker werden na een langdurige periode van repressie, doodzwijgen en angst.

In deze jachtige tijd, die in een nog onbekende richting voortijlt, lijkt dit alles triviaal, maar in feite zijn het de simpele waarheden die men nooit uit het oog mag verliezen wanneer men kijkt naar

* Jefrem Bauch (1934) emigreerde in 1977 naar Israël. Sindsdien publiceerde hij vier romans in het Russisch, maar zijn gedichten en essays schrijft hij in het Ivriet. Hij is voorzitter van de Israëlische Federatie van Schrijversbonden en van de Bond van Russischtalige Israëlische Schrijvers en vice-president van de (Israëlische) PEN-club.

[p. 162]

de algemene ontwikkeling van de Russische literatuur, die net als andere literaturen - de Engelse, de Franse, de Spaanse - onafhankelijk is van de verblijfplaats van degenen die haar maken. Tenslotte schreef Gogol zijn belangrijkste werk in Rome en Joyce in Parijs.

In Israël, waar meer dan een miljoen mensen Russisch lezen, staat het bestaansrecht van de Russischtalige literatuur buiten kijf.

Iets anders is, dat de meeste lezers die daar in de afgelopen jaren zijn aangekomen nog zeer sterk verbonden zijn met wat er in hun voormalige vaderland gebeurt. Zonder zich daarvan bewust te zijn, kunnen deze lezers zich in wezen nog niet losmaken van de imperiale mentaliteit, ook al behoren zij niet tot de eerste generatie die zich daarvan tracht te bevrijden: ze kopen alles wat van dáár komt en vertonen zelfs een zekere arrogantie jegens hetgeen híer wordt geproduceerd. Jammer, maar het is niet anders. Mettertijd zal alles wel op zijn plaats vallen. Er zijn vanaf het begin van deze eeuw allerlei groeperingen geweest die een van de klassieke of grote schrijvers ‘uit het schip van het heden wilden gooien’ [geciteerd uit een beroemd pamflet van de Russische futuristen - HB]. Nu we het einde van deze eeuw naderen, kunnen we constateren dat al deze groeperingen zelf mettertijd van boord zijn geduwd, terwijl de klassieken en de hun verwante schrijvers in leven zijn gebleven en de taak die hun door het lot is opgedragen naar vermogen vervullen.

In deze tijd van elektronische informatie kijkt en luistert een Russische immigrant die nog geen Ivriet kent uiteraard naar Russische radio- en tv-uitzendingen en beïnvloeden de Russische cultuur en mode zijn smaak. Maar Rusland bevindt zich op het ogenblik niet alleen in een fase van afbraak van alle mogelijke afgoden, waarbij zoals bekend met het waswater ook het kind wordt weggegooid. Rusland ondergaat ook een shocktherapie van de massamedia. Dat betekent dat niet alleen in Israël, maar ook in de ‘wieg’ zelf van de Russische literatuur serieuze schrijvers, van wie de namen ooit terecht schitterden, verdrukt worden en verschijnen in minuscule oplagen. In wezen is dit proces echter bepaald niet alleen van onze tijd. Bij zijn leven lag Tolstoj in de winkel op de schappen en gingen de Vera Tsjarskaja's als warme broodjes over de toonbank - en wie kent haar nog? Alexandr Blok verscheen in een oplage van tweeduizend.

[p. 163]

Toch is er een innerlijke stem, die het de serieuze schrijver verbiedt zich over te leveren aan de rukwinden van voorbijgaande modes. Ver van het gedruis houdt hij zich bij zijn leest, omdat hij niet anders kan. Dat is dan ook een bestaansvoorwaarde voor de rol die elke literatuur speelt, in elke taal en op elke plek, als ‘emotionele opvoedkunde’.

Onze generatie heeft geluk. Denk maar aan Tjoettsjev: ‘Gezegend is hij die deze wereld bezocht op haar noodlottige momenten...’ Voor onze ogen is een imperium ingestort waarvan wij dachten dat het onwankelbaar en eeuwig was, omdat wij onder zijn ‘ijzeren hakken’ onze jeugd en zelfs rijpe jaren hadden doorgebracht. Overigens bestaat er in het Westen, waar men dit heeft overleefd, een duidelijk onderscheid tussen de produkten van de massamedia en die van de werkelijke literatuur. Maar in Rusland, en trouwens ook in Israël, in de literatuur in het Ivriet, die op het moment om hele andere redenen (voornamelijk vanwege een misverstane vorm van Amerikanisering) iets dergelijks doormaakt, staat al deze lectuur op één rij, en dat wordt natuurlijk in de eerste plaats aangemoedigd door uitgevers met commerciële oogmerken.

In het licht van het voorgaande dient de plaats van de Russischtalige Israëlische literatuur te worden gezien.

Eveneens vaste prik in elk interview is de vraag wat Russisch-joodse of Russisch-Israëlische literatuur eigenlijk is. Daarop luidt mijn antwoord ongeveer als volgt: sinds de ondergang van de oude joodse staat, millennia geleden, breken de meest lucide geesten van dit volk hun hoofden al over de vraag wat de joden zijn. En tot op de dag van vandaag is daar zelfs geen bij benadering bevredigend antwoord op gevonden. Ik denk dat hetzelfde geldt voor de term ‘de Russisch-joodse, Engels-joodse, Duits-joodse of Amerikaans-joodse schrijver’.

Niettemin kan men Kafka, Bruno Schultz, Stefan Zweig en Franz Werfel geen puur Duitse schrijvers noemen, en de VS kennen een hele plejade van Amerikaans-joodse schrijvers, die als een speciaal fenomeen wordt beschouwd: Salinger, Saul Bellow, Philip Roth, Bernard Malamud, Allen Ginsberg.

Want in welke taal zij ook schrijven, het verschijnsel van het joodse milieu en karakter en de verhouding tussen deze en de omringende wereld zijn een soort lakmoesproef waarmee ze zich binnen elke literatuur onderscheiden.

[p. 164]

In Rusland zei de door ons allemaal geliefde klassieke schrijver Koeprin naar aanleiding van de hartstocht waarmee joden zich een plaats in de literatuur verwierven, dat ‘de Russische literatuur de majoefes danst en niet uit de mikve wegkomt’. Aan deze betreurenswaardige algemene antisemitische tendenties, die altijd tamelijk sterk aanwezig zijn geweest in de Russische literatuur, ontkomen zelfs haar grootste representanten niet.

Desondanks is het bijzondere van de mensen van onze stam vanaf de zijlijn scherper waarneembaar. En dan met name het eeuwige streven om in een sfeer van algemene kontlikkerij indien mogelijk je zelfrespect te bewaren, wat door de omgeving als misplaatste arrogantie wordt beschouwd: de beruchte ‘uitverkorenheid’. Misschien is dit voortdurende gevecht tegen het galoet-complex - de ‘liquidatie van de slaaf in zichzelf’, zoals Tsjechov het zei - kenmerkend voor elke schrijvende jood, in welk land hij ook woont en in welke taal hij ook schrijft.

Opvallend, en op het eerste oog in tegenspraak met het bovenstaande, is daarnaast de bijna nadrukkelijke afwezigheid van ‘het joodse thema’ in het werk van de grote Russisch-joodse dichters van deze eeuw (Mandelstam, Pasternak, Brodsky), terwijl in de Russischtalige literatuur uit Israël het joods-zijn, en misschien meer nog het Russisch-zijn in de staat Israël, een heel belangrijke rol speelt. En ook dat getuigt van de vitaliteit van deze literatuur.