De Tweede Ronde. Jaargang 19

[p. 16]

Kraaien
Jan Schotte

Rond het middaguur werd ik uit de politiecel gehaald, in een legervoertuig geduwd en afgeleverd bij een gevangenis, een half uur landinwaarts. Ik dacht al lang niet meer aan een misplaatste grap.

Tegenover de gevangenisdirecteur herhaalde ik wat ik bij mijn aanhouding de avond tevoren tegen de politieagenten had gezegd: ‘Dit is een vergissing! Ik ben buitenlander. Ik woon niet hier.’ Ik zei het in het Frans, daarna in het Engels. ‘Mijn auto staat bij de grens, bij Kerihm. Mijn paspoort is zoekgeraakt.’ De directeur zweeg en kneep zijn ogen dicht. De bewaker achter mij riep iets en porde me de kamer uit.

Ik moest mijn kleren en schoenen uittrekken. Ik kreeg een blauwe pyjama en linnen touwsloffen. Met een opgerolde matras op mijn hoofd werd ik de smalle gang ingeduwd en naar een cel gebracht. Er stonden een tafeltje en een stoel. Tegen een van de muren was een stenen verhoging met de afmetingen van een smal bed. De bewaker beduidde me dat ik de matras op de slaapbank moest leggen en gaan zitten.

Een grote zwarte man bracht een emmer met een deksel en zette die in een hoek. Hij droeg net als ik een blauwe pyjama. Hij knikte me toe en kreeg prompt een snauw van de bewaker. De met ijzer beslagen deur ging achter hen op de grendel. Ik zat op het stenen bed en staarde naar het grove cement van de vloer.

Enige tijd later bracht een andere gevangene een blad, dat hij op het tafeltje onder het getraliede raam zette. Met één oog keek hij mij even aan, het andere oog ontbrak. Ik ging op de gammele stoel aan het tafeltje zitten. Op het houten blad stond een mok groene thee en een tinnen bord met grijsbruine rijst. Er lag een afgesleten lepel naast.

De vorige ochtend was ik vanuit het buurland met een eendagsvisum de grens over gekomen om de opgravingen bij de stad Quashir te bezoeken. De bestuurder van de autobus had me gewaarschuwd niet naar de stad zelf te gaan met haar wirwar van steegjes en smerige sloppen, maar ik had dat beschouwd als een

[p. 17]

standaard waarschuwing die hij aan alle buitenlanders gaf. Zoals: niet te lang afdingen bij het kopen, niet naar vrouwen kijken en ze zeker niet aanspreken, niet alleen een koffiehuis binnengaan, enzovoort. Goed bedoelde raadgevingen voor toeristen, maar ik was geen toerist, vond ik zelf.

In de oude stad was het minder druk dan ik had verwacht. Om de een of andere reden bleven de meeste mensen blijkbaar binnenshuis. Ik zag wel opvallend vaak gewapende militairen. Ze liepen in patrouilles van twee of drie man. In de bredere straten en op pleintjes stonden grijze legervoertuigen. Er hing een beklemmende sfeer. Soms zag ik een handvol mensen die fluisterend iets bespraken, maar zodra er soldaten naderden, waaierden ze uiteen.

De zon ging onder en in sommige steegjes was het meteen aardedonker. Ik raakte verdwaald. Maar ik was wel vaker de weg kwijtgeraakt in een dergelijke stenen doolhof en de ervaring had me geleerd dat ik er altijd wel weer uitkwam. Een paar keer sprak ik iemand vragend aan, maar men begreep mij niet of men negeerde me of gleed angstig weg alsof ik besmet was.

Wat er toen op een straathoek in het schemerduister was gebeurd kon ik me niet meer duidelijk herinneren. Onverwacht en ongewild kwam ik in een opstootje terecht. Er was gedrang en iedereen schreeuwde. Ik werd temidden van zwetende mensen een portiek in gedrukt. Er waren politiemannen en soldaten met pistoolmitrailleurs. Er werd aan me gesjord, ik werd geduwd en gestompt en belandde met nog een paar mannen in een overvalwagen. Een te ver doorgevoerde grap, dacht ik even. Op het politiebureau bleek dat ik mijn paspoort was kwijtgeraakt.

Toen ik tot de conclusie kwam dat ik was aangehouden, protesteerde ik, ‘Ik ben buitenlander. Ik ben met de bus gekomen. Uit Kerihm. Mijn paspoort is gestolen!’ Ze hadden alleen maar geschreeuwd. Even later zat ik met een tiental anderen in een cel van twee bij drie meter.

Het was de hele nacht rumoerig gebleven in de stad. Geluiden van de straat drongen gedempt in het politiebureau door. Af en toe waren schoten te horen, een enkele keer korte salvo's. Binnen in het gebouw klonken luide bevelen, stampende laarzen, het geknal van dichtslaande deuren. Ik had geen flauw idee in wat voor heksenketel ik was beland. Ik kon niemand verstaan en niemand begreep mijn vragen.

[p. 18]

Deze cel was kleiner dan die in de stad, maar hier zat ik alleen. En ze lieten me stikken. Het was benauwd. Het glasloze raampje hoog in de muur was een vierkant gat met twee dikke verticale spijlen.

Ik klom op het wankele tafeltje en keek naar buiten. Het moest een uur of twee zijn. De binnenplaats lag verlaten in de zinderende zon. Aan de overkant zag ik een witgepleisterde muur met vijf getraliede vensters, daarboven een stuk lichtblauwe lucht. Op de rand van het platte dak zaten een paar grote kraaien. ‘Dit is geen droom,’ zei ik hardop. Mijn stem klonk schor.

Ik ging op de dunne matras liggen en deed mijn ogen dicht. ‘Hoe lang dit ook gaat duren,’ zei ik tegen mezelf, ‘ik moet zorgen dat ik niet gek word. Ik moet niet in paniek raken.’ Ik verlangde naar iets wat als een symbool zou kunnen dienen van mijn leven in vrijheid. Mijn horloge bijvoorbeeld. Ik had iets tastbaars nodig, een houvast. Maar ik bezat geen enkel voorwerp meer van mezelf.

Ik begon de tafel van zeven op te zeggen, net zo tergend langzaam scanderend als vroeger op school. Eén maal zeven is zeven... tot en met vijfentwintig maal zeven is honderdvijfenzeventig. Daarna de tafel van negen. Ik oefende mijn hersens met hoofdrekenen, ik vermenigvuldigde getallen van drie cijfers met elkaar, ik maakte staartdelingen. Als ik me diep concentreerde zag ik alle cijfers van de berekening voor me. Midden in een deling viel ik gelukkig in slaap.

Na het avondmaal van zout brood en thee werd de celdeur opengetrokken en ik werd naar buiten gewenkt. Uit drie deuren kwamen de gevangenen de binnenplaats op. Bij elke deuropening en bij de poort stonden twee bewakers met stokken.

Ik liep naar de grote zwarte man. Hij bleek een paar woorden Engels te spreken. ‘Ik Jefferson,’ zei hij. Zeeman uit Liberia. ‘Jij nieuwe man. Waarom jij hier?’

‘Vergissing,’ zei ik. ‘Geen paspoort.’ Hij schudde zijn hoofd.

‘En jij,’ vroeg ik. Hij maakte met zijn vlakke hand een horizontale beweging langs zijn keel. Ja, dat is duidelijk, knikte ik. Hij grijnsde zijn grote witte tanden bloot. Ik vroeg hoe lang hij hier nog moest blijven. Hij haalde zijn massieve schouders op. ‘Geduld. Wachten. Er gebeurt altijd iets, als je maar lang wacht. Er gebeurt altijd iets. Dus moet je wachten.’ Proberen te vluchten was zinloos, zei hij, zonder dat ik iets in die richting had gevraagd. De weg buiten de poort ging twee kanten uit. ‘Naar de stad, en dan pakken ze je weer na een paar mijl, en de andere kant uit is de woestijn.’ En

[p. 19]

daar ging niemand je halen. Er waren geen bomen, geen struiken. Er was alleen zand en de zon en alleen onder de stenen vond je schaduw. Hij draaide zich om en stapte bij me vandaan.

Ik liep wat heen en weer, net zoals de andere gevangenen deden. Het waren er een stuk of dertig, van alle leeftijden. Ik was zo te zien de enige Europeaan.

De binnenplaats, die nu helemaal in de schaduw lag, was een vierkant van veertig bij veertig passen, aan alle zijden besloten door witgekalkte gevels, waarin op regelmatige onderlinge afstand tralievensters zaten. Het poortgebouw was iets hoger dan de andere drie vleugels, die vrijwel identiek waren. Het gebouw had een plat dak, waarop twee bewakers heen en weer liepen met het geweer in de aanslag. Op de buitenmuur zat een manshoge borstwering met schietgaten. Een woestijnfort uit de tijd van Beau Geste.

Een snerpend fluitje dirigeerde ons in ganzenpas terug naar de cellen.

Toen de celdeur achter me was gesloten, ging ik op het tafeltje staan en keek door de tralies. Het werd snel donker. De strook hemel die ik kon zien, verkleurde van rood naar donkergrijs en werd toen inktzwart. Ik miste mijn horloge.

Ik stapte van het tafeltje en begon op en neer te lopen. Van de deur naar het tafeltje en van het tafeltje naar de deur. Vier passen heen, vier passen terug. Een kleine lamp aan het plafond gaf een zwak, gelig licht. Mijn schaduw fladderde onrustig over de muren.

Toen het licht werd uitgedaan en ik op de slaapbank ging liggen in de hoop te kunnen slapen, hoorde ik plotseling een man roepen en huilen. Het geluid kwam van buiten en klonk dichtbij. Ik lag doodstil op mijn rug en luisterde. Er klonken zware stappen in de gang en daarna roepende stemmen. Het licht ging weer aan. Het huilen klonk harder, iemand slaakte een gil. Geruime tijd klonk rumoer, schreeuwen af en toe, lachen zelfs. Toen ging het licht uit en werd het stil in de gang. Maar de hele verdere nacht klonk zacht gesnik en gejammer, waarvan ik niet kon vaststellen of het nu van binnen of van buiten kwam. Tegen de tijd dat de dag aanbrak was het niet meer dan een monotoon gekreun. Ik lag verstijfd op de matras. Ik sliep niet.

's Ochtends zag ik het hoofd. Alle gevangenen zagen het.

Vanaf de binnenplaats, waar wij in onze lichtblauwe gevange-

[p. 20]

nispakken op het aangestampte zand stonden, zagen we een zwartgekrulde mannenkop vastzitten tussen de tralies. Drie meter boven de grond, in dezelfde vleugel als waar mijn cel zich bevond. Het hoofd zat scheef tussen de ijzeren spijlen. Eén wijd opengesperd oog keek schuin naar beneden. Uit de kwijlende mond kwamen schorre geluidjes. De gevangene huilde en kokhalsde. Wij keken met afgrijzen naar het hoofd en naar elkaar. De bewakers hielden ons op een afstand van de muur. Ze keken spottend.

Ik liep naar de grote gestalte van Jefferson.

‘Waarom trekt hij zijn hoofd niet terug,’ fluisterde ik.

‘Hij kan zijn hoofd niet draaien. En zijn oren zitten in de weg.’ En hij kon zich zelf ook niet lostrekken of losduwen, vertelde de zwarte reus. Toen ze gisteravond in zijn cel kwamen en hem zo aantroffen, hadden ze zijn handen op zijn rug vastgebonden. ‘Ze hebben hard gelachen en zijn broek naar beneden getrokken. Er was veel poep. En ze hebben nog meer gelachen. Ik moest schoonmaken.’ En zich losrukken zonder zijn handen te gebruiken, daar kon geen sprake van zijn, volgens Jefferson: ‘Zijn voeten hangen ver boven de grond.’

Toen ik terug was in mijn cel ging ik op het bed zitten. Mijn blik gleed telkens weer naar het tralievenster. Hoe haalde een man het in zijn hoofd te willen ontsnappen door een opening van amper een handbreedte...

Ik stond op. Ik liep op en neer. Vier passen heen, vier passen terug. Daarna zette ik de ene voet voor de andere. Negen voeten heen, negen voeten terug. Ik telde steeds tot tien voordat ik een voet optilde en verplaatste. Ik ging tegen de buitenmuur staan en greep de ijzeren tralies vast. Ik trok me op, telde tot dertig en liet me weer op mijn voeten zakken. Dat herhaalde ik tot mijn bovenarmen begonnen pijn te doen.

's Middags bestond het warme eten weer uit grauwe rijst en thee. Met tussenpozen kwamen van buiten huilerige snikken en hoestgeluiden. De zon moest nu in alle hevigheid op zijn hoofd branden. Ik vloekte machteloos aan een stuk door. Eerst hardop, toen zachtjes, daarna zingend. Dat zingen kwam door de zenuwen, veronderstelde ik.

Opeens merkte ik dat er tranen over mijn wangen liepen en ik kon het niet stoppen. ‘Hoe kom ik hier uit,’ zei ik hardop. En nog een paar keer: ‘Hoe kom ik hier uit.’ En daarna fluisterde ik, ‘Het

[p. 21]

misverstand moet aan het licht komen. Mijn auto staat bij de grens. Al mijn spullen zijn daar. Bij de douane weten ze mijn naam en ze hebben gemeld dat ik niet ben teruggekomen.’

De tijd schoof martelend langzaam in stilte voorbij.

Bij het optrekken voelde ik dat de spijlen plakkerig waren. Ik ging op het tafeltje staan en keek naar buiten. Ik zag andere gezichten achter tralies. Mijn overburen konden het hoofd zien. Ik klom weer op de grond. Ik liep mijn afstand van vier passen, ik liep ook voetje voor voetje. Wat deed een gevangene om de tijd te doden? Denken tot hij gek werd? Ik lag op mijn rug en telde langzaam tot vijfhonderd. Ik bedacht weer vermenigvuldigingen en staartdelingen. Daarna neuriede ik een eindeloze potpourri van alle liedjes die me te binnen schoten, liedjes van nu en van heel vroeger.

Na de broodmaaltijd volgde het avondluchten.

Het hoofd zat onbeweeglijk tussen de spijlen. Het ene zichtbare oog was gesloten, de mond hing open. Er kropen vliegen over het besmeurde gezicht. De man kreunde nauwelijks hoorbaar. Er liep een spoor van kwijl en bloed langs de witgepleisterde muur. We keken niet openlijk, maar gluurden uit onze ooghoeken. De gevangenen praatten met gedempte stemmen. De bewakers gedroegen zich zenuwachtig en hielden ons scherp in het oog. Het fluitje kwam als een verlossing.

Die nacht hoorde ik van buiten geen teken van leven.

De volgende ochtend kwamen de kraaien en op de binnenplaats waren wij van minuut tot minuut getuige van het schouwspel.

Het hoofd bewoog niet. Wij veronderstelden dat de man nu wel dood zou zijn. Een grote kraai fladderde op van de dakrand en liet zich op het hoofd vallen. De klauwen vonden houvast in de zwarte krullen. De vogel plukte met zijn snavel in de haren, het hoofd kwam een stukje omhoog. De kraai boog voorover en haalde fel uit met zijn puntige snavel. Er sneed een ijselijke, langgerekte gil door de stilte van de ochtend. De kraai hamerde door. Wij brulden. Van woede, van afschuw, van machteloosheid. De vogel vloog op en cirkelde boven onze hoofden. De oogkas was een bloederige brij.

De kraai landde opnieuw op de bos haar. De man schreeuwde schor. Het beest trok zich niets aan van de herrie die wij maakten en hakte er op los. Een tweede kraai zocht houvast in de krullen.

[p. 22]

Er vielen rode stukjes en sliertjes van het hoofd op de grond. Een jongen die naast mij stond, begon over te geven. Een paar mannen stapten naar voren, maar werden teruggeschreeuwd door de bewakers, die dreigend hun knuppels hieven. De geweerschutters stonden op de rand van het dak, met de vinger aan de trekker. Toen snerpte het fluitje. Ook de bewakers vonden het blijkbaar welletjes.

De rest van de morgen liep ik in mijn cel heen en weer, huilend en vloekend. Ik hoorde andere gevangenen roepen en fluiten, schril en doordringend. Af en toe beefde ik minutenlang over mijn hele lichaam, hoewel het zweet over mijn rug liep. Ik kon me niet meer concentreren. Om te kalmeren zei ik keer op keer het alfabet op, zo langzaam mogelijk, ook van achteren naar voren.

Die middag kreeg ik mijn identiteit terug.

Direct na de maaltijd ging de deur open en ik werd gesommeerd mee te komen. De bewaker bracht me naar de kamer van de directeur. De directeur zat achter zijn bureau. Hij stuurde de bewaker de kamer uit. Bij het raam stonden twee militairen. De handen van de directeur lagen plat op het vloeiblad. Ik stond in pyjama voor hem en keek van zijn scherp gesneden gezicht naar zijn handen. Tussen zijn handen lag een paspoort.

Hij bleek opeens Frans te spreken. Hij zei dat de heren van het leger waren gekomen om mij te halen. Hij zei dat ik naar de grens zou gaan. De bewaker kwam terug met een linnen zak waarin mijn kleren en schoenen zaten. Ik trok het gevangenispak uit en kleedde me aan. De mannen keken zwijgend toe.

De directeur stelde mij vragen. Bij elke vraag keek hij mij aan en na mijn antwoord keek hij even naar de beide militairen.

‘U goed eten? Genoeg eten?’

‘Ja.’

‘U niet geslagen?’

‘Nee.’

‘U niet ziek?’

‘Nee.’

‘Dit van u?’ Hij hield het paspoort open.

‘Ja.’

Hij schoof me een ingevuld formulier toe en een balpen. Ik moest ondertekenen. Ik kon het niet lezen, maar dat interesseerde me niet. Ik tekende. Toen gaf hij me behalve mijn paspoort ook mijn portefeuille met reischeques. Die moesten ze bij de douane

[p. 23]

hebben opgehaald. Vervolgens droeg hij mij met een enkel handgebaar over aan de militairen.

Toen ik tussen de twee mannen de zonovergoten binnenplaats op stapte, zag ik dat het hoofd weg was. Het bloedspoor op de grauw-witte muur was opgedroogd. Drie kraaien stapten rond op de plek waar de stukken van het oog hadden gelegen. Andere kraaien cirkelden lawaaierig boven de gevangenis.

‘Wat is er met die man gebeurd,’ vroeg ik. De soldaat aan mijn rechterkant bleek mij te verstaan. Hij vroeg welke man ik bedoelde.

‘Die door de tralies wilde ontsnappen.’

‘Niemand ontsnapt hier,’ zei hij met opeengeklemde tanden.

‘Wij hebben nog nooit iemand gezien die ontsnapte.’

Buiten de poort stond een geblindeerde grijsgroene landrover.

Ze gebaarden me achterin plaats te nemen. Een van hen kwam naast me zitten, de ander stapte voor in. Toen we wegreden merkte ik dat ik mijn horloge niet had teruggekregen.